Чет эл болалар адабиёти - Литература - Рефераты

Чет эл болалар адабиёти

Загружено в:

04.10.2022

Скачано:

0

Размер:

131.5 KB

Чет эл болалар адабиёти Режа: 1. Чет эл болалар адабиётининг анъаналари. 2. Ака-ука Гриммлар эртакларининг муҳим хусусиятлари. 3. Ш.Перро ва Х.Андерсен – адабий эртакнавис адиб. 4. Ж.Свифт ва Ж.Родари асарларининг ғоявий-бадиий хусусиятлари.

Чет эл болалар адабиётининг анъаналари. Чет эл болалар адабиёти жаҳон адабиёти намуналари сифатида халқ оғзаки ижоди, энг қадимги адабий ёдгорликлари, миф ва афсоналар, қўшиқлар билан чамбарчас боғлиқлиги, ахлоқий-тарбиявий моҳияти, дидактик тамойиллари ҳамда жаҳон халқлари болаларига бағишланган асарларнинг таснифланиши, уларнинг тараққиёт тамойиллари, жанрлар ранг-баранглиги юзасидан тушунча беришни кўзда тутади. Жаҳон болалар адабиёти, дастлаб, дидактик адабиёт намунаси сифатида ХВИИ - ХВИИИ асрларда пайдо бўлган. Сўнгра, бу адабиёт ўзининг бетакрор кўринишлари орқали дунёга танилди. Барча халқлар болалар ижодкорлари, энг аввало, ўз мамлакатларининг халқ оғзаки ижодига мурожаат қилгани умумий ҳодисадир. Масалан, Шарл Перро кичик китобхонларга даставвал, фолклордан озиқланган ва бадиий сайқал берилган энг яхши адабий эртакларни тақдим этди. ХИХ аср романтикларининг фаолияти кенг китобхонлар оммасига халқ оғзаки ижоди ва ҳар бир халқнинг миллий-адабий манбааларини очиб берди. Жумладан, бу болалар адабиётининг ривожланишига ҳам ўз таъсирини кўрсатиб, ака-ука Гриммлар, Ҳ.К.Андерсен ва бошқа кўпгина ижодкорларнинг адабий ҳамда халқ эртаклари тўпламлари пайдо бўлишига туртки бўлди. Натижада, кичик китобхонлар эндиликда ҳам китоб, ҳам ўз тенгқурлари ҳаёти акс эттирилган бадиий тасвирларни қўлига ола бошлаган. Бинобарин, болалар адабиёти “катта” адабиётнинг мустақил тармоғига айланишида бу жараён муҳим омил ҳисобланади. Романтизм инсоннинг руҳий ривожланишдаги ўз-ўзини англаш даври – болаликда кашф этилишини очиб берди. Романтиклар асарларида болалик инсоннинг ўзидаги бебаҳо ички олам сифатида, шунингдек, теран моҳияти ва ажойиботлари билан катталарни ҳам ўзига ром этувчи давр тарзида талқин қилинади. Катталик эса худди энг самимий ва болаларча беғуборлик тарк этилган давр сифатида ёритилади. Шуни тан олиш керакки, романтизм

нафақат болалик ни кашф этди, балки уни энг соф мукаммаллик намунаси ҳамда меҳр-шафқат тимсоли сифатида инсонга мерос қилиб қолдирди. Реалистик тамойилларнинг ривожланиши, руҳиятшуносликнинг чуқурлашиши билан болалар адабиётида кенг қамровли, кўп қиррали болалик образи мустаҳкамланди. Бунда ёзувчилар инсоният ривожланиши ибтидолари, ёш инсон характерининг туб-тубига етиб, бола ички дунёсининг мураккабликларига аста-секинлик билан кириб бориб, унинг мутаносибликда ва зиддиятларда, ҳаётнинг ёрқин ҳамда қоронғу ва қайғули онларининг курашларида шахс сифатида шаклланишини очиб беришди. Энг яхши ёзувчилар ижодини аниқловчи асосий восита – бу болаликка ишонч, улғайиб келаётган инсонга ҳурмат, унда ривожланишнинг бор имкониятларини, сарчашмаларини ҳамда асосий омилларини кўра олиш қобилиятининг борлигидир. ХХ аср ўзининг кескин ижтимоий муаммолари, ўткир зиддиятлари, сиёсий қарашлари билан болалар адабиётини ҳам ўзгартириб юборди. Дунёнинг даҳшатлари кичик китобхон асари саҳифаларига кириб борди. Уларнинг қаҳрамонлари – ижтимоий жонзотлар, улар ўз ҳолларича инсонга нисбатан қилинган ваҳшийликка қарши боришади, ўзларининг дўстликка, муҳаббатга бўлган ҳуқуқларини талаб қилишади ҳамда катталарни уларни тушунишларига чақиришади. Замон муаммолари нафақат реалистик асарларга, балки эртакларга ҳам кириб боради. Улар жанрий хусусиятларидан озгина чекинган бўлсалар-да, ҳамон яхшилик ёвузлик устидан ғалаба қозонишига умид боғлашади ва шу йўлда тинимсиз маънавий курашлар олиб боришади. Илмий-техника тараққиёти асри бутун ер юзидаги инсон жамиятига яшаш учун катта ҳаётий зарурат – Ерда ҳаётни сақлаб қолиш каби муаммони туғдирди. Шунинг учун замонавий болалар адабиётида экологик муаммолар, атрофимизни ўраб турган олам, ҳайвонот ва ўсимликлар дунёси ҳақидаги китоблар салмоқли ўрин эгаллайди. Барча мамлакатларнинг натуралист (табиат ҳақида ёзадиган) ёзувчилари – болаларда табиатга ҳамда барча

жонзотларга нисбатан эҳтиёткорона муносабат ва уларга нисбатан муҳаббат руҳини тарбиялаш вазифасини ўз олдиларига мақсад қилиб қўйишган. Чет эл болалар адабиёти бугунги кунда ўзининг жанрий ва тематик хусусиятлари жиҳатидан турли-туман, ўзига хос тарзда шаклланиб улгурди. Унга дунёнинг энг таниқли ёзувчилари ўз истеъдодларини ва фаолиятларини бағишлашган. Чунки улар инсоният келажаги ўсиб бораётган авлод қўлида эканлигини яхши англашади... Энг асосийси, ёш инсон адабиёт ёрдамида, франсуз шоири Поль Элюара таъбири билан айтганда, ўзининг дунёқарашида “бир киши уфқидан барча кишилар уфқига” кўтарила олди. Бинобарин, ҳозирги замон чет эл болалар адабиёти қуйидаги омиллар таъсирида майдонга келди, дейиш мумкин: – Фолклор асарлари ҳамда классик ёзувчиларнинг аввал катталарга мўлжалланган, аммо вақт ўтиши билан болалар китобхонлиги доирасига кириб, кичик китобхонга сўзлаб бериш учун ҳикоя тарзида қайта ишланган асарлари (қадимги юнон афсоналари, Д. Дефо, Д. Свифт, М. Сервантеснинг романлари). – Болалар китобхонлиги доирасига қисқартмаларсиз ва қайта ишланмасдан кирган фолклор ҳамда мумтоз асарлар (фолклордаги эркаламалар, топишмоқлар, аллалар, шунингдек, В. Скотт, Ч. Диккенс ва бошқаларнинг асарлари). – Бевосита болаларга мўлжалланган асарлар. Ака-ука Гриммлар Ака-ука Якоб (1785-1863), Вилгелм (1786-1859) Гриммлар икки юз йилдан кўпроқ вақт илгари Ханау шаҳарчасида, ҳурматли бюргерлар оиласида (бу наслдан кўпгина таниқли ҳуқуқшунослар ва руҳонийлар етишиб чиққан) Филипп Вилгелм Гримм ва унинг аёли Доротеялар никоҳидан катта ўғиллари Якоб, бир йилдан сўнг эса унинг укаси Вилгелм

дунёга келди. Тез орада бутун оила-ўрмонли тоғлар билан ўралган, тинч осуда шаҳарча – Штайнауга кўчиб ўтишди. Оила каттагина эди: беш бола ва Лотти исмли кичик қизалоқ. Бу оилада барча ғайритабиий равишда меҳнатсевар эди. Ва барча бир-бирини севар, ҳурмат қиларди. Лекин улар орасида бир ёш фарқ билан Якоб ва Вилгелм ўзгача меҳр билан бир-бирига боғланган эдилар. Ёшлик чоғлариданоқ – акаука Гриммлар жуфтлиги туғилган эди. Тақдир уларга узоқ ҳаётни ўлчаб берган эди. Ва улар ўзларининг кексалик чоғларигача бу мустаҳкам боғлиқлик ҳамда меҳр-оқибатни тарк этишмади. Якоб 11 ёшга тўлганда улар оталаридан ажраб қолишди. Бола оила бошлиғи бўлиб қолди. У отаси тобути олдида болаларча тўхтамай йиғлар, аммо умуман катталарча ҳамда қатъийлик ва ирода билан энди кичик укаларининг, митти қизалоқ Лоттининг, ғамдан гавдаси букилган бечора онасининг энг катта ғамхўри, таянчи ўзи эканлигини англаган эди. Кейин Касселда гимназияда ўқиди. Белгиланган саккиз йил ўрнига – тиғизлаштирилган тўрт йил ичида ака-укалар ўқишни битириб, Марбург университетига ўқишга киришади. Университетда улар қадимги олмон шеърияти, руналари билан қизиқиб, шу қизиқишларини умрларининг охиригача олиб боришди. Университетни тугатгач, Гриммлар Касселга қайтишади. Ва шу ерда катта бўрон бошланди: Наполеон армияси Олмонияга бостириб кирди. Франсуз ҳукмронлиги – бегона одамлар, бегона урф-одатлар, шаҳарнинг ҳар бир бурчагидан эшитилиб турган бегона сўзлашув Олмонияга, унинг тилига, урф-одатларига, табиатига, адабиётига меҳр қўйган ўспиринларни қаттиқ изтиробга соларди. Ўз халқининг тушган руҳиятини кўтариш, юракни эзадиган сукунатга чек қўйиш илинжи ёш олимларни немис халқи тарихи ва адабиётига бўлган қизиқишларини янада орттирди. Ака-ука Гриммлар вақтларини кутубхоналарда ноёб қадимги олмон манускриптларини (қўлёзмаларни), масалан, немис адабиётининг биринчи ёдгорлиги “Хилдебран ҳақида қўшиқ” асарини ўрганиб, қадимги немис шеърияти

тўпламларини чоп этишди. Бу билан улар халқ юрагининг тубида мудраб ётган қадимги ҳикматларни қайта тиклаш мақсадларини амалга оширишди. Аммо булар фақат ёзма манбалар билан боғлиқ эди. Уларни эса яна йироқроқ манзиллар – халқ қалбининг туби, замонларнинг энг қадими қизиқтираётган эди. Ва улар шу ният билан фолклорга мурожаат қилишди. Ака-ука Гриммлар ўзларининг ҳаракатдаги фаолиятлари – эртаклар тўплаш билан машғул бўлдилар. Биринчи мустақил топилмалар 1807-йилга тааллуқли бўлиб, улар Касселдаги икки оила: Вилдлар ва Хассенпфлуглар билан боғлиқ. “Бошмалдоқ – бола”, “Ақлли Гретел”, “Навқирон Паҳлавон”, “Оқ кабутар”, “Мушук ва сичқоннинг дўстлиги”, “Ит ва чумчуқ” каби эртаклар Вилдлар ва Хассенпфлуглар оиласи аъзоларидан ёзиб олинган тўпламлар сирасига киради. Тўпламларнинг жамланишида ўзининг катта ҳиссасини қўшган дорифуруш Вилднинг бешинчи қизи Ганриетт Доротея Вилд, кейинчалик Вилгелмнинг турмуш ўртоғи (Якоб умрининг охиригача ҳам уйланмаган) ҳақида албатта айтиб ўтиш жоиз. Доротея ака-ука Гриммларга “Ганзел ва Грител”, “Ертўла бекаси”, “Куйлайдиган данакча” каби эртакларни тақдим этди. Аскарларнинг ачинарли, ночор-камбағалликдаги ҳаётлари, камситилган шахсиятлари ҳақида сўзлаб берувчи Гриммларнинг қайғули эртаклари қария Краузе баёнидан ёзиб олинган. “Болалар ва оилавий эртаклар” китобига Гриммлар укаси Людовик томонидан иллюстрациялар чизилган. У 20-декабрда – Рождество байрами арафасида китобхонлар қўлига тегди ва энг катта совға бўлди. Тўпламнинг шон-шуҳрати ака-ука Гриммларга унинг иккинчи қисмини ҳам тўплаб, чоп эттиришга руҳлантирди. Иккинчи китоб нашрдан чиққач, Гриммлар қўлида яна анчагина эртаклар йиғилиб қолди ва улар учинчи китобни босмадан чиқаришни тахмин қилишди, аммо кейинчалик фикрларидан қайтиб, иккинчи қисмнинг кейинги нашрида йиғилиб қолган эртакларни қўшиб чоп этишни маъқул топадилар. Ниҳоят, 1812-йилда Гриммлар томонидан яратилган эртакларнинг биринчи жилди, 1815-йилда иккинчи жилди,

1822йилда эса ҳар иккала жилдни умумлаштирувчи учинчи жилди эълон қилинган. Гриммлар бисотида жами 200 дан ортиқ эртак мавжуд эди. Шу ўринда савол туғилиши табиий: хўш, ака-ука Гриммларнинг эртаклари – бу ҳақиқий ижодий асарларми ёки халқ оғзаки ижодининг шунчаки баёни – ёзма кўчирмасими? Дарҳақиқат, ака-укалар, айниқса, Якоб эртаклар ўз аслича, халқчил бўлиб қолишининг тарафдори бўлган; шунга кўра, уларни қайта баён этилишида тузатиш киритмаслик, замонавий кўринишда табдил этмаслик ёки ижодкор диди билан йўғрилмаган бўлсин, деган фикрида қатъий турган. Вилгелм эса олимдан кўра, кўпроқ шоиртабиатлиги учун эртакларга бадиий сайқал бериш тарафдори бўлган. Шубҳасиз, бундай икки хилда фикр юритиш фойдадан холи бўлмаган. Натижада, Гриммлар эртаклари ўзларининг халқчиллигини йўқотмаган ҳолда муаллиф шеърий услубининг бирлигини сақлаб қолган. Шу тариқа, ака-ука Гриммлар эртаклари ҳали-ҳануз дунё кезмоқда ва жаҳон болаларининг мароқ билан ўқийдиган асарлари туркумига киради. Жумладан, Гриммларнинг дунёга машҳур бўлган “Золушка”, “Қор қиз” эртаклари қаҳрамонлари ҳаммадан туртки ейдиган, сўкиш эшитадиган ва энг паст ҳолда қийин юмушларни бажарадиган қизлар бўлиб, эртак давомида ўзларининг ҳалол меҳнатлари, оқкўнгилликлари туфайли бахтли бўладилар. Хусусан, “Ялқов Гейс”, “Ганснинг бахти”, “Ботир тикувчи”, “Ёш паҳлавон”, “Бремен мусиқачилари” каби эртаклари ўзбек болалар китобхонларининг мулкига ҳам айлана олди. Гриммлар эртагининг умумаҳамияти шундаки, уларнинг қаҳрамонлари ҳар қандай оғир, қалтис вазиятларда ҳам ўзларига чора топа олади, тадбир излайди. “Тулки билан ғозлар” эртаги шу жиҳатдан аҳамиятли. Унда ҳийла ва макр ишлатишга уста тулки образига тадбиркор ғозлар тимсоли қарши қўйилади. Тулки ўтлоқда юрган ғозларни емоқчи бўлади. Улар ўлимлари олдидан битта қўшиқ айтиб, сўнгра тулкига ем бўлишларини сўрайди. Аммо узундан узоқ “ға-ға”лари тулкини зериктиради, унинг тинка-мадорини қуритади, ахийри ғоз-ўлжадан воз кечишга мажбур бўлади.

Бундан ташқари, ака-укалар “Немис грамматикаси”ни, кейинчалик немис мифологияси мактабига асос бўлган – “Немис мифологияси”ни чоп этишади. Умрларининг сўнггида ака-ука Гриммлар Берлин университетида маърузалар ўқийдилар ҳамда немис тили луғатини тузиш устида ишлайдилар. Икки буюк олим, тилшунос, адабиётшунос, буюк эртакчилар яшаб ўтган Кассел шаҳрида музей ташкил қилиниб, уларнинг шахсий буюмлари, дунёда юздан ортиқ тилларга таржима қилинган китобларининг нусхалари, укалари Людвигнинг санъат асарлари эҳтиёткорона сақланиб келинмоқда. Шарл Перро (1625 – 1703). 1697-йилда Франсияда “Менинг онажоним Гусинанинг эртаклари” деб номланган китоб нашрдан чиқди. Аслида эртакни ўша даврдаги машҳур шоир, франсуз академиясининг аъзоси Шарл Перро ёзган бўлса-да, унинг муаллифи П. Дерменкур деб ҳисобланарди. Кўп китоблар муаллифи Шарл Перро исми шарифини “жиддий бўлмаган” эртаклар остига қўйишни ўзига лозим кўрмай, уни ўғлининг исми шарифи билан имзолаган эди. Лекин айнан шу сеҳрли эртаклар жаҳон адабиётининг олтин фондига кириб, ёзувчига шон-шуҳрат келтирди. Перронинг эртаклари кўп маротаба бошқа тилларга таржима қилинган ва нашрдан чиққан. Эртакнинг рус тилидаги таржимаси И.С.Тургенев қаламига мансуб. Перро ўз эртакларининг сўзбошисида эртак жанри асосида ётган жиддий ҳамда кулгили ва ғалати нарсалар уйғунлашиб кетишига ишора қилиб: “...бу умуман, бекорчилик эмас, балки ўзида фойдали панд-насиҳатни мужассамлаштирган... ҳикоянинг шўх, ўйноқи тузилишини эса фақатгина ўқувчи ақлига кўпроқ ёқимли тарзда таъсир қилиш, шу билан бирга унга ҳам ўргатиб, ҳам хушнуд қилиши учундир...” деган эди. Болаликнинг илк давридан бошлаб бизга “Қизил шапкача”, “Жимжималоқ бола”, “Золушка”, “Етикли Мушукча”, “Уйқудаги малика”, “Кўк Соқол” каби эртаклар маълум. Бир хил эртакларнинг қаҳрамонлари одамхўр махлуқдан ёки, золим бўридан ўзларини ўзлари қутқарган болалардир. Бу одатга кўра, Библиядаги ёмонликка яхшилик билан жавоб қайтарган Иосифни эсга солади.

Жимжималоқ бола шу кабидир; муаллиф эртакнинг охирида ёзишича, ўзининг яқинларига яхшилик қилади ва ўзининг бутун оиласини – ҳам отасини, ҳам оғаларини таъминлайди. Золушка ҳам худди шундайлардан, у қанчалар гўзал бўлса, шунчалар оқкўнгил ҳамдир; у ўгай опаларини ўзи билан саройга олиб кетади. Перро эртакларида яхшилик ва ҳақиқат ғалаба қозонади ҳамда қаҳрамонларга сеҳргар персонажлар, Золушка ёки этикли мушукчада этикдўзнинг кичик ўғлини чўқинтирган онаси - оқкўнгил Фея ёрдам беради. Бўри, мушук инсон тилида сўзлашади, бу фолклорнинг бир кўриниши бўлиб, муаллиф халқ ижодининг бой анъаналарига таянади ҳамда ўзига хос муаллифлик жанрини яратади. “Қизил шапкача” эртагида типик фолклор асос намоён бўлади: бу қизил Шапкачанинг бувисига этаётган нарсаси, саволларидаги ҳамда бувисининг кийимига кийиниб олган бўри жавобларидаги такрорлаш ва параллелликларда кўзга ташланади. Перронинг бошқа эртакларида биринчи ўринни романтик севги тарихи эгаллаган. Қаҳрамон қатор синовлардан ўтиб, ўзининг мукофотини олади: яхшилик ёмонликни устидан ғалаба қозонади, яъни худди “Уйқудаги малика” ёки “Кўк Соқол” эртакларидаги каби. Шарл Перро эртаклари қаҳрамонларининг номлари аллақачон турдош отларга айланиб улгурган. Золушка ёки Кўк Соқол тарихлари ҳар хил кўринишларда кўп марта жаҳон адабиётида қайтақайта ишланган ва саҳналаштирилган. ХВИИ аср охири Шарл Перро эртакларининг яратилиши билан белгиланади ва унинг эртаклари франсуз адабий эртакларининг энг зўр ҳамда ёрқин намуналари сифатида эътироф этилади. Франсияда ХВИИИ аср эса эртакларнинг олтин асри ҳисобланади. Уйғониш даврида талайгина шоир ва ёзувчилар бу универсал жанрга кўп мурожаат қилган ва унинг эстетик имкониятларидан фойдаланиб, долзарб мавзулар билан бойитиб боришган. Масалан, Валтер фалсафий эртаклар ёзган. Шарқнинг “Минг бир кеча” эртаклари франсуз тилига таржима қилингач, шарқона эртакларга ўхшатишлар пайдо бўлди. Аммо, шу ХВИИИ асрнинг ўзидаёқ эртакларнинг урф бўлиши анча пасайди. Илгари болаларга мўлжалланган махсус адабиёт

йўқлиги учун кичкинтойлар катталарнинг асарларини ўқишар эди. Кейинги асрларда эса Шарл Перронинг қисқартирилган эртакларидан айнан болалар учун намуналар тайёрланган. Улардан шафқатсизлик, эркинлик, бадиий ўйинлар олиб ташланиб, анчайин соддалаштирилган. Ҳанс Кристиан Андерсен (1805-1875) ўзининг ажойиб ва ғаройиб эртаклари билан жаҳонга танилган. У Даниянинг Оденс шаҳрида туғилган. Боланинг яшаш шароити ва ўқиши бу ерда анча-мунча яхши бўлади. Бўлажак ёзувчи 1823-йилда Слагелс мактабига ўқишга киради, ундан кейин Хелсингёрда таълим олади. Боланинг отаси кавушдўз, онаси эса кир ювувчи бўлиб ишлар эди. Шунинг учун Ҳанс камбағаллар мактабига ўқишга киради. Орадан унча кўп вақт ўтмай, уларнинг оиласи Копенгагенга кўчади. 1828йилда эса Копенгаген университетига ўқишга киради. Андерсен жуда кўп мамлакатларни кезиб чиқади. Франсия, Швейцария, Италия, Греция ва Испания сингари жойларга саёҳат қилади. Андерсеннинг ижоди 20- йилларнинг бошларидан бошланади. У дастлаб лирик шеърлар, роман, драма, йўл очерклари, биографик этюдлар яратади. 1828-йилда Копенгаген университетини тамомлаб, 30-йилларда Франсия, Швейцария, Италия, Греция ва Испания бўйлаб саёҳат қилади. Бўлажак адиб халқ оғзаки ижоди билан чуқур танишиб, у ёзган тарих-эртак асарлари ёш китобхонлар учун танилди. Ёзувчининг “Болалар учун айтилган эртаклар” (1835-1842), “Янги эртаклар” (1843-1848), “Тарих” (1852-1855), “Янги эртаклар ва тарих” (1858-1872) каби эртаклари унинг номини жаҳонга танитди. Андерсен эртакларининг қаҳрамонлари ўзларининг самарали меҳнатлари, ақл-идроклари, ахлоқ-одоблари билан китобхон қизиқишига сазовор бўлади. „Даниялик Холгер”, „Қор маликаси”, ватанпарварлик руҳи билан йўғрилган „Дания – менинг ватаним”, озодлик ғояси мужассамланган „Соқчи”, ,,Широн асири” ва бошқа шеърлари поэзия жанрида яратган энг сара асарлари жумласига киради. Андерсен ўз романларида

(„Импровизатор”) замонаси учун жуда муҳим бўлган воқеаларни қамраб олишга ҳаракат қилади. Унинг ижоди кўп қиррали ва ранг-барангдир. Андерсен бу китобларни яратишда халқ оғзаки ижодидан унумли фойдаланди, уларнинг орзу-умидларини қоғозга туширишга ҳаракат қилди. Эртаклардаги характер ва жонли нутқни янада мукаммаллаштиришга эришди. Шунинг учун Андерсен яратган эртаклар содда, китобхон учун тушунарли бўлиш билан бирга, ўқувчилар хотирасида узоқ вақт сақланиш хусусиятига ҳам эга. Андерсен эртакларида кўпинча бош қаҳрамон шаҳзода ҳам эмас, малика ҳам эмас, балки оддий меҳнаткаш халқдир. Улар ўзларининг самарали меҳнати, ақл-идроки, ахлоқ-одоблари билан китобхон таҳсинига муваффақ бўладилар. Унинг „Қўнғироқли гирдоб”, „Кумуш танга”, „Колбаса сихидан шўрва”, „Гўнг қўнғиз” ва бошқа эртаклари фикримизга ёрқин мисол бўла олади. Эртакчининг “Қўнғироқли гирдоб” асарини олиб кўрайлик. Унда асрлар мобайнида эзилган, оғир меҳнат ва зулмдан тинка-мадори қуриган меҳнаткаш халқ вакили Блакеннинг ўз хўжасига қарши туриши китобхонни қувонтиради. „Болалар гурунги” асарида ҳеч кирн тақдирини, кичкинтой ўсибулғайгач ким бўлиб етишишини билиши мумкин эмаслигини, бу кўпроқ ўша боланинг ўзига, интилишига, катталарнинг ибратомуз панд-насиҳатларига қулоқ солишига боғлиқ эканлигини ўқиймиз. Шоҳона қасрга тўпланган бир тўда башанг кийинган аслзода болакайлар қасрни тўлдириб мақтанишар, ота-оналарининг ҳисобсиз бойликлари билан қувонишар, келажакда ота-оналаридан ҳам бадавлатроқ бўлиш учун ҳаракат қилишларини кибор билан таъкидлар эдилар. Бу бойбадавлат болаларнинг бир-бирларига гап бермай мақтанишларини йиртиқямоқ кийим кийиб олган бир камбағал бола тинглаб, хўрсинар, „Буларга етиш бизга йўл бўлсин”, деб қўяр эди ўзича. Йиллар ўтиб ўша жулдур кийимли бола яхши ўқиб, рассом бўлиб етишди, мамлакатда энг бой одамлардан бирига айланди, ўзига

муносиб бир қаср қурдирди. Қаср ҳамда унинг ичидаги хазинани кўришни ҳамма истарди. Эртакчининг „Нўхат устидаги малика” асари ҳам ёш китобхоннинг кулгисини қистатади ҳам танноз маликага қаҳр-ғазабини қўзғатади. Бир шаҳзода ҳақиқий маликага уйланиш учун бутун ер юзини, шаҳар-у қишлоқларни қидириб ҳеч қаердан ҳақиқий маликани топа олмайди. Ҳафсаласи пир бўлган, тарвузи қўлтиғидан тушган шаҳзода қасрга қайтади. Кунлардан бир куни кўз кўриб, қулоқ эшитмаган мўжиза юз беради: Бир оқшом ҳаво айнигандан айнибди: шундоқ чақмоқ чақиб, момақалдироқ гулдурос солибди, ёмғир чунонам челаклаб қуйиб берибдики, даҳшатнинг ўзгинаси. Тўсатдан шаҳар дарвозаси тақиллаб қолибди. Кекса қирол бориб дарвозани очибди. Дарвозада малика турарди. Ё қудратингдан, уни нимага ўхшатиш мумкин! Сув маликанинг сочлари, кўйлакларидан шариллаб оқиб, тўппа-тўғри бошмоқларининг учларига, товонларига тушарди, у бўлса пинагини бузмай: “– Мен ҳақиқий маликанинг худди ўзиман”,– дерди. Маликани синаб кўриш ишлари ҳам ғалати бўлади.Тунда қирқ қават кўрпа остига битта нўхатни яшириб, жой солиб берадилар. Танноз оқбилак қиз эрталаб ўрнидан турар экан, „Қандай ухлаб турдингиз?” – дейилган саволга нолиш, ички дард билан жавоб беради: „– эй, жуда ёмон! – дейди у.– Кўзимни юммадим, десам ҳам бўлади. Мен қандайдир қаттиқ нарсанинг устида ётдим, бутун аъзойи-баданим кўкариб кетибди. Нақадар даҳшат!” Шаҳзода қизнинг ҳақиқий малика эканлигини билиб, унга уйланади. Болалар, одатда, ҳайвонлар, паррандалар, ҳашаротлар ҳақидаги эртакларни севиб ўқийдилар. Андерсен яратган эртакларнинг жуда кўпчилиги ана шу мавзуни қамраб олиши билан ҳам характерлидир. „Дюмчахон”, „Иркит ўрдакча”, „Ботқоқлик шоҳининг қизи”, „Бақа”, „Бурга билан профессор” сингари эртаклари ўзбек китобхонларининг ҳам севимли асарларига айланиб кетган.

Хуллас, Дания эртакчиси Ҳанс Кристиан Андерсеннинг ижоди узоқ йиллардан бери ёш китобхонларга завқ-шавқ бағишлаб келмоқда. Жонатан Свифт 1667-йилда Англиянинг яқин яқин қўшниси ва оролдаги мустамлакаси бўлган Ирландиянинг пойтахти Дублинда инглиз муҳожири оиласида туғилган. Отаси у туғилмасдан сал аввалроқ вафот этган эди. Зийрак Жо ҳуқуқшунос, адвокат тоғаси қўлида тарбия топади. Бола бошланғич мактабда таҳсил кўргач, ўн тўрт ёшида тоғаси Дублин университетининг диндорлик факултетига ўқишга беради. Жонатан университетни тугатган вақтда Дублинда ирланд католикларининг инглизларга қарши қўзғолони юз беради. Шу пайтда Ирландиядан қувилган инглиз оилалари қатори ёш диншунос олим Свифт ҳам Дублинни тарк этади ва “катта ер” – Англияга йўл олади. Свифт бу ерда отасининг дўсти Вилям Темплга котиб бўлиш билан бирга унинг асранди қизига мураббийлик қилади. Шунингдек унинг бой кутубхонасидан билимини ошириб, газеталарга мақола, памфлет, фелетонлар, шеърлар ёзиб туради. Унинг дастлабки асарларидаёқ ижтимоий ҳаёт масалаларини, сиёсий воқеаларни ҳажв остига олади. Чунончи, ХВИИ асрнинг охирларида Франсияда, кейинроқ Англияда қадимги адабиёт тарафдорлари билан янги адабиёт тарафдорлари ўртасида қизғин баҳслар бўлиб ўтади. Бу адабий баҳсга жаноб Темпл ва унинг шогирди Свифт ҳам қатнашади. Ўшанда буюк файласуф олим Буало қадимги адабиётни, фолклоршунос, халқ ижоди мухлиси Шарл Перро янги давр адабиётини ҳимоя қилиб чиқади. Свифт 1697-йили шу баҳсга бағишлаб (устози Темплнинг топшириғи билан) “Китоблар жанги” номли машҳур ҳажвий памфлетни ёзди.Свифтнинг бу илк асарида қадимий ва янги китоблар рамзий маънода бир-бирига қарши қўшин тортишар, қадимги юнон шоири Пиндар янги инглиз шоири Каулига қарши улуғ “Илиада” ижодчиси Ҳомер янги қасидачи Драйденга қарши жанг қилишарди. Бу жангда Зевс, Афина, Аполлон, Афродиталар қадимги адабиёт қўшинларини ҳимоя қилар, янги давр адабиётига эса “Адабий танқид” номли

майиб-мажруҳ тангри ҳомийлик кўрсатарди. Свифт ижодига хос киноя, қочириқлар шу дастлабки асардаёқ кўриниб қолади. Қадимий ва янги китоблар ўртасидаги жангда Свифтнинг ўзи иккала томонни ҳимоя қилди. У ҳажвиясини ўргимчак ва асалари ҳақидаги ҳикоят билан тугатади. Свифтнинг фикрича, “Ҳақиқий адиб ўргимчак сингари ўз ичидан чиққан тўқима иплари билан таноб тортавериши яхши эмас, асл ижодкор асаларидай ҳамма ерда ҳаёт материали шарбатини йиғиб, уни санъат асалига айлантириши керак”. Свифтнинг ана шундан кейинги ҳаёти сиёсий курашларда тобланади, у бўш вақтларида тиббиёт илми билан шуғулланади. Чунки у қачондир денгизчи бўлиши ва бунда ана шу касб қўл келишини яхши биларди. У бу орзусига эришди ҳам. Бир неча йил денгиз, океан кемаларида хирург бўлиб ишлайди. Ўз қаҳрамони бошидан кечирган кўп воқеаларнинг айнан гувоҳи бўлади. Муҳими, сиёсий курашлардан толиққан адиб, асарларида бу жараённи бадиий-киноявий талқин этади. Жонатан Свифт асли инглиз бўлиб, авваллари Ирландияга паст назар билан қараган бўлса ҳам, ҳақиқатгўй ижодкор сифатида ҳар қадамда бечора ирландларнинг инсоний ҳуқуқлари топталаётганини кўриб жим тура олмайди. У Дублинда эканлигида, Англиянинг ҳукмпараст, олчоқ лордлари ирланд деҳқонларини хонавайрон қилаётганлигини, ирланд ҳукуматининг барча ҳуқуқлари тортиб олинганлигини, ирланд халқининг тақдири Лондонда ҳал этилаётганлигини ғазаб билан фош этувчи асарлар ёзди. Бу сингари муаммолар “Гулливернинг саёҳатлари”да айниқса ёрқин акс эттирилган. Аслида Жонатан Свифт бу асарини бошқа бир буюк инглиз адиби Даниел Дефонинг “Робинзон Крузо” романига ҳажв сифатида бошлаган эди. “Робинзон Крузо”нинг бир неча қисмдан иборат давоми бўлиб, уларда қаҳрамон мавжуд қироллик тузумида, адолатли қонунлар асосида оддий меҳнаткаш одам ўз бахтини топади, деган ғояни илгари сурган эди. Свифт эса аксинча бир-биридан баттар олчоқ, очкўз, молпараст, мансабпараст, текинхўр, такаббур қироллар ва министрлар ҳукмронлик

қилган жамиятда инсон ҳеч қачон бахтини тополмаслигини Гулливер саёҳат қилган ўлкалар тимсолида равшан кўрсатади. Лемюел Гулливер миттивойлар ўлкасида Тоғ (Улкан одам) одамга айланади. Оёғи остида минглаб лилипутлар уймалашади. Гулливернинг рўмолчасида чавандозлар от ўйнатади, қаҳрамон 600 та тўшакда ухлайди. Дарозлар ўлкасида эса Гулливернинг ўзи митти бўлиб қолади. Кичкина қутича-сандиқчада яшайди. Буни бургут чангалида осмонга олиб чиқиб кетади. Гулливер отлар ўлкасига бориб қолганда, у ерда отлар одамларни миниб юради… Ёхуд, миттивойлар “Тоғ одам”ни 91 та арқон ва 36 та қулф ёрдамида боғлаб-чирмаб ташлайдилар. Бу рақамлар муаллиф ҳаётига алоқадор деб қаралади. Айтишларича, 36 хил тоифадаги гуруҳлар манфаатини кўзлаб, 91 та памфлет – ҳажвия ёзган. Умуман, “Гулливернинг саёҳатлари”даги жуда кўп воқеалар рамзий маънода ҳаёт воқелигини акс эттиришга қаратилган. Айтайлик, лилипутлар оролида тухумни уч тарафидан синдирувчилар билан пойнагидан синдирувчилар гуруҳи ўртасида ашаддий баҳс боради. Тухумни учидан синдиришдан бош тортганлиги учун 11 минг киши ўлим жазосига ҳукм қилинган. Бу масалага бағишлаб юзларча том китоблар ёзилган. Адиб бу билан ўз замонасидаги католиклар вапротестант мазҳабидаги диндорларнинг ашаддий ихтилофлари аслида арзимас пойдеворга қурилганлиги, аммо шу арзимас сабаб туфайли жуда катта қирғинбаротлар юз бераётганлигини аламли қаҳқаҳа билан тасвирлайди. Ёки, яна бир ўринда адиб миттивойлар ўлкасидаги Тремексенлар ва Слемексенлар, яъни баланд пошна тарафдорлари билан паст пошна тарафдорлари ўртасидаги жанжални тасвирлайди. Шунингдек, романда ҳукумат раҳбарларининг шахсига сиғиниш, уларни дабдабали унвонлар билан улуғлаш масхара қилинади. Масалан, “Лилипутиянинг қудратли императори, жаҳоннинг қувончи ва даҳшати, подшоларнинг подшоси, инсониятнинг энг улуғ фарзанди, боши қуёшга етган, баҳордай сўлим, ёздай ҳимматли, куз сингари тўкин, қиш сингари қаҳрли Голбасто Момарен эвлем Гердайло Шефин Молли Олий Гу

Олий ҳазратлари…” Романда Лилипутиядаги аҳмоқона тартиблардан яна бири – юқори мансабларга қандай одамлар танланиши ўткир ҳажвий бўёқларда тасвирланади: “Бирорта амалдор вафот этса ёки императорнинг ғазабига учраса, бўшаган лавозимга даъвогар бўлганлардан беш-олти киши олий ҳазратлари ва бутун сарой аҳлини хушнуд этиб, дор ўйнаб бериш учун императордан изн сўрашади. Кимки арқондан қуламай, ҳаммадан баландга сакраса, бош ўрин ўшаники бўлади”. Мукофот олиш тартиблари ҳам шунга ўхшаш. Император таёқ ўйнатганида унинг остидан ва устидан чаққонлик билан ликиллаб ўта олувчиларга олий мукофотлар берилади. Свифт ўз ҳаёти давомида Англия ҳукумати раҳбарларига жуда кўп яхшиликлар қилган бўлса-да, улар адибга берган ваъдаларини тез унутишди. Бундан инсоний ғурури озор топган адиб “Гулливернинг саёҳатлари” да шундай ҳазил қилади: …ҳар бир одам биринчи министр қабулига кириб, арзини қисқа қилиб айтганидан сўнг, эсида қолиши учун уни бурнидан чимчилаши ёки қорнига бир тепиши керак бўлади… “Гулливернинг саёҳатлари” муаллифи “Робинзон Крузо” муаллифи билан баҳслашар экан, ҳаётнинг чексиз ранг-баранглигини, мураккаблигини, кулгили ва фожиали воқеаларга бойлигини идрок этишда Даниел Дефога нисбатан мислсиз юксакликка кўтарилади. Шу билан бирга у инсон руҳий ҳолатларини, қаҳрамонни ўраб турган табиий ва ижтимоий муҳитни кенг, батафсил тасвирлашни Дефодан ўрганади ҳам. Асар қаҳрамони Гулливер турли афсонавий жойларга бориб, ажойибғаройиб фантастик воқеаларни бошдан кечирса-да, унинг характери, феълатвори, ички дунёси ниҳоятда ҳаққоний, реалистик бўёқларда чизилади. У лилипутлар ўлкасидаги аҳмоқона тартиб-қоидаларга норозилик билдирмайди, уларга барча фуқаро қатори бўйсунади. Лилипутиянинг фани, қонунлари, урф-одатлари, бола тарбиялаш жараёни, яъни буни жамият ва давлат зиммасига юклатилиши ҳақида ажойиб лавҳалар келтирилади.

Романнинг 3-4-қисмларида, айниқса, Свифт сатираси ғоят кучайиб, умуминсоний, фалсафий умумлашмалар даражасига кўтарилади. Адиб Гулливернинг Лапутага саёҳати воқеаларида ўзга халқларни асоратда сақлашга уринган Англиянинг мустамлакачилик сиёсатини, давлат раҳбарларининг халқдан узилиб қолганлигини, илм-фанда сохта, саводсиз, аҳмоқ одамлар кўпайиб кетганлигини ёрқин ҳажвий бўёқларда тасвирлайди. Лапута ҳукумати лапакка ўхшаш учар оролда яшайди. У фақат халқдан солиқ ундирадиган вақтда, ёки қўзғолонларни бостириш учун ерга яқинлашади.Бошқа вақтларда доимо осмонда яшайди. Лапутудаги “Лўттибозлар академияси”да аҳмоқона “илмий” лойиҳалар ишлаб чиқилади. Масалан, лўттибоз олимлар мармарни қумга айлантириш, юнгсиз қўйларни урчитиш, уйларни томидан бошлаб энг сўнгида пойдеворини қуриш ҳақида бош қотиришади. Яна бир ўринда Гулливер академиянинг тилшунослик мактабига қилган ташрифи баён қилинган. У ерда уч профессор она тилини такомиллаштиришнинг турли лойиҳаларини муҳокама қилишаётган эди. Биринчи лойиҳада кўп бўғинли сўзларни бир бўғинликка айлантириб, феъл ва сифатдошларни чиқариб ташлаб, сўзлашув тилини соддалаштириш таклиф қилинарди. Муаллиф фақат отларгина мавжуд предметларга мос келади, деб таъкидлайди. Иккинчи лойиҳада ҳамма сўзларни тўлиқ йўқотиш таклиф қилинарди. Ушбу лойиҳа муаллифи бунинг саломатлик ва вақтни тежаш учун нафи катталигини асосий далил қилиб кўрсатади. Чунки сўзларни талаффуз қилиш бўғиз ва ўпкани толиқтиради, демак умрни ҳам қисқартиради. Ёки муаллифнинг математика мактабига ташрифи ҳам қизиқарли маълумотларга бой. Бу ерда шундай методда ўқитиладики, буни Европада қўллаш амримаҳол туюлади. Ҳар бир теорема исботи билан бошоғриқ дори ўраладиган қоғозчага сиёҳда ёзилади. Ўқувчи ана шу қоғозчани наҳорда ютиб юборади ва уч кунгача сув ҳамда нондан бошқа ҳеч нарса емайди. Қоғоз ҳазм бўлгандан кейин унинг ичидаги дори ўзи билан теоремани етаклаб, мияга кўтарилади. Аммо болалар дорининг аччиқлиги ва қисман улар шўхлигидан бўлса керак, улар сал четроққа бориб туфлаб

ташлашади… Асарнинг фалсафий утопия даражасига кўтарилган охирги қисмида отлар ақлли зотларга, одамлар маймунсимон ақлсиз махлуқларга – ехуларга айланади. Ехуларнинг энг хунуги ва ахмоғи подшо бўлади. Бош вазирнинг вазифаси – қиролнинг бошдан оёғигача ялаб чиқиш ва унга янгиянги урғочилар топиб келишдан иборат. Ехуларнинг иши – ҳаммаёқни вайрон этиш, бир-бирини қириб йўқотиш. Улар олтинга ва бошқа ялтироқ тошларга сажда қилишади. Романда шу каби ғаройиб саргузаштлар бир талай. Уларнинг аксариятида муаллиф “мен”и сезилиб туради. Жанни Родари (1920-1980) ўзининг ижодий фаолиятини журналистликдан бошлаб, бутун дунёга машҳур муаллиф – эртакчи номини олган, ўзининг адабий фаолияти учун Ҳ.К. Андерсен номидаги Олтин медалга сазовор бўлган ёзувчи. У нонвойнинг ўғли. Мамлакатнинг шимолида Алп этакларида жойлашган кичкинагина шаҳарда туғилган Жанни болалигидан ўзининг ақлга сиғмас фантазиялари билан ажралиб турарди. Боланинг бой тасаввурига уни ўраб турган барча нарсалар: кўлнинг тоза, тиниқ суви, оролдаги қаср ва унинг ўртасида отасининг нонвойхонаси ҳамда унда пўрсиллаб, бижирлаб, пуфакчалар чиқариб турган ошган хамир озуқа берарди. Ўша вақтларда у бир бурда нон учун меҳнатнинг оғир машаққатларини чекишига тўғри келди. У ўзи ўйлагандек мусиқачи ҳам, рассом ҳам бўлмай, у учун жуда зерикарли ва диққинафас бўлган семинарияда ўқишга тушиб қолади. Аммо Родари ўзини ҳаёти устидан ҳукм чиқара олади; институтда маърузалар тинглайди, ўқитувчилик қилади, аммо “қуруқ ўқитувчи” бўлмайди, болаларга тушунарли, хушчақчақ ўқитувчи бўлиб етишади. У бир нарсага амин эди: мактаб юморга муҳтож, чунки унда “кам кулишади”, лекин “ўрганилиши керак бўлган кўп нарсани аччиқ кўз ёшлар билан фойдасиз ўргатишади, бироқ шу нарсани кулиб ўрганса ҳам бўлади”. Родари ўзининг биринчи шеърларини босмадан чиқаришни “Унита” газетасида, унга “Болалар саҳифаси”ни топширишганда бошлаган эди. Газета коммунистик газета бўлиб, унда биринчи навбатда камбағал болалар ҳаёти

акс эттирилиши керак эди. “Ҳунарлардан нима келади?”, “Ҳунарлар қайси рангда?”, “Овчи”, “Балиқчи”, “Фаррош” каби шеърларининг номиёқ, унинг адабий ижоди қайси йўналишдалигини ёрқин кўрсатиб туради. Ёзувчи ўз ижодининг асосий қисмини эртакларга бағишлади. “Мен ўйлайманки, - деб ёзган эди Родари, - эртакларнинг ҳам янгиси, ҳам эскиси ақлни тарбиялашда ёрдам бера олади. Эртак бу турли хил гипотезаларнинг хазинаси. Эртак болаларга атроф-муҳитни англашга, ўзининг тасаввури билан унга танқидий ёндошишга, борлиққа янги йўллар билан киришга калит бера олиши мумкин”. Аммо Родарини катта эртак ёзишга ундаган нарса Коллодининг “Пиноккио” асаридир. Фақат унинг “Чипполино”сида қўғирчоқлар эмас, одамларга жуда ўхшаган сабзавот ва мевалар иштирок этган. Улар яхши ва ёмон ҳис-туйғулар ҳамда юмор билан йўғрилган. Ҳикоя инсонийликни ҳамда бечора камбағал одамларнинг ҳаётий муаммоларини имкон қадар кенгроқ ёритишга қаратилган. Муаллифнинг битмас-туганмас фантазияси туфайли бечоралар образи Қовоқбой, уста Узумча, профессор Нок кабиларда ўз ифодасини топади. Родарининг қаҳрамонлари доимо ижтимоий жиҳатдан аниқ белгиланган, шунинг учун эртакнинг бошқа томонида Лимон шаҳзода, ишёқмас Апелсин, изқувар Сабзилар образи мавжуд. Чипполино бутун пиёз оиласи билан Лимон қироллигида яшайди. Уларда содир бўлаётган барча ёмонликлар қаҳрли шаҳзоданинг хоҳиш-истаги билан бўлади, аммо “улар ўзлари яхши одамлар бўлсалар-да, ҳамма нарсанинг тўғрисини айтиш керак, уларнинг омадлари ҳаётда чопмаган. Нима ҳам қила олардик, қаерда пиёз бўлса, ўша ерда кўз ёш ҳам бор”. Эртакона қаҳрамонларнинг ҳаёти кўп ҳолларда ҳаётий муаммолар билан боғлиқ. Масалан, мингоёқ отага иккита ўғлининг оёқ кийимини алмаштириш тўғри келади. Аммо уста Узумчанинг эса пояфзал тикишга шунча чарми йўқ. Унинг устига ота шунча пояфзал пулини тўлаши учун бир умр ишлашига тўғри келар эди. Бечоралар вазиятдан чиқиш имконини ўйлаб топишади: фақатгина энг эскириб кетган пояфзалларнинг бир нечтасини алмаштиришади холос. Ҳикоя баёнининг охиригача персонажлар

характерларидаги ўзига хос томонларини сабзавотларга, меваларга, ҳашарот ҳамда ҳайвонларга хос бўлган хусусиятларини йўқотмайдилар. Шу билан бир қаторда муаллиф кичик китобхонларни яхши ва оқ кўнгил одамлар яна ҳам яхшироқ яшашга интилишлари, ёмон ва бадхулқ одамлар ўзларининг бўлмағур одатларини тарк этишлари ҳамда яхшиларни эзмасликлари керак, деган хулосага келишларига чорлайди. Ижобий қаҳрамонларнинг барча саргузаштлари ва ҳис-туйғулари бир мақсадга – ҳақиқатни қарор топтиришга қаратилган. Эртакнинг охирида шу рўёбга чиқади. Лекин кекса Чиполлоне ўзининг ўғли Чиполлинога такрорлаганидек, “дўстим, ҳеч қачон эсингдан чиқармагилки, дунёда ёмонлар кўп, сен ҳайдаб чиқарганларинг эса бир кун келиб қайтиши мумкин”... Рус тилида бу асар машҳур бўлиб кетишига сабабчи бўлган адиб эса С.Я.Маршак эди. Родари ўзининг бутун ижоди давомида ижтимоий қарашларига, ҳақиқат ғояларига содиқ қолади. Ҳаттоки, “Осмондаги торт” асарининг сюжети ақл бовар қилмас даражада ўзгариб кетганда ҳам, яъни атом бомбаси баҳайбат улкан тортга айланиб қолиб, ишчилар шаҳарчаси устида муаллақ туриб қолиши, муаллиф таъкидлаганидек, бунда ҳам ўгит “шаффоф”дир: агар инсон табиат ресурсларидан қуролланишга эмас, балки яхши ишлар учун фойдаланганларида эди, унда нафақат миллионлаб оч, камбағалларни тўйдириш, кийинтириш мумкин эди, балки шоколадли тортлар ҳамма учун етарли бўлган бўларди, деган фикр болаларча талқин этилади. “Янги йил арчалари сайёраси” асари қаҳрамони Марко космик кемада сайр қилиб юриб, ўзга сайёраликлар билан учрашиб, уларнинг дўстона муносабатларини кўриб, космик цивилизацияларга тегмасдан, барча сайёраларнинг одамларини бирлаштириш имконияти борлиги ҳақидаги фикрга келади. “Жип телевизорда” эртагида эса бутун дунёни қуроллантириш ҳақида фикр юритаётган олимларнинг тафаккурини Коинотни тинч йўл билан забт этиш йўлларини излашга қаратади. Инсоннинг умри, ҳаёти ҳар нарсадан устун эканлиги Родари асарида яна бир бор ёрқин сатрларда таъкидланиб, инсоният барҳаётлигининг асоси барча учун фойдали

бўлган меҳнатда эканлиги такрор уқтириб ўтилади. Аммо инсониятга керакли бўлиш учун тайёргарликни болаликдан бошлаш керак. Шунинг учун ёзувчи ўзининг асарларини билишга оид маълумотлар билан бойитган ҳолда “Дунёдаги барча нарсалар ҳақида” деб номланган шеърлар мажмуасини ҳамда “Нима учун? Нимага? Нима сабабдан?” деб номланган кичик, жозибадор новеллалар билан қўшилган шеърлар тўпламини ёзади. Ёзувчининг баркамол инсонни тарбиялаш ғояси ҳақидаги фикрлари “Желсомино ёлғончилар мамлакатида” деб номланган эртагида мужассамлашган. Унинг асосий ғояси – ёлғон билан курашиш. Родарининг таъкидлашича, “инсониятнинг энг хавфли душманлари – бу ёлғончилар”. Асар сюжетининг янада ёрқинроқ чиқиши учун телба-тескари усулдан фойдаланади: барча ҳақиқатлар тескари қурилган бу шаҳарда ҳамма нарса “аниқликдан тескари томонга” тарзидаги бемаъни кўринишга эга: бирор-бир нарсани фақатгина сохта пулларга сотиб олиш мумкин, мушуклар вовиллашади, “қўрқинч” сўзини ўрнига “жасурлик” сўзини ишлатиш қабул қилинган ва ҳ.к. Родарининг бош қаҳрамони ҳар доимгидек, ёмонлик билан ёлғиз курашади. У гўзал овоз соҳиби, овозининг сеҳрини жуда ўринли ҳамда унумли ишлата олган асар қаҳрамони: “Бу қиролликни вайрон қилиш учун, фақатгина қўшиқни маромига етказиб куйлашнинг ўзи кифоя эди”, - дейди. Родарининг “Фантазия грамматикаси” (Саргузаштлар ўйлаб топиш санъатига кириш) асари унинг фантазия табиати ҳақидаги фикрлари ва тажрибалари борасидаги меҳнати самарасидир. Бу асарда адиб ўзининг шу соҳадаги кузатишлари, эртаклар ёзишда қандай усуллардан фойдаланиши, эртаклар ёзувчининг хаёлотида қандай вужудга келиши ҳақидаги фикрмулоҳазаларини умумлаштиради.

Адабиётлар: 1. Арзамасцева И.Н., Николаева С.А. Детская литература. М.:Академия, 2000. 2. Афзалов М. Ўзбек халқ эртаклари ҳақида. Т.:Фан, 1964. 3. Будур Н.В., Иванова Э.И., Николаева С.А., Чеснокова Т.А. Зарубежная детская литература. –Москва, “Академия”, 1998. 4. Баракаев Р. Абдулла Авлоний ва болалар адабиёти. Т.: Фан, 2004 5. Барноев С. Дадам ҳақида қўшиқ. Т.: Юлдузча, 1989. 6 . Барноев С. Кичкина Хўжа Насриддин. Т.: Ёзувчи, 1998. 7. Белинский В.Г., Чернишевский Н.Г., Добролюбов Н.А. О детской литературе. – М., Дет.лит. 1983 8. Жанни Родари. Рим эртаклари. –Т.:Радуга, 1989. 9. Чуковский К. От двух до пяти. Т.1,2. М.: Правда, 1990 10. Барищня – герцогиня. Сказки зарубежных писателей. –Т.:Ёш гвардия, 1988. 11. Свифт Ж. Гулливернинг саёҳатлари. Т., :Шарқ, 2006. 12. Зарубежная литературе для детей и юношества. – М., 1989. 13.Брандис Е. От Эзопа до Джанни Родари. – М.,1980 14. Детская литературе Австрии, Германии, Щвецарии. Учебная хрестоматия. – М.,1997

Похожие

XIX аср танкидий реализм адабиёти. ХIХ аср охири ХХ аср бошларидаги чет эл адабиёти

Болалар адабиёти юксалишда

Рус болалар адабиёти

Истиқлол даври болалар адабиёти

Болалар адабиёти тараққиёт сари