Истиқлол даври болалар адабиёти - Литература - Рефераты

Истиқлол даври болалар адабиёти

Загружено в:

03.10.2022

Скачано:

0

Размер:

162 KB

Истиқлол даври болалар адабиёти Режа: 1. Истиқлол даври болалар адабиётининг ўзига хос хусусиятлари. 2. Ҳамза Имонбердиев ижодида истиқлол ғоялари ифодаси. 3. Кавсар Турдиева – болалар шоири ва драматурги. 4. Дилшод Ражабов – болалар шоири. 5. Абдусаид Кўчимов ижодида бола руҳияти талқини.

Истиқлол даври болалар адабиётининг ўзига хос хусусиятлари. Мустақиллик даври ўзбек адабиёти ҳаётни ўрганиш-билишнинг бадиий воситаси сифатида муҳим аҳамият касб этмоқда. У замондошларимизнинг, жумладан, ёш авлоднинг руҳий ҳолатини теран тадқиқ этишга, фикр доирасини кенгайтиришга, ҳис ва тушунчаларининг шаклланиб, воқеликка тўғри муносабатда бўлишга даъват этади. Бугунги адабиёт том маънода ҳаёт дарслигига айланаётгани шу жиҳатдан эътирофга сазовор. Президентимиз мустақилликнинг илк йилларидаёқ жамият тараққиёти, равнақи учун маънан ва жисмонан соғлом авлод тарбиялаш масаласини кун тартибига қўйди. Зеро, “ҳар бир оқил инсоннинг ва жамиятимизнинг муқаддас вазифаси, айтиш мумкинки, ҳаётининг маъноси қобил фарзандлар ўстириш, уларни ҳам жисмоний, ҳам маънавий жиҳатдан мукаммал қилиб тарбиялаш, камолини кўриш, ота-онасига, Ватанига садоқатли кишилар этиб вояга етказишдан иборатдир”. Чиндан ҳам илгарилари болалар адабиёти ҳақида гапирганда ёш авлодни маънавий, ахлоқий ва жисмоний тўғри тарбиялаш мақсадида улар диққатини ижтимоий ҳаётнинг ўткир муаммоларига тортиш–болаларнинг нозик қалбларига озор етказиш, жароҳатлаш ҳисобланарди. Бугунги кунда эса болалар учун ҳам ижтимоий долзарб мавзудаги асарлар кўплаб яратилмоқда. Шу билан бирга бадий савияси пишиқ асарлар юзага келаётир. Ҳодиса бу даврда янгича тафаккур инъикоси сифатида кўзга ташланди. Миллий болалар адабиётининг мазмун ва моҳиятидаги туб бурилиш яққол кўзга ташланди. Замонавий болалар адабиётида ёш қаҳрамонлар характери таҳлили масаласига алоҳида эътибор қаратилди. Болалар адабиёти шакл ва мазмун жиҳатдан-да янги тамойиллар касб эта борди. Адабий танқидчиликда болалар адабиётига муносабат кучайди. Миллий болалар матбуоти мавзу материал, ғоявий-бадиий жиҳатдан ўсди, болалар ижодкорлиги намуналари кўпроқ оммалаштирилди ва рағбатлантириб келинмоқда. Мустақиллик йилларида болалар адабиётининг бадиий жиҳатдан юксак намуналарига кенг эътибор қаратиш, янги аср кичкинтойларининг

қизиқишлари, руҳий, маънавий олами, уларнинг ижтимоий ҳаётга муносабати масалалари акс этган асарлар таҳлили орқали ўқувчиларда ахлоқий-маърифий, ижтимоий-сиёсий тарбияни шакллантиришга аҳамият берилди. Жамият тараққиёти билан боғлиқ мавзу талқинлари устуворлиги (С.Барноев, Э.Маликов, Т.Малик асарларида), кичкинтойлар ва болалар феъл-атворидаги характер хусусиятларнинг ҳажвий-юмористик, фантастик, саргузашт ифодаси (Х.Тўхтабоев, А.Обиджон ижоди) болалар ва ўсмирлар мураккаб руҳият манзараларининг теран акси (Н.Фозилов, М.Аъзам), кенг дунё, табиат ва жамият муаммоларини маънавий-фалсафий акс эттирган асарлар (М.Аъзам, А.Обиджон, Т.Адашбоев) таҳлили долзарб вазифа. Бунда асримиз бошларидаёқ болалар асарларининг ғоявий-бадиий, ахлоқиймаърифий, фалсафий ва психологик жиҳатдан монографик таҳлили, салмоқли тадқиқотлар, рисола ҳамда адабий-танқидий мақолаларнинг вужудга кела бошлагани муҳим ҳодиса бўлди. Адабиётшунос олимлар-у тадқиқотчиларнинг кўпгина мақола ва рисолаларида ўзбек болалар адабиёти тарихи ва муаммолари илмий-назарий аспектда ўрганилиб, бадиий жиҳатдан юксак асарлар таҳлилига эътибор зарурлиги кўрсатиб берилди. Шунингдек, олимлар ўтмишдаги болалар китобхонлиги асосларини ўрганиш ғояларини илгари суриб, ХХ аср ўзбек болалар адабиёти салафлари ижодини янги нуқтайи назарлар билан бойитиш зарурлигини асосладилар. О.Сафаровнинг “Замонлар тонгининг чароқларисиз” (2003), “Шеърим – очил дастурхон” (2011) адабий портретлари шу маънода, алоҳида мазмун касб этади. Бу рисолаларда етук шоирлар сиймоси янги аср кўзгусида яхлит намоён бўлади. Улар шеърларининг мавзу мундарижа, образлар олами, бадиий жозибадорлигига кўра мумтоз ўзбек адабиёти, рус ва жаҳон болалар адабиёти намуналари билан муқоясаланиб, ўзаро таъсир алоқалари ойдинлаштирилганки, бу ўз навбатида ўзбек болалар шеъриятидаги янги тамойилларни ёритишга бағишлангани ва ХХ аср болалар шеърияти манзарасини тасаввур қилишга ёрдам бериши билан диққатга сазовор.

Бир асрлик тарихга эга ўзбек болалар адабиёти қиёфасини белгилашда Р.Баракаевнинг “Ўзбек болалар адабиёти ва Абдулла Авлоний ижоди” (2004) рисоласи ҳам муҳим рол ўйнайди. Шунингдек, болалар адабиётшунослигида шоирлар ижодига бағишланган тадқиқотлар қаторида Б.Ашуровнинг “Турсунбой Адашбоевнинг поэтик маҳорати” (2009), Сафо Матчоннинг “Икки эл ардоғида (Турсунбой Адашбоев портретига чизгилар” (2009), Р.Баракаев ва Б.Ашуровларнинг «Турсунбой Адашбоев феноменига бир назар» (2014, 2017) номли китоблари эътирофга лойиқ. Зотан, Т.Адашбоев шеърлари болалар адабиётининг янги тамойиллари нуқтаи назаридан тадқиқ этилгани, болалар шеъриятида шу вақтгача эътиборга олинмаган бадиий маҳорат масалалари, ҳозирги ёш авлод тарбияси учун муҳим бўлган Ватан ва ватанпарварлик мавзуси талқинлари, табиат манзаралари тасвири, лирик қаҳрамон образини яратиш борасидаги ўзига хосликлар, уларнинг халқ оғзаки ижоди ва жаҳон болалар адабиёти анъаналарини ижодий ўрганиш воситасида тасниф этилиши жиҳатидан эътиборни тортади. Шунингдек, бир асрлик тарихга эга бўлган ўзбек болалар адабиёти тараққиётининг кейинги даврлардаги ўзига хосликларини белгилашда З.Иброҳимованинг “Кичкинтойлар адабиётининг хусусиятлари” (1994), Р.Баракаевнинг “Жонажоним, шеърият” (1997), Г.Жўраеванинг “Ўзбек болалар шеъриятида ҳажвий образ яратиш маҳорати” (2011), К.Турдиеванинг “ХХ асрнинг 60-80 йилларида ўзбек болалар шеъриятида маънавият масалалари” (2013), Қ.Қаҳрамоновнинг “Ватан мадҳи талқинлари” (2014), Т.Адашбоев ва Дилшод Ражабларнинг “Сатрлардан таралган меҳр” (2017) сингари илмий ва илмий-оммабоп китоблари алоҳида ўрин тутишини ҳам қайд этиш жоиздир. Кейинги йилларда Т.Адашбоев, Қудрат Ҳикмат ва С.Барноев ижодларига бағишланган филология фанлари бўйича фалсафа докторлиги диссертациялари ҳимоя қилинганлиги, Анвар Обиджон ва Х.Тўхтабоев ижодий фаолиятлари бўйича диссертациялар устида иш олиб олиб борилаётганлиги эса бу йўналишдаги илмий изланишлар, ҳар ҳолда, оз бўлса

ҳам, изчил олиб борилаётганлигини кўрсатади. Бироқ бу мисоллар, аслида, ХХ аср ва ҳозирги ўзбек болалар адабиётининг қиёфасини белгиловчи кўплаб шоиру ёзувчилар ижоди, жумладан, Миразиз Аъзам, Н.Фозилов, Х.Тўхтабоев, Анвар Обиджон сингари истеъдод эгаларининг бадиий юксак асарлари умумадабиёт мезонидаги таҳлилларга эҳтиёжи катталигидан ҳам далолат беради. Шу жиҳатдан қараганда болалар адабиёти намояндалари ҳақидаги қатор тўпламлар, монографик рисолалар ҳам ўзбек болалар адабиётининг тадрижий, жанрий тамойилини белгилашда ўзига хос омил бўлаётир, десак янглишмаймиз. Жумладан, “Болажонлик саодати” (2011) мақолалар тўпламида С.Барноев асарларига ёзилган тақризлар алоҳида қимматга эга. Адибнинг турли йилларда чоп этилган тўпламларига бағишлаб билдирилган мулоҳазаларда истиқлол даври болалар адабиётига хос янги жанрлар, образлар, мавзулар, бадиий деталларнинг ранг-баранг талқини учрайди. Ижодкор асарлари орқали ўзбек болалар адабиётининг умум масалалари, муаммолари ва долзарб вазифаларига дахл қилинган. Шунингдек, С.Барноев ижодий оламига бағишланган илмий-адабий мақолалар рисолани маънан бойитган. Бундай фикрни “Беғуборлик олами куйчиси” (2011) тўплами ҳақида ҳам айтиш мумкин. Хусусан, “Шеър ва талқин” фаслидаги мақолаларда Т.Адашбоев шеърларининг янги қирралари инкишоф этилиши билан бирга, ўзбек болалар адабиётининг айрим тамойиллари хусусида сўз боради: А.Расулов Т.Адашбоев ижоди мисолида болалар адабиётида наср материалини шеърда тасвирлай олиш, пародия (тескари танқид) жанрини маромига етказиш, “уч туғишган – ҳайвонот, наботот ва жамодот аро узвий боғлиқлик, ўзаро таъсир мукаммал кўрсатилиши”, масал, лоф жанрлари аҳамиятини кўрсатади. Шоирнинг мутаржим сифатидаги ютуқлари ўзбек болалар шеърияти ўзанларини янгилагани таъкидланади. А.Обиджон ХХ аср ўзбек болалар шеърияти хусусиятлари, 20- 30-70- ва 80-йиллардаги янги оқимлар, М.Аъзам сингари ижодкорлар мисолида

болаларнинг фақат ақлига эмас, кўнглига ҳам таъсир ўтказиш йўлини излашга тутиниш, Т.Адашбоев ҳам шу силсилада бошқаларга ўхшамаган шеърияти билан бу оламга кириб келганини таъкидлаб ўтади. Шоирнинг “Болаликка қайтаман” туркумига кирган ёхуд “Йўлчи юлдуз”, “Фуфайка” сингари шеърлари собиқ тузум даврида ўз баҳосини топмаганини қайд этиб, Т.Адашбоев шеърларини адабиётшунос, ўқувчи ҳамда шу адабиётнинг етук салафи нуқтаи назаридан ўрганаркан, болалар адабиётшунослигини янада тараққий эттириш зарурлигини ўринли таъкидлайди. Сафо Матчон, Қозоқбой Йўлдош, Қ.Қаҳрамоновлар болалар адабиётшунослиги масаласида фикр юритсалар, Р.Баракаев, Б.Ашуров Т.Адашбоев ижодини кенг қамровли, монографик изчилликда талқин этадилар. Натижада, ўзбек болалар шеърияти, адабиёти соҳасида ҳам ниҳоят, теран англанаётган вазифалар, тамойиллар ойдинлашади. Етук адабиётшунос олим А.Расуловнинг Х.Тўхтабоев романлари ҳақидаги “Ғаройиб салтанат” (2012) ҳамда А.Обиджон ижодининг айрим қирраларига бағишланган “Ўзлик сари йўл” (2012) рисолалари, айтиш мумкинки, болалар адабиётшунослигида янги йўналиш ҳисобланади. Олим болалар асарларини типик ва консептуал, ёзувчи маҳорати, бадиий олами, макон ва замон, адабий тур ва жанр нуқтайи назаридан ўрганиш, яъни жаҳон ва умумадабиёт ўлчовида таҳлил қилиш эҳтиёжини асослайди. Айни пайтда қаҳрамон характерини ёритишнинг анъанавий ва модерн усулларига эътиборни қаратади. “Истиқлол даври янги болалар адабиётининг майдонга келишига, – деб ёзади Р.Баракаев, – 80-йилларнинг иккинчи ярми катта таъсир кўрсатди. Айни шу даврда болалар адабиётимиз том маънодаги ҳақиқатга тик боқадиган адабиётга айланди, ёш авлодни эрксеварлик туйғулари руҳида тарбиялашда илк қадамларини қўйди”. Бинобарин, истиқлолга эришган дастлабки кунларданоқ, ёшларимизни маънавий соғлом, баркамол этиб тарбиялаш масаласига жиддий эътибор қаратилгани улар адабиётида ҳам ўз аксини топа борди. Болалар адабиёти,

ушбу вазифани адо этишдаги энг муҳим воситалардан биридир. Бу ишга бадиий сўз қудрати билан ҳисса қўшиб келаётган истеъдодли ёзувчилар талайгина. Айтайлик, жамият тараққиёти билан боғлиқ ғоялар С.Барноевнинг публицистик мақола ва ҳикояларида, Анвар Обиджон, Т.Адашбоев, Миразиз Аъзам, Р.Толипов, Қ.Ўтаев, Ҳ.Имонбердиев, К.Турдиева, Абдураҳмон Акбар, Дилшод Ражаб, Рустам Назар, Вали Аҳмаджон, С.Иноятов, Қўзи Исмоил, Зафар Исомиддин, Эрпўлат Бахт каби шоирларнинг шеърий асарларида ўз ифодасини топди. Хусусан, истиқлол даври болалар адабиётида янгидан танилган шоир ва ёзувчилар ижоди диққатга лойиқ. Ҳамза Имонбердиев (1954-1997). Ҳ.Имонбердиев болалар адабиёти ривожига ҳисса қўшган адиблардан. У узоқ йиллар “Тонг юлдузи” газетасида, сўнгра 1986-йилдан умрининг сўнгги дамларигача “Чўлпон” болалар нашриётида фаолият кўрсатган. Унинг турли йилларда нашр қилинган “Қувноқлар қувончи”, “Шоколадхўрлар”, “Ғаройиб пуфак”, “Кулги шаҳарчаси”, “Ойдаги томоша”, “Лофчилар - алдоқчилар”, “Ғаройибкент ҳангомалари”, “Бир кунлик мўъжиза” сингари шеърий ва насрий тўпламлари болалар китобхонлигида шуҳрат қозонган. Шоирнинг болалар учун ёзган шеърларида болаларнинг характер-хусусияти, орзу-ўйлари акс этган. Масалан, “Бир сўз” шеърида Лоладан астойдил ранжиган, унга биргина “шаддод” деган сўзи учун “бадбашара”, “хумбош” каби ёмон сўзларни эшитганидан аразлаб, бошқа ўртоқ топишга аҳд қилган бола тимсоли гавдаланади. “Уришқоқлар”да эса ўғил болалар кўпроқ ўйнайдиган “урушуруш”ўйини манзараси чизиб берилган. Айниқса, қўлда ёғоч-автомат билан калишлардан эса граната ўрнида фойдаланишлари, бир-бирларини пойлаб туриб, “ўқ” узишлари болалар тилидан мардона ҳикоя қилинади. – Пақ-пуқ, отдим, йиқил,– деб. Душман тан олмас:– Ўқинг Қийшиқ кетди,–нуқул деб. Ҳамма бола ўйинда “Жанг” қизийди тобора… Фақатгина Нодир бу жангга қўшилмай, ракета яшаш билан овора бўлади.

Чунки: – Уришқоқлар ичида Яшаб нетаман,– дер у. Олис сайёраларга Учиб кетаман,– дер у. Буни эшитиб, қолган болалар “ўзинг билан бизни ҳам ола кет”,– деб сўрайдилар. Дўстлари рози бўлади: – Чиқинглар,– деб имлайди. – Биз кашф этган сайёра Уруш нима билмайди! Зеро, болалар гарчи “уруш-уруш” ўйнасалар ҳам, аслида, уруш нималигини билмайдиган сайёрани кашф этмоқчи. Унинг салбий оқибатларини ҳис қила олган болагина шундай фикрлайди. Барча болалар тинчликни севишлари Нодирга эргашиб кетмоқчи бўлган дўстлар ниятидан англашилади. Бинобарин, Ҳ.Имонбердиев ёш қаҳрамони тилидан, урушқоқлар ўйинини қоралайди. Уларни орасида яшашни хоҳламайди. Шу ўринда «Алла» шеъридаги қуйидаги мисралар беихтиёр ёдга тушади: - Ана, Бўри келяпти! Ухлай қол, овунчоғим. Қўй шундай деб қўрқитиб, Ухлатар қўзичоғин. - Вуй, анови илонни! Ухла тез, болажоним, - Чумчуқ шундай қўрқитиб, Ухлатар полапонин. - Ухла, Олабўжиёв Кўрсатган қорасини. - Одам шундай қўрқитиб, Ухлатар боласини. Она Бургут аллалар: - Ухла, кучга тўлиб ўс. Ушбу тоғ-тош, осмоннинг Ҳукмдори бўлиб ўс! Писанд этмай хатарни Шунданми полапони, Тушларида чарх урар Тўлдириб кенг самони.

Назаримизда, ушбу кичик шеър улкан маънавий-маърифий аҳамият касб этади. Зеро, ўзбек болалар адабиёти мустақил Ўзбекистоннинг келажагини яратувчи ёш авлод тарбиясига масъул экан, фарзандларимизнинг эрксевар, мард, комил инсонлар бўлиб етишувн йўлида доимо баланд пардаларда янграмоғи керак. Токи ижодкорларимизнинг ҳар бир асари ёш китобхон қалбида эзгулик, инсонийликнинг бир ниҳоли илдиз отишига хизмат қилсин. ана шундагина болалар адабиётимиз ўз миссиясини муваффақият билан адо этган бўлади. Ушбу шеър, даставвал, ана шу жиҳати билан эътиборга молик. чунки, она бургут полапони қалбига «ушбу тоғ-тош, осмоннинг ҳукмдори бўлнб ўсиш»ни гўдаклигидан алла билан сингдираётганлиги сабабли бургутча ҳатто тушида ҳам кенг самони тўлдириб чарх уради. Худди шунингдек, мустақил она юртимизнинг келажаги бўлмиш фарзандларимиз ҳам болаликдан ўзларининг шу азиз ватан эгалари, унинг бахт-саодатини, порлоқ келажагини яратувчилар эканликларига комнл ишонч руҳида тарбияланмоқлари лозим. Булар – масаланинг ижтимоий, илмий ва амалий жиҳатлари. Бироқ муаммонинг аҳамияти булардан кам бўлмаган бадиий-эстетик жиҳати ҳам мавжуд. Зеро, Шеърият покиза хилқат, беғубор гўзаллик, меҳрибон ва талабчан мураббийдир. Шеъриятга ошно қалблар гўзалликни ҳис қиладн, гўзалликдан завқ олади, бундай қалбнинг ўзи ҳам гўзал бўлади. Ана шу маънода ушбу шеър ҳаётга эндигина қадам қўйиб келаётган ёш авлоднинг пок қалбини гўзаллик нури билан мунаввар қилади, бу беғубор қалбларга эзгулик уруғини сочади, уларни гўзал она Ватанимизнинг порлоқ келажагини яратувчи том маънодаги гўзал Инсонлар қилиб тарбиялашдек масъулиятли ишга ўзининг холис ҳиссасини қўшади. Ҳ.Имонбердиев шеърлари қаҳрамонлари ҳақида гап кетар экан, улар сафи ранг-баранглигини кайд этиш керак. Бу қаҳрамонлар орасида дўстининг имтиҳондан ўтишига «ёрдам» берадиган Тошматдай «меҳрибон» «Воҳай бола»чилар ҳам, Али-Валига ўхшаш лофчилар ҳам, ҳаётга жиддий боқадиган, ўз ўрни, инсоний қадр-қимматини ҳамма нарсадан устун қўядиган, қадри

учун нотенг курашдан ҳам қайтмайдиган Ғаничага ўхшашлари, бироз ҳазилкашроқ, озгина ширинликка ўчроқ, озгина ўйинқароқроқ, озгина ялқовроқ болакайлар ҳам ёш китобхонларга бегона эмас, бу «қаҳрамон»лар қиёфасида улар дарров ўзларини таниб олади. Улар орасида «Ўжарлар» туркумининг қаҳрамони Ғанича ва «Ғалати Омон» туркумидаги Омонни алоҳида тилга олиш жоиз. Ғанининг жуссаси кичиклиги, заифлиги учун исмига кичрайтирувчи «ча» қўшимчаси қўшилган. Бироқ шуниси қизиқки, қишлоқ болалари зўравон, «қишлоқнинг шефи» деб ном чнқарган Санжарни кўришлари билан тумтарақай бўлиб кетишса, ўжар Ғанича тап тортмай тураверади, Санжар уни ҳар қанча калтакласа ҳам, сувга пишса ҳам чўмиладиган жойдан кетмайди. Чунки у чўмиладиган жой биргина зўравон Санжарга эмас, барча болаларга тегишли деб ҳисоблайди. Қўй боқишга чиққанларида болаларнинг барчаси навбатманавбат Санжарнинг қўйларини боқишса, ушоққина Ғанича Санжарга хизматкор бўлишни истамайди ва ўжарлиги учун яна Санжардан калтак ейди. Ҳамқишлоқлари ҳар қанча «бу йўлингдан қайт, бўлмаса калтак тагида майиб бўлиб кетасан» дейишса-да, у йўлидан қайтмайди, ҳақиқат йўлида, инсоний қадр-қиммат йўлида ўзидан кучли рақиб билан ҳам тинмай муштлашаверади: Навбатдаги ҳақорат Тоши отилган пайти, Ғанидаги жасорат Изига кетди қайтиб. «Менга нима олишиб, Ҳеч бири олмас ёним. Нима азоб солишиб Оғритиб ширин жоним. Итлигин қўймас ану, Қанча ёнмай, куйинмай...» Шу чоқ дилига қўрқув Босиб келди қуюндай. Ғани бир дам тош қотди, Борлиқ рангин йўқотди. Оёқ-қўли бўшашиб, Туриб қолди карахтдай.

Қалқиб кетди, кесилиб Қулаётган дарахтдай. Бирдан ҳайқирди: - Йўқ! Йўқ! Ва Санжарга ташланди. Яна мушту яна дўқ, Яна ур-сур бошланди. Ҳа, бу гал ҳам қочмоқни Эп билмади Ғанича. Кўп-хўп еди калтакни, Солишди тўйганича. Ҳар ён кетди рақиблар Бир-бирига демай сўз. Барча бола жим боқар, Ғаничадан узмай кўз. Назаримизда, ушбу шеърда шоир қаҳрамони характерини, феълатворини анча жонли яратишга эришган. Шунча воқеалар бўлиб ўтганида Ғаничага «ўжарлигингни қўй, калтак еб майиб бўлиб кетасан» деб «маслаҳат» беришгагина яраган, ҳақиқатнинг ёнини олишга ботинмаган, жони кўзига азиз кўринган болалар охирида Ғаничага ҳеч сўз демай тикилиб қоладилар. Аслида ҳам сўзга ўрин йўқ. Чунки ҳақиқат эгилиши, букилиши, ҳақоратланиши мумкин, бироқ синиб, йўқ бўлиб кетмайди. Шу боисдан ушоққина ҳақиқатнинг охир-оқибат ғолиб чиқиши табиий ва у, аслида, катта ҳақиқатга йўл очади. Шу маънода бу шеър катта ижтимоий-маърифий аҳамият касб этади: миллионлаб километр масофадан келаётган бнр тутам нур йўлимизни ёритгани сингари ушбу кичкинагина ҳақиқат ҳам қалбларга чироқ ёқади. Ҳ.Имонбердиев эса юқоридаги сингари адабий образлари билан «бугунги болалар адабиётимизнинг қаҳрамони ким бўлиши керак?» деган саволга ҳам амалий жавоб беради. «Лофчилар-алдоқчилар» шеърида эса мутлақо бошқача табиатга эга хушчақчақ болакайлар билан учрашасиз, уларнинг беғубор лофларини маза қилиб тинглайсиз: Али, Вали лофчилар – Хушчақчақ алдоқчилар Роса лофни уришар. Кўпикдан уй қуришар, Маза қилиб кулишар.

Али дебди: - Вали, кел, Расмимга баҳо бер. Қушча чиздим ажойиб, Ажойибу ғаройиб. Ана у дон еяпти, Менга раҳмат деяпти. Вали боқса вараққа, Шакл йўқ ҳеч қанақа. - Алдабсан-ку, қани дон? - Қуш еб қўйди-да, нодон! - Йўқотдингми ҳушингни, Кўрмаяпман қушингни?! - Тўйгач, қушча чирқ этди, «Раҳмат!» деб учди-кетди! Али, Вали лофчилар – Хушчақчақ алдоқчилар Роса лофни уришар, Кўпикдан уй қуришар. Мазза қилиб кулишар . Ушбу сатрларни ўқиш билан ҳар бир кишининг кўз ўнгида ўз ёшлиги «ярқ» этиб намоён бўлиши турган гап. Чунки деярли ҳар бир ёш бола, аслида, ана шундай озгина лофчироқ, озгина алдоқчироқ, озгина ваҳимачироқ бўлиши турган гап. Шу боис ҳам ёш боланинг беғубор нигоҳи оддийгина тол чивиқдан чопқир дулдул от, оёқ ботмас кўлмакдан бепоён уммон яратади ва, аслида, оламшумул кашфиётлар ҳам ана шу беғубор нигоҳ маҳсулидир. Шу сабабли бу лофлар-ёлғонлар ҳам китобхонга заррача малол келмайдиган, болакайларнинг ҳад-ҳудуд билмас хаёлот олами билан ошно қиладиган ғаройиб топилмалар сифатида Сизни беихтиёр ишонтиради, ўша оппоқ қоғозда ҳозиргина дон еб юрган қушчанинг оёқ изларини кўрасиз. Шуниси қизиқки, «Лофчилар-алдоқчилар»ни ўқиб, Али билан Валининг ёлғонларидан хафа бўлмайсиз, чунки улар ёлғон айтиб бировни алдамайдилар, балки хаёлларига келган лофларни бир-бирларига айтиш билан гўёки ким зўрроқ лоф айтишга баҳслашадилар. Уларнинг лофлари беғубор, бу лофларнинг ёлғонлигини уларнинг ўзлари ҳам билиб турадилар, фақат мана шу ким ўзарга айтилган лофлардан болакайлар ўзларича завқ топадилар.

“Қиш тонгида” шеъри табиий манзара талқинига бағишланган: Эрта турсам ҳовузда Биров ойна солибди. Кўм-кўк, тиниқ, зилол сув Энг остида қолибди. Ойнани солган уста Унутган-ов, ҳойнаҳой. Сув олишга озгина Қолдирмабди очиқ жой. Бола тасаввури, тафаккури айнан шундай фикрлашга мойил. Зотан, шеър жонли тасвир асосида яратилган. Шоирнинг “Қўполлик” шеърида эса кичкинтой болакайларнинг учқур хаёли, қаҳрамонлик кўрсатишга мойил табиати очиб берилади. Яъни, қўполлик қилиб, акасидан “– Бор, кўзимга кўринма, ҳеч керагинг йўқ”,– деган дўқни эшитган уканинг гиналари, шу билан бирга, акасининг ўз ёнига келиши учун ҳатто: Балки шарга осилиб, Учаман ойга. Балки миниб Ғиркўкни Жангга кираман. Ёғоч қиличим сермаб Ёвни қираман. Душман билан солишиб Ўларман охир. Нима қила олардим Акамсиз ахир. Келиб қабрим бошига Акам бош эгар, Кечир мени, ука, деб Балки ёш тўкар,- деган хаёлларга боради. Шу пайт “Ука!” деб акаси бошига келганда, хаёллари ҳар ёққа сочилиб кетади. Ёш қаҳрамоннинг хуфтон дили чарақлаб очилиб кетади ва қуйидаги қарорга келади: Акам бўлса ёнимда Қувнаб кетаман. Шундай акам турганда Ўлиб нетаман?! Чиндан ҳам шеър воқеабанд сюжет асосига қурилган. Ака-ука муносабатларида табиийлик устивор. Ўзбек оилаларида ука ҳар доим акага суянади. Ака ҳам ўз навбатида укани суяйди, кўнглини чўктирмасликка ҳаракат қиладги, унгағамхўрлик қилади. Бу ҳиссиёт болаликдан бошланиши эса юқоридаги шеърда ёрқин акс этган. Умуман, Ҳ.Имонбердиев шеърларида фикр устувор, ғоя долзарб, тасвир ҳаётий. Унинг қатор эртак-достонларида эса баҳодирлик, мардлик мотивлари куйланади. Шоир ижодида истиқлол ғоялари кўзга ташланади. Сор бургутнинг ўз полапонини учишга ўргатишда баланд қоялардан пастга отиб

юбориши, йиқилай деганда ушлаб олиши мисолида халқ фарзандларини довюракликка чорлайди. Кавсар Турдиева (1958-йилда туғилган). К.Турдиева Тошкент давлат университети ва Санкт-Петербург давлат университетларида ўқиган. 1994йилда “Ҳозирги замон болалар шеъриятида маънавият муаммолари” мавзусида номзодлик диссертациясини ҳимоя қилган. Шоиранинг “Варрак”, “Ўйнаяпман, ўйлаяпман”, “Қуш бўлиб учган она”, “Рақамлар бўйлаб саёҳат”, “Қувноқ алифбо бўйлаб саёҳат” каби китоблари чоп этилган. К.Турдиева болалар киночилиги соҳасида ҳам ижод қилади. У мултфилмлар, телефилмлар учун ёзган қўшиқлари билан-да машҳур бўлган. Шоира “Иркитвой ва Киркетжон” мултфилмини ва М.Тўйчиев билан ҳамкорликда “Катта ойи” бадиий филмини яратишда фаол иштирок этди. К.Турдиева болалар қўшиқчилиги соҳасида ҳам ўз ҳиссасини қўшиб келаётир. Унинг шеърларига А.Назаров, М.Маҳмудов, Ш.Ёрматов куй басталаган. Шоиранинг “Тошкесарлар мамлакатида” драматик эртаги “Соғлом авлод йили”га бағишланган танлов совриндори бўлган. Шоиранинг “Бахиллик ҳақида ривоят”ўқувчиларга маънавий сабоқ бера олади. Унда ўзига хоз мотив ва деталлар учрайди. Ривоят халқ эртакларига ўхшаш анъанавий зачинга эга: Жуда қадим йилларда, Жуда узоқ замонда Кампир-у чол яшаркан Билмама қайси томонда Шу кампир ва чолнинг жуда бадфеъллиги, хасис ва бахиллиги туфайли қариндошлар оёғи уларникидан узилган, ҳеч ким келмас, ҳатто кулги овози эшитилмас экан. Аммо уларнинг якка-ю ёлғиз боласи бутунлай ўзгача, одамохун, сухандон, ўзгалардан ёрдамини аямайдиган бўлиб вояга етади. Асосан, гадоларга, йўқсилларга бору будини улашаркан. Чол ва кампир ана шундан хуноб бўлишиб, бир қарорга келадилар: Гадойларнинг барисин

Жўнатайлик мозорга, Йўқса, сахий бу ўғлон Бор-будимиз йўқ қилар, Қайси гадо йўлиқса Унинг қорнин тўқ қилар. Оқкўнгил ўғиллари бу қора ишга йўл қўймагач, уни тоғ томонга гиёҳ теришга юборадилар. Хуржунига бир калла қанд ва нон соладилар. Бахил чол-у кампир хамирга заҳар қўшиб, нон пиширишади. Сўнгра кўчадан ўтган ночор, бечораларга шу нондан улашади. Ўша кўчадан бир оёқли девона ўтиб кетаётса, чол уни ҳам уйга чорлаб, халтангга сол дея нондан хуржунига тиқиб юборадилар. Тоғма-тоғ юриб, тентираган сахий ўғил уйини тополмай, очликдан силласи қурийди. Шундай ажиб бу дунё, Тасодифга тўлиқдир. Тақдир экан, девона Йигитчага йўлиқди… Йигитга раҳми келган девона ўша нонни халтасига солади. Йигит девонанинг ишидан, оёқсиз бир бечора соғ кишига нон берганидан хижолат тортиб, ҳанг-у манг бўлиб турганда у ғойиб бўлади. Йигит унинг кетидан пешма-пеш югуради, гадой ризқини қийдим деб қийналади. Ҳар қанча оч қолиб, жони қийналса ҳам, унинг нонини ейишга виждони йўл қўймайди. Девонани излай деб чопган йигит, ўз қишлоғига келиб қолади. Бахил отаоналар ўғилларини қарши оладилар. Аммо қаттиқ чарчаган йигитчани уйқу этади. Унинг хуржунидаги нонни эса алал-оқибат: Ўзим берган нон дея, Қора ният, шум аёл, Эри билан иккиси Уни ерлар бемалол. Шу тариқа, бахил ота-она ўзи қазган чоҳга равона бўлади, сахий қалбли бола ва девона омон қолади. Ривоят тугалланмаси ҳам халқ эртакларини эслатади. Эзгулик ва сахийликнинг қўли бахиллик ва зулмдан устун бўлади. К.Турдиева асар ғоясида истиқлол даври адабиётига хос анъаналарни сингдира олган. Ёмонлик қилган инсон ким бўлишидан қатъй назар яратувчи томонидан

жазоланиши муқаррар. Сахийни Оллоҳ қўллайди. Девона қиёфасидаги дарвеш ҳам илоҳий ҳодиса. Халқ эртакларида асосан ўгай оналарга хос бўлган ёвузлик тимсоли сахий йигитнинг ўз ота-онаси образида келиши ноанъанавий талқиндир. Аммо, ҳар ёмонда бир яхшилик ҳикмати бор, деган ҳадис мазмуни бор асарда. Шу бахил ота-онадан сахий ва қобил фарзанд дунёга келган. К.Турдиеванинг “Дунёни сақлар болалар” қўшиғи болалар ижроси учун мўлжаллаб ёзилган. Қўшиқ тантанавор оҳангда куйланиши билан эътиборни тортади. Унда нақарот ҳам берилган. Маълумки, нақарот қўшиқнинг ҳар бандидан сўнг мунтазам равишда такрорланиб турувчи қисми. Қўшиқ ва мадҳияларда нақарот бошқа қисмлардан мусиқий вазн, услуб ва ижро суръати билан фарқланиши мумкин. Хор жамоаларига мўлжаллаб яратилган қўшиқларда нақарот қисми, одатда, ялпи хор томонидан ижро этилади. Айтиш мумкинки, бу қўшиқ кўпроқ хор жамоаси ижросига мўлжалланган ва у мадҳияга яқинлиги билан бошқа қўшиқлардан ажралиб туради. Айтайлик, қўшиғининг 1-банд тузилиши аниқ ритмни сақлаган, туроқланиши – 4+4=8, қофияланиши –а-б-а-б; а-б-д-б тарзида. 2-банд ҳам шунга яқин, фақат туроқланиши ва қофияланишида ўзига хослик бор: Эшит, замин, / эшит само / -а 4+4=8 Бизнинг куйни / этсин наво / -а 4+4=8 Меҳр билан / улашса қалб / -б 3+4=7 Бошимизга / қўнар Ҳумо -а 4+4=8 Ҳумо қушим / само қушим / - а 4+4=8 Қутлар гуллар / фавворалар / - б 4+4=8 Юртга шодлик / ва ободлик / - д 4+4=8 Келтирар кимлар/} Болалар / - б 5+3 =8

Бу саккизликнинг 3- ва 8- мисралари туроқланишида ўзгариш бор. 3мисра 7 ҳижоли бўлса, 8-9-мисралар қўшилиб 8 ҳижони, яъни бўғинни келтириб чиқарган. Сўнгра, сўнгги тўрликда ички қофияланиш бор. Бундай қофияланиш деярли барча банд мисраларида учрайди ва қўшиқдаги ички оҳангдошликни юзага келтирган. Аммо, 1-саккизликда мисра охиридаги қофиялар ҳам тўқ ва ритмли – мунтазам такрорланиб келган. 2-саккизликда эса ички қофиялар ритмик оҳангларни жилолаб турибди. Нақаротда эса мисралардаги сўзларнинг ҳар бири деярли қофиядош ва радифлардан ташкил топган: Н а қ а р о т Дунёни / поклар болалар, / Ишончни / оқлар болалар, / Тинчликни /ёқлар болалар, / Қувончни /хоҳлар болалар, / Ишонган боғлар / – болалар,/ Суянган тоғлар / – болалар. / Келажакнинг / ипларига / Умидни боғлар/ болалар./ Рост, бошланғич синф ўқувчилари, ҳали қофия, радиф, ҳижо сингари адабий тушунчага эга бўлмайдилар, аммо уларга бўғин ва товушлар ҳақида кенг маълумот берилади. Бинобарин, бундай матнлар ўтилганда, аввало, ватанпарварлик моҳияти уқтирилгани ҳолда, сўнгра, унинг тантанавор куйланишини таъминловчи унсурлар ҳақида тўхталиб ўтилса, ўқувчиларнинг бундай шърларни ёд олиши, ифодали айтишига эришилади. Дилшод Ражаб ( 1964-йилда туғилган) ўзбек болалар шеъриятининг истеъдодли вакилларидан бири. У Бухоро вилоятининг Шофиркон туманида туғилган. 1990-1993-йиллар Низомий номидаги Тошкент давлат педагогика институти аспирантурасида ўқиб, “80-йиллар ўзбек болалар шеъриятида поэтик маҳоратнинг айрим масалалари” мавзусида номзодлик диссертациясини ҳимоя қилган. 1994-2004-йилларда Ўзбекистон Давлат

матбуот қўмитасида, Ўзбекистон ёзувчилар уюшмаси “Адабиёт жамғармаси” нашриётида, Республика “Шаҳидлар хотираси” хайрия жамғармасида турли лавозимларда ишлаган. 2005-йилдан буён Ўзбекистон Республикаси Фавқулодда вазиятлар вазирлигининг “Муҳофаза” журнали, “Вазият” газетаси бирлашган таҳририятида бош муҳаррир ўринбосари сифатида фаолият юритмоқда. Юздан ортиқ илмий, илмий-оммабоп ва публицистик мақолалари чоп этилган. Бугунги Дилшод Ражаб ёш китобхонларга “Отамнинг боғи”, “Дарё кўнгил”, “Жилвон ўғлони”, “Алифбо”, “Саноқ”, “Сукут сарҳади”, “Таниш товушлар”, “Ўн ўртоқ, санаб боқ”, “Поезднинг боласи”, “Бахши бола – яхши бола” сингари ўндан ортиқ шеърий ва насрий китоблари билан яхши таниш. Дилшод Ражаб ижодининг энг диққатга сазовор жиҳати, аввало, шоирнинг она тилига, тилимизнинг сўз бойликларига эътиборида намоён бўлади. Фикр далили сифатида “Паншаханинг шеъри”га мурожаат қилайлик: Ўйлаб сўйла, Биродар, Беш панжа ҳам Баробар. Тўртлик шаклидаги ушбу шеър “Беш панжа баробар эмас” мақоли асосида яратилган бўлиб, бир қарашда, паншаханинг эътирозида жон борга ўхшайди, чунки унинг беш панжаси ҳам баробар, узунлиги бир хил. Аслида эса, мақолнинг моҳияти, у, аввало, инсонга нисбатан қўлланилишида намоён бўлади. Бироқ шеърга барча нарсага ҳайрат кўзи билан қарайдиган, ҳар бир ҳикматни ўз тажрибаси асосида қайта яратишга интиладиган синчков ёш бола нуқтаи назаридан қарайдиган бўлсак, бу ярим ҳазил, ярим чин шеър ижодкорнинг ўзига хос топилмаси эканлигига иқрор бўламиз. Чунки шоир ҳам оламга ёш китобхонининг ҳайратга тўла ҳамда синчков нигоҳи билан назар солаяпти, ёш бола наздидаги ҳар бир сир-синоатни айни унинг нуқтаи назаридан қайта кашф этаяпти. Тўртликни ёш китобхонга манзур қиладиган жиҳат эса ҳаёт ҳақиқатини қандай талқин қилишдан келиб чиқадиган бадиий

ҳақиқатни англаб етишга бориб тақалиб, унинг муваффақияти ҳам шу билан белгиланади. “Буғдойнинг тақдири” шеъри гўёки биз билан сиз ҳар кун кўриб одатланиб қолган оддийгина буғдой етиштирилиши жараёни тасвиридан иборатдай туйилса-да, аслида, шеър моҳиятида, муболағасиз, улкан ҳаёт ҳақиқати туради: Майса эди, она офтоб Бошидан нур тўкарди. Ювар эди ёмғирлар гоҳ, Еллар силаб ўтарди. Ўсиб камол топди дуркун, Роса пишиб етилди. Синовлардан ўтказмоқ-чун Бир кун олиб кетилди. Аввал, аввал билмоқ лозим Чидам-у бардошини. Юритдилар бошидан зил Тегирмоннинг тошини. Энди унинг поклигин ҳам Бир текшириш керак-да. Майин, оппоқ ун бўлса- да, Ўтказдилар элакдан. Сув қуйдилар, муштладилар, Минг бир кўйга солдилар. Қизиб турган тандирга ҳам Бир киритиб олдилар. Нон бўлгач, у, сабр қилиб Бор синов-оташларга, Эъзоз қилиб, кўзга суртиб, Кўтардилар бошларга. Шеърни ўқир экансиз, “инсон ҳаётда ўзининг муносиб ўрнига эга бўлиш учун қанчадан қанча синовларга мардларча бардош бериши, ҳаётдаги қийинчиликларни сабр-тоқат билан енгиб чиқиши керак?” - деган риторик сўроқ беихтиёр хаёлингизга келиши шубҳасиз. Чунки буғдой майсалигидан вояга етгунича шеърда тасвирланган жараёнлар, яъни пишиб етилгандан кейин бошидан тегирмоннинг зил тоши юргизилиши (ун тортиш жараёни), яратилган уннинг элакдан ўтказилиши (тозалаш жараёни), унга сув қуйиб муштланиши (хамир қориш жараёни), қизиб турган тандирга киритилиши (нон ёпиш жараёни) ва ниҳоят, у сабр-тоқат билан барча синовларга бардош бериб, пишиб етилган нонга айланиши натижасида эъзозланиб, кўзларга суртилиб, бошларга кўтарилиши – буларнинг барчаси – жонлантириш санъати ва ижодкор бадиий маҳоратининг қип-қизариб, сингиб пишган нон сингари ардоқли маҳсули. Бир қарашда, ярим ҳазил – ярим чин бўлиб кўринадиган ушбу шеър ёш китобхон учун ибратнинг гўзал ва такрорланмас

намунаси. Зеро, аслини олганда, ҳар бир ҳазилнинг тагида ҳам унча-мунча юзаки қарашларга кўринавермайдиган ҳақиқат учқунлари бор. Шоир эса биз билан сиз учун оддийгина, шунчаки туйиладиган кичик нарсадан улкан бадиий ҳақиқатни кўра олиши ва уни гўзал бадиият қобиғида тасвирлаб, сизу бизга манзур қила олиши билан ҳам ижодкордир. “Ёз тонги” шеъри, ўз номи билан, тонг отиши манзараси тасвири: Чекинади қора ғам-зулмат Ёришади юзи осмоннинг. Далаларни олади чулғаб Оппоқ шодлик каби ёз тонги. Севинчдан кўз ёшлар майса-ўт, Йиғлоқ чигирткалар овунар. Ичларига сиғмай қувончи “Тарс” ёрилиб кетар қовунлар. Шеърда тасвирланган ўзига хос манзара – қора зулматнинг чекиниши осмоннинг юзи ёришишига сабаб бўлиши (ёруғликнинг зулматдан ғолиб чиқиши!), далаларни чулғаб олаётган ёз тонгининг қиёфаси ҳам шодлик сингари оппоқлиги (!), бу ҳолатдан боши кўкка етган майса-ўтларнинг кўзи ёшланиши (тонгги шудринг!), кечаси билан йиғлаб чиққан чигирткалар ҳам хурсандлигидан овуниб, тинчиши (!), қовунларнинг қувончи ичига сиғмай “тарс” этиб ёрилиб кетиши (!) – буларнинг барчаси гўзал ва такрорланмас жонлантириш ва ўхшатишлардан ҳосил бўлган топилмалар маҳсулидир. Биринчи тўртликда шоир қалами моҳир мусаввир сингари ёз тонги отиши манзарасини чизаяпти – қоп-қоронғи тун ғам-зулматга ўхшатилаяпти, зеро, аслида ҳам қоронғулик ғам-зулмат тимсоли; ёруғлик тушиб тонг отиши зулматдан қутулган осмоннинг юзи ёришишига менгзалаяпти; далаларни чулғаб олаётган ёз тонги эса оппоқ шодликка қиёсланади, бинобарин, ғамандуҳларга ботган одамнинг юзи қорайса, улардан қутулган одамнинг эса чеҳраси ёришади. Иккинчи тўртликдаги тасвирлар сабабнинг мантиқий якуни бўлиб, ёруғликка етган майса-ўтларнинг севинчдан кўз ёш кўкишлари, қоронғузулматдан ваҳимага тушиб, кечаси билан чириллаб чиққан чигирткаларнинг овуниб тинчишлари, ёруғликка етганидан қувончи ичига

сиғмаган қовунларнинг “тарс” ёрилиб кетишлари тасвирлари манзарани янада мукаммаллаштиришга хизмат қилади. Ўзбек адабиётида тонг манзараси тасвирларига бағишланган шеърлар, аслини олганда, беҳисоб бўлиб, уларнинг ҳар бирида ижодкорлар қалб қўрининг турфа қирралари ўзига хос кашфиётлар тарзида намоён бўлиши ҳам шубҳасиз. Бизу сиз учун оддийгина бўлиб кўринадиган, гўёки шунчаки тонг отишидан бу қадар гўзал манзара ярата олган Дилшод Ражабнинг ушбу мўъжаз шеъри эса, нафақат, ўзбек болалар шеърияти, балки умумадабиётимиз учун ҳам бетакрор топилма сифатида баҳоланишга арзигуликдир. “Қиш лавҳалари” туркумидаги Кечки осмон оҳиста Қорни элай бошлайди. Туннинг қора сочига Оқ оралай бошлайди тўртлиги ҳам жонлантиришдан пайдо бўлган ғаройиб гўзалликдир. Дастлабки манзара: кечки исмон қорни худди ун эланганидай элай бошлайди (ўхшатиш), иккинчи манзара: ўз ўрнини тонгга бўшатиб бераётган тун қариб, қора сочларига оқ оралайди, булар эса биргалишиб, тонгдаги ғирашира ёруғликнинг жонлантириш ва ўхшатиш воситасида яратилган гўзал манзарасининг ўзига хос тасвирини яратишга хизмат қилади. Эшитишиб тонг хабарин Шартта-шуртта барчалари – Ёпиб олар юлдузхонлар Нур порлаган дарчаларин. Ҳамма танбал уйқучининг Қочирворар уйқусини. Эрта турган тўполончи Хўрозларнинг қийқириғи. Нима гап, деб, ер юзида Писиб пойлаган кишидай, Мўралайди қуёш секин Осмоннинг бир тирқишидан. “Қиш лавҳалари” тўртлигида яратилган тонгнинг ўзига хос манзараси “Тонг” шеърида гўё аввалгисининг мантиқий давоми сингари янада мукаммаллаштирилади: эрта турган тўполончи хўрозларнинг қийқириғидан

тонг хабарини эшитган юлдузхонлар нур порлаган дарчаларини бекитиб оладилар; қуёш ҳам писиб пойлаган кишидай “ер юзида нима гап экан” деб, осмоннинг бир тирқишидан мўралайди. Жонлантириш санъати ушбу шеърда янада ўзга жиҳатлари билан намоён бўлиб, ёш китобхон кўз ўнгида тонгнинг том маънодаги жонли манзарасини яратади. “Варраклар қувончи” шеъри баҳор тасвирига бағишланган: Ўтиб кетди бадқовоқ Қишнинг аччиқ аёзи, Табиат киймоқда шод Байрамона либосин. Гулдираб кулар осмон Чақнаб чақмоқтошлари, Кулгисининг зўридан Чиқиб кетар ёшлари. Ичга сиғмай севинчи Қайнаб тошар булоқлар, Ўзанига сиғмасдан Тошар сою ирмоқлар. ... Бизнинг ҳам кўксимизга Шамол тегади энди. Қувончлардан бошимиз Кўкка етади энди. Шеърда бадқовоқ қишнинг аёзи ўтиб кетиб, табиат хурсандчилигидан байрамона либос кийиши (дарахтлар гуллаши, ер юзи ўт-ўланлар ва гуллар билан қопланиши), осмон чақмоқтошларини чақнатиб гулдираб кулиши, кулгисининг зўридан кўзларидан ёшлар чиқиб кетиши, булоқларнинг севинчи ичига сиғмай қайнаб тошиши, сою ирмоқлар ўзанига сиғмасдан тошиши (“севинчи ичига сиғмай” ибораси) – буларнинг барчаси ғолибона кириб келаётган Баҳоройни шарафлашнинг турфа қирралари сифатида синчков ижодкорнинг сеҳрли қалами яратган ғаройиб топилмалардир. Бу қувонч шу қадар улуғворки, ҳатто қиш бўйи сарғайиб ётган варракларнинг ҳам кўксига шамол тегади, қувончидан боши кўкларга етади (варрак учиришнинг жонли тасвири). Ҳар бир мисрани безаб турган жонлантириш ҳамда ўхшатишлар эса ёш китобхонни шу пайтгача бу тарзда ҳис қилмаган беқиёс гўзал оламга олиб киради, бу гўзал оламга маҳлиё қилиб қўяди, унинг шайдосига айлантиради.

Дилшод Ражаб мажозий образлар орқали ҳам талай шеърлар яратган. Шоир шеъриятида қушлар, уй ҳайвонлари, турли буюмлар бор. Улар ёрдамида шоир ҳаётий хулосалар қилиб, ўқувчиларни ҳаётни тушунишга чорлайди ҳамда Пиёла, Супурги, Нарвон, Қозиқ каби жонсиз нарсаларни образ даражасига кўтариб, уларнинг табиий ҳолатидан инсон ҳаётига дахлдор хулосалар чиқара олган. Масалан, “Қозиқнинг маслаҳати” шеърида шундай хусусият кўзга ташланади: Чархла тинмай каллани, Бўлма тўмтоқ, дўстгинам. Бошинг ўткир бўлмаса, Ейсан тўқмоқ, дўстгинам. Шеърни ўқиган ўқувчи қозиқнинг бошига тўқмоқ билан урилишини кўз олдига келтиради ва шоирнинг нима демоқчилигини англаб етади. болаларни тозаликка чақиришда эсп шоир сочиқ мажозий образидан ўринли фойдаланади: Нопокларни севмайман, Улар менга ёт доим. Ким бўлмасин, аслида Икки юзим оқ доим. Шеърнинг хулосаси миллий руҳ билан суғорилган. Биз доим тоза одамларни тавоф қиламиз. Ўта тоза, ҳалол одамларни авлиё ҳисоблаймиз. Шоир шу фикрларни ёш китобхонга образли қилиб етказади: Поклигим нечун мени (Ювинишиб ўзи ҳам), Тавоф қилар одамлар Суртишиб юз-кўзига. Шоир ҳайвонлар образидан фойдаланиб, болалар, айни дамда, катталар орасидаги нуқсонларни бирма-бир очиб беради. “Ошқовоқнинг шикояти шеърида бу жиҳат яққол кўринади: Ўйламасдан бир гапни Айтаверар Мирсаид. Мен бекорга пуштага Ётмайман-ку ишшайиб. Хўп мазали қиламан Одамларнинг ошини. Нечун менга ўхшатар Норбўтанинг бошини?

Ўқитувчилар кўпинча “икки”чи болаларга “Каллами бу, ё ошқовоқ” дейди. Шоир фикр ёрдамида болаларга ақлсиз одамнинг калласидан қовоқ ҳам яхши, қовоқ ширин ва фойдали, дейди. Дилшод Ражаб мажозий образлар яратар экан, гоҳ адабиётдаги анъаналарни давом эттирса, гоҳ новаторона ёндашиб, мажоз ёрдамида болаларга таълим-тарбия беради. Унинг бу шеърлари ўзбек болалар адабиётида мавжуд мажозий образлар сафини кенгайтиради ва болаларнинг баркамол бўлишига ҳисса қўшади. Дилшод Ражабнинг “Энг буюк бойлик”, “Тошнинг боши”, “Т” тўғрисида эртак”, “Ўғрининг қисмати” эртаклари ўзбек адабий эртакчилигига муносиб ҳисса бўлиб қўшилади. Унинг эртакларидан бири “Тошнинг боши” “Т” тўғрисида эртак” бўлиб, товуш ва ҳарфларнинг қудратини тушунтиришга хизмат қилади. Тошдаги “Т” ҳарфининг жонлантирилиши ёш китобхонни қизиқтириши табиий: Шоир “Т”ни маҳорат билан жонлантирганки, ёш китобхон уни қизиқиб ўқийди ва товушлар бўлмаса, сўзлар ҳосил бўлмаслигини, айримлари бўлмаса, сўзлар моҳиятини йўқотишини англайди. Эртакда тавзе, яъни товуш такроридан ўринли фойдаланилган: Тош қотибди шунда тош, Тунда ажалнинг ўзи. Турар тиши ғижирлаб, Тикиб арофат кўзин. Юқоридаги сатрларда “Т” ва “Ш” товушлари такрори чиройли оҳанг ҳосил қилган. Дилшод Ражаб ўз шеърларида ўхшатиш, сифатлаш, жонлантириш, анафора, тавзеъ, такрор каби бадиий санъатлардан фойдаланиб, шеърларининг оҳангдорлигини, жозибадорлигини, мазмундорлигини оширади. Шоир асарлари бадияти билан ҳам ажралиб туради. Унинг шеърларида Ватан образи асосий ўрин тутади. Шоир мажозий образлар ёрдамида болаларга тўғри таълим бериб, уларнинг баркамол авлод бўлиб етишувига муносиб ҳисса қўшмоқда. Абдусаид Кўчимов (1951-йили туғилган). Абдусаид Кўчимов Самарқанднинг Ургут туманида тугилган. Тошкент Давлат педагогика институтининг ўзбек тили ва адабиёти факултетини тугатган. Илк китоби –

“Кашфиётчи болалар” 1978-йилда чоп этилди. Шундан сўнг унинг “Менинг Ўзбекистоним”(1979) “Менинг юлдузим”(1984), “Умид дарахтлари” (1992), ”Чаноқ”(1985), ”Икки баҳор”(1990), “Қиёфа”(1996) каби шеърий ва насрий китоблари нашр қилинди. “Баланд тоғлар”(2002) сайланма китобига ёзувчининг қиссалари, достонлари, шеърлари киритилган. А.Кўчимов Халқаро ЮНЕСКО мукофоти, Ғафур Ғулом номидаги мукофот билан тақдирланган. Унга “Ўзбекистонда хизмат кўрсатган журналист” унвони, ”Шуҳрат” медали, “Меҳнат шуҳрати” ордени берилган. А.Кўчимов қалби жўшқин, шижоатли болалар публицисти ҳамдир. У мустақиллик ғояларини матбуотда кенг ёйиш, ўтмиш тарихимизга оид ҳамда истиқлол неъматларини болажонлар қалбига жо этишда долзарб мақолалари билан ҳисса қўшиб келмоқда. А.Кўчимовнинг болалар шоири сифатидаги ўзига хослиги – болалар қалбини сўзлатишида. Унинг шеърлари мавзуси ранг-баранг. Шоирнинг “Биз ўн ети ўртоқмиз”, “Икки ўртоқ бор эди”, “Уч дўст”, “Миш-мишвой”, “Ер бойликлар онаси”, “Бувимнинг истаги” каби шеърларида кичик замондвошларнинг лирик образи ва унинг бой, мураккаб ички кечинмаларини теран акс эттиради. Жумладан, шоирнинг “Ғаффор шамол” шеъри кичик мактаб ёшидаги ўқувчилар характерини очиб бергишҳга хизмат қилади. Унда Ғаффор исмли бола тимсолида машаққатлардан ҳайиқадиган, ўз фикрида турмайдиган, шамол сингари қўнимсиз болалар ҳажв қилинган. Таъкидланишича, Ғаффор шундайки: Боксёрликка ҳавас қўяр Гоҳида у. Гоҳо бирдан ошпазликни Қилар орзу. Ўқитувчи, артист, сувчи Ёки рассом. У “севмаган” ҳунар йўқдир Хуллас калом. Ғаффор ҳамма касбни шу тариқа оирзу қилади, аммо ўз сўзиидан дарров қайтади.чунки, унингча докторликнинг иши оғир; шофёрликнинг эгни доғдуғ, яғир бўлади; машҳур олим бўлиш соз-у, ўқиш қийин; шоирлик хўп ажойиб, бироқ шеър тўқиш қийин; хуллас, ҳамма ҳунарнинг бир “лекин”и топила қолади. Лирик қаҳрамон бундай болаларга ачинади. Ғаффор

сингариларга бирор касбни тезроқ танлаб, ҳар дақиқа олтинга тенглигини англашга даъват этади. А.Кўчимовнинг яна бир шеъри “Ер – бойликлар онаси” деб номланади. Шеърда кичкинтой болаларга хос “нимавой”лик ҳамда ундан чиқарилган ибратли сабоқ мазмуни акс этган. Ёш лирик қаҳрамон жажжи укаси Савлатжоннинг эзма “билағон”лигидан дастлаб жаҳли чиқади. Чунки у жуда кўп нарсага қизиқади: Нега Кундуз чиқмас ой? Нега қишда музлар сой? Нега томнинг тили йўқ? Нега гулнинг қўли йўқ? Хайриятки, уларнинг тоғдай бардошли бобоси бор: у эринмай жажжи неваранинг барча “нега-нега”ларига жавоб беради. Натижада, лирик қаҳрамонона ер ҳақидаги тушунчага эга бўлади: Ер – нон тайёрланадиган буғдойнинг, кийим-кечак тайёрланадиган пахтанинг, оқ қант олинадиган шакар қамишнинг, темирнинг, барча бойликларнинг онаси эканлиги маълум бўлади. Шунингдек, бобосининг ҳикоясидан ёш қаҳрамон оқпадар Гитлернинг она-ерга чанг солгани, шу урушда бобоси ҳам ўнг оёғидан ажралиб келгани, ҳозир ҳам баъзи ёвлар заминга азоб бергиб, боғ-роғларни хароб этаётгани аёнлашади. Шу тариқа, лирик қаҳрамон онгида Ер оддий тупроқ, замин ҳолидан буюк Ватан даражасига кўтарилади ва “езмавой” укасига ич-ичидан миннатдорлик билдиради. Шоирнинг “Икки ўртоқ бор эди”, “Миш-мишвой”, “Мен ғийбатчи эмасман”, “Мажлис”, “Суфлиёр” каби шеърларида ҳам мактаб ўқувчилари ўртасида учраб турадиган турли воқеалар, одатлар, ёки, шу ёшдаги ўғилқизларнинг феъл-атвори лирик ифодасини топган. Унинг кўпгина шеърларининг мавзуси эса замон воқелигини айнан талқин этгани билан эътиборни тортади. “Ҳийла” шеърида катталарга хос феъл-атвор аслида болаликдан, аниқроғи, оиладан бошланиши очиб берилган. Шеър қаҳрамони Шодмонжон отасидан хушомадгўйлик сабоғини олгач, дарҳол бу “ўгит”ни ҳаётга татбиқ этади: Эртаси эркаланиб, Ойисидан пул олди.

Дарсдан кейин Ғанининг Юрагига қўл солди… –“Морожние”га бир тўйсак. Нима дединг, жўражон? Ғани лабин ялади: –Аттанг, пулим йўқ эди.. Шодмон керилиб: –Мана, Менда бор, кетдик!–деди. Тандирдай қизиб турган кунда икки ўртоқ музқаймоқни паққос туширадилар. Аълочи, ювош, морожний жону тани бўлган Ғани бу сийловдан ҳайрон бўлиб турганда, Шодмон мақсадга кўчади: –Уй ишин кўчирсам, Дегандим дафтарингдан… Ғанининг йўқ демоққа тили бормай, ғалати аҳволга тушади. Қўли титраб портфелини очади… “Еган оғиз уялар, хушомад зўр шайтондир”. Шоир шу тарзда ёш китобхонларга ижтимоий ҳаётда рўй бераётган ҳодисалар моҳиятини тушунтиргишга, реалистик тасвирга эътибор қаратади. Бу ҳам бўлса, мустақиллик даври болалар адабиётининг мавзу ва муаммони ёритишда кенгқамровлилик касб этгани далолатидир. Шу маънода А.Кўчимов ижодида умуман, инсоният дарди, руҳий кечинмалари, изтироблари, ёхуд орзу-ўйлари реаллаша боради, яъни, ҳаётга яқинлашади. Шоир шеърларида ёш қаҳрамонлар– болалар чинакам “ҳаёт қозонида қайнайдилар”. Бу жиҳат “Укамнинг маслаҳати” шеърида ҳам яққол кўринади. Умуман, шоир шеърлари кичкинтойларни болалик оламидан катталик дунёсига етакловчи восита эканлиги аёнлашади. А.Кўчимовнинг болалар учун ёзган адабий эртак, балладава достонларида ҳам бу хусусият мажозий, образли тасвир этилган. Унинг “Сабоқ” шеърий эртаги ижтимоий долзарб мавзуга бағишланган. Шоир Чумчуқ ва Бургут рамзий образлари орқали ватанпарварлик туйғусини ойдинлаштиради. Ўз дала-қирида – пастликда яшашдан ор қилган Чумчуқ

Бургутга тақлид қилиб, ўркач-ўркач қоялар томонга қараб парвоз қилади. Қора терга ботиб, жиққа ҳўл бўлгач, нафаси томоғига тиқилиб, бир қояга урилиб йиқилади. Анчагача беҳуш ётган чумчуққа сор Бургут дуч келиб, унинг нимжонлигига раҳми келади. Чумчуқнинг: Пастликларда шунча яшаб Қониқмади юрагим Йўқ демасанг сенинг билан Яшамоқдир тилагим,- деган гапига қаҳ-қаҳ уриб кулса ҳам, уни елкасига миндириб оппоқ булутлар орасига кириб кетади. Ер, дала, сув, тоғ, ўрмон – барчаси кўздан ғойиб бўлади. Ана шундагина юрагини қўрқув қоплаган чумчуқ ернинг нақадар гўзаллигини ҳис қилади ва ўз хатосини тушуниб етади. Бургут ўз макони билан чексиз фахрланади: кўк бағрида яшаш, қор- булутлар қўйни-ю шамоллар рақсини кечалари порлаган юлдузлар қуршовини оташин муҳаббат билан таърифлайди. “Билсанг, йўқдир ер юзида, сулувликда бундай жой”,– деб таърифлайди. Аммо Чумчуққа шундай сабоқ беради: Бироқ, ука, ҳар нарсанинг Ўз Ватани бўлади, Ҳар нарсанинг бахт-иқболи Ўз боғида кулади. Чумчуқ бу фикрдан тўғри хулоса чиқариб, ўз дўстлари бағрига шамолдай елиб, учиб кетади. Кўринадики, эртак эзгулик билан тугаган. Шунга мувофиқ асарнинг тарбиявий аҳамияти, мавзувий долзарблиги катта. Хуллас, шоир она-Ватан, ижтимоий-ҳаётий воқеалар, замона талотўплари, жамиятда кечаётган яхши-ёмон ўзгаришларларни А.Кўчимов ўзига хос услубда, оҳангда болаларбоп ифода этади. Ижодкорнинг ўз овози, таҳлилий мушоҳадаларга бой публитсистикаси, эссе ва эртаклари истиқлол даври болалар адабиётини янги тамойиллар билан бойитишга ҳисса қўша олди. Унинг шеърларида ҳурфикрлилик ярқ этиб кўзга ташланади, лирик қаҳрамонлари ҳақиқатга тик боқади. Унинг асарларида Ватан олдидаги бурч

ва масъулият энг олий инсоний туйғу эканлиги англашилиб туради. Худди шу қирралар давр болалар адабиётининг етакчи хусусиятлари ҳамдир.

Адабиётлар: 1. Баракаев Р. Жонажоним, шеърият. – Тошкент: Чўлпон, 1997. 2. Жумабоев М. Болалар адабиёти. Дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 2002. 3. Жумабоев М. Болалар адабиёти. Дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 2011. 4. Жўраева Г. Ўзбек болалар шеъриятида ҳажвий образ яратиш маҳорати. – Т.: Муҳаррир, 2011 5. Машарипова З. Ўзбек халқ оғзаки ижоди. – Т., 2008 6. Ўзбек болалар адабиёти антологияси. Икки жилдлик. 1-2-жилд. – Т.: Ўқитувчи, 2006.

Похожие

Истиқлол даври адабиёти

Болалар адабиёти юксалишда

Рус болалар адабиёти

Чет эл болалар адабиёти

Болалар адабиёти тараққиёт сари