Истиқлол даври адабиёти - Литература - Рефераты

Истиқлол даври адабиёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

154.5 KB

Истиқлол даври адабиёти Бугунги ўзбек шеърияти анъанавий тасвир услубидан фарқ қилувчи янгича образлар, кутилмаган рамзий ифодалар, қочиримлар , тазод ва пародокслар, энг муҳими, бетакрор сероҳанг, сермаъно ифодалар билан китобхонни ўйлантиради. Фикрнинг ихчам, лўнда шаклда ифодаланиши, замонамиз ва замондошимиз руҳий оламини янги жиҳатлардан поэтик тадқиқ этиш – инсоннинг безовта руҳини, дардларини тасвирлаш борасида эришган ютуқлари ўзбек шеърияти янги поэтик сарҳадларни кашф этаётганлигидан далолатдир. Хусусан, истеъдодли шоир Баҳром Рўзимуҳаммад яратган ана шундай поэтик кашфиётлар анъанавий шаклларга мос тушмайди, гапларнинг грамматик жаҳатдан параллел жойлаштирилиши, риторик тузилиш мурожаат, хитоб оҳангларини ифодалашга йўналтирилганлиги билан янгича. Арвоҳнинг дастхатини кўрдим Қоқилиб йиқилдим бир бўлак тушга Осмон Қорачиғи суғуриб олинган кўз каби Бойўғли увиллар эди Ҳувиллаб қолган боғда Соялар Ҳеч ким таклиф қилмаса-да рақсга тушарди Яна нима дейишим мумкин дунё кенг экан. Мазкур шеърда Бойўғли увиллаётган кимсасиз боғ, қорачиғи суғ у риб олинган осмон, рақсга тушаётган соялар гўё туш кўраётган одам нигоҳлари орқали кузатилади. Туш эса ўлимга қиёсланади. Шу боис, шоир тасвирлаётган манзара жонсиз, ҳаракатсиз, маънисиздай туюлади. Аммо

инсоннинг кўзларига яширинган олам билан ақл ва идрокка сингишган дунё манзаралари айни оламнинг турфа кўринишларидир. Шоир дунёнинг кенглигини таъкидлар экан, унинг рангин эканлигига ҳам диққатни қаратади. Жийда гули мени маст қилди жин чалди жийданинг остида Сап-сариқ чироқмикан бу гуллар юлдуз шуъласидан қувват оларми нуқул қошиқч а лар жаранги Энг хавфлиси шундаки болари нектар йиғмоқ учунмас сизни чақиш учун келади. Жийда гулининг ифоридан маст ҳолдаги лирик қаҳрамон гўзаллик ўғриси сифатида тасвирланади. Табиий гўзалликнинг шарбатини симирувчи боларилар бу «ўғрини» чақиш учун келаётгандай. Манзара анъанавий поэтик тасвирга сира ўхшамайди. Шоир айтмоқчи бўлган поэтик фикр ҳам яширин. Тасвирланаётган манзарадан китобхон ўз зеҳни ва туйғулари қувватига кўра маъно англайди: гўзаллик қаршисида эс-ҳушидан айрилган лирик қаҳрамонни жин чалиши натижасида у жийда гулларини сариқ чироқларга, жийда гулига парвона боларининг ҳаракатларини қошиқчалар жарангига ўхшатади. Айни шу нуқтада поэтик маъно юзага чиқади: бизни ўраб турган олам ва унинг гўзалликларидан ҳайратланишни, завқланишни билмаган инсон ҳаёти рўёга ўхшайди. Бундай одамлар фақат ейиш-ичиш ғами билан умр ўтказадилар, уларни боларининг машаққатли меҳнати натижаси эмас, ўз жонининг, ҳузр-ҳаловатининг бехавотирлиги қизиқтиради. Бундай одамлар боларидан ҳам майдароқ, боларичалик фойда келтирмайдиган, ўз нафсининг қулларидир. Шеърда манзара ичига қараб ҳаракатланувчи спирал кўринишли поэтик тафаккур бу дунёнинг ранг-баранг манзараларга бойлигини, ҳар бир манзара ўз ички маъноларига эга эканлигини ифода қилади. Шоир шеърларидаги ҳар бир сўз, ҳар бир сатр муайян бир образли ифодага, рамзий

маънога ва ички оҳангга эга эканлигини қуйидаги шеър орқали ҳам кузатиш мумкин: Узоқ тараддудланиб турди Қўрқув хотиржамликка ўхшаб бамайлихотир таҳликага чап бериб турди Қўлини соябон қилиб қошига Ваҳима яшаётган уйга қаради Қаради музаффар навкар сингари Сўнг эса сўнг шундай алпозга тушдики қалтирамаган жойи қолмади. Қўрқув образи орқали шоир диққатимизни унинг ҳавфли маънавий иллат эканига қаратади. Кези келганда қўрқоқ одамлар хотиржам, уддабурон, айёр ва ўта эҳтиёткордирлар. Аммо мардлик талаб қилинганда улар ўз-ўзини фош этади. Ана шу маънолар қўрқув образи орқали тасвирланаётган манзара- ҳолат замиридан англашилади. Кўриниб турибдики, бундай шеърларнинг чуқур маъноларини илғаб олиш учун икки муҳим омилни теран идрок этиш талаб қилинади: биринчиси, Навоий, Бедил сингари санъаткор ижодкорларнинг меросидан, анъаналаридан; иккинчиси, умумевропа бадиий тафаккурининг нафис намуналаридан бохабарлик бугунги ўзбек шеъриятида Баҳром Рўзимуҳаммад каби шоирлар ижодида ана шу икки муҳим омил ўзаро туташиб янги бадиий кашфиётлар яратилишига таъсир кўрсатмоқда. Бармоқ вазнида ёзилган шеърлардан фарқ қилувчи ҳижо, туроқ ва қофиядан узоқ, халқ жонли тилига яқин бундай сарбаст шеърлар кўпроқ насрга ўхшаб кетсада, бадиий поэтик тили, сермаънолилиги, оҳанги, сўз қўллашдаги шоир маҳорати ила шеъриятнинг очилмаган сархадларига китобхонни етаклайди, ўйлатади, фикрлатади. Илоннинг ўзидан эмас шаклидан қўрқаман шамойили совуқ мен учун

мабодо мушукка ўхшаганида борми силаб-сийпалардим илонни... Ҳаётда муайян шакл-шамойилга балки ўз нуқтаи назарига эгалик кимларнидир чўчитар, ҳақ сўзни дангал айтувчилардан кўпчилик ҳадиксирар. Агар бундай одамлар дафъатан мўмин-қобил ё мулойим кишига айланиб қолсалар, ҳамма «ёқтирадиган» қиёфага кириши мумкин. Хўш, мўмин- қобиллар нима учун барчага ёқади? Шоир «мўмин-қобиллик» ортига яширинган маънавий иллатлар ҳақида ўйлатаётир. «Соялар суҳбати» номли шеърида шоир ранг образ ва ранг рамздан маҳорат билан фойдаланган: Менга нима бўлди учта соям бор Иккитаси рангсиз , биттаси сариқ Ҳиринглаб кулади бир соям Чунки йўқотиб қўйдим болалигимни Топганим жийда гулининг ифори У ҳам бошқа боққа ўтиб кетганди... Шоир инсон умрининг паллаларини сояларга ўхшатади. Иккита рангсиз соя – болалик ва йигитлик даври маънисиз ўтказган инсон умрининг соялари. Сариқ рангли соя – қарилик чоғи ўз умрини сарҳисоб этиб, ўз устидан кулаётган, яъни бўм-бўш ҳаёти устидан ҳукм чиқарган инсоннинг умумлашма образи. У ҳаётда юксак ё эзгу мақсад учун яшамаган, аммо қачондир гўзалликни севган. Афсуски, бу гўзаллик ҳам «бошқа боққа ўтиб кетганди». Хулоса қилиб айтганда, бугунги ўзбек шеъриятига хос ранг-рамз, образ-рамз орқали ифода қилинаётган маънолар, образли ифодалар шоирларнинг ўзига хос услуби ва маҳорати орқали янги поэтик кашфиётлар яратилишига замин бўлиб хизмат қилмоқда. Кейинги йилларда яратилган ўзбек шеърияти намуналарини кўздан кечирар эканмиз, жаҳон адабиётига хос илғор ижодий анъаналарни миллий руҳият рангларига йўғириб ифодалаш анъаналарини ҳам, янгича талқин

услуби ва янги шаклий изланишларни; анъанавий услубнинг хилма-хил ифода кўринишларини ҳам кузатиш имконига эга бўламиз. Бугунги ўзбек шеърияти марказида турган лирик қаҳрамон замондошимиз қалбида кечаётган ҳис-туйғуларни XXI аср кишисининг тафаккур тарзи, руҳий эврилишлари фонида ифода этмоқда. Агар истиқлолгача бўлган давр ўзбек шеъриятида лирик қаҳрамон туйғулари ифодаси орқали унинг қалбини англашга, поэтик тадқиқ-у таҳлил қилишга интилиш кўзга ташланса, кейинги йилларда яратилаётган лирика намуналари биз кўниккан шакл ва услуб чегараларидан «қалқиб чиқиб», эътиборимизни турфа манзаралар тасвирига қаратмоқда. Лирик қаҳрамон нигоҳи қадалган манзара қатига яширинган маъноларни эса китобхон ўз тафаккур туйғулари, бадиий-эстетик идроки ва фаҳми орқали англаб олиши мумкин. Бу хусусият шеъриятнинг сирли-сеҳрли ва ранг-баранг инсон оламини шоир ёки лирик қаҳрамон қандай англаётганлигини тасвирлашдан ўша бетакрор инсонларнинг турфа идроклари-ю ҳис-туйғуларига, кўнгилларига ўзлари йўл топишларига ундаш, инсонни англашга интилишдан унинг қалбини ўзига англатиш томон қадам ташланганлигидан далолат беради. Ҳозирги ўзбек шеъриятига хос бу тенденция қандай ижодий-эстетик тамойилларда ўз аксини топмоқда? 1. Ўзбек шоирларининг ўзбек классик шеърияти ва халқ оғзаки ижодига хос анъаналарни давом этдириб, поэтик нутқ хусусиятларидан моҳирона фойдаланиб, ижтимоий-фалсафий маъно ташувчи бадиий умумлашмаларни яратишга интилишларида кўринади: «Халқим дейман, руҳим тушиб, Кимлар кўнглинг тўқ қилдилар Минг сўқиринг тил топишиб, Бир уйғоғинг йўқ қилдилар!» 1 Шоира Ҳ.Худойбердиева қаламига мансуб ушбу шеърда муҳим ижтимоий-маънавий иллатга китобхон диққати тортилган: қалб кўзлари 1 Худойбердиева Ҳ. Сайланма. –Т.: Шарқ. 2001. 398-бет.

очилмаган, маънавий «кўрлар» бирлашиб, эл-юрт дардида бедор чинакам фидойиларни йўқ қилишга чоғланишларининг ўзи катта фожеа! Зеро, яратувчи, фидойи Инсон даражасини забт этиши учун аввало инсон ўзлигини юксалтирмоғи, халқ дарди билан ёниб яшайдиган, уйғоқ қалбли бўлиши керакки, бунга «қалб кўзи очилган» буюк инсонларгина эриша олганлар. Афсуски, бундай инсонлар бармоқ билан санарли. Истеъдодсиз, яратувчанлик ҳиссидан йироқ, юрт манфаатларидан ўз ҳоҳиш-истаклари-ю манфаатларини устун қўювчи маънавий ожиз, қалб кўзлари «кўр» кимсалар эса кўпчиликни ташкил этади. Шоира ана шу ҳаёт ҳақиқатига ишора қилиб, «Минг сўқиринг тил топишиб, Бир уйғоғинг йўқ қилдилар», - дея салмоқли поэтик фикрни қисқа, аммо ёрқин ифода қилиш маҳоратини намойиш қилмоқда. Поэтик нутқнинг ўзига хос хусусияти – лаконизмдан фойдаланиб, эътиборимизни лиро-фалсафий фикр ё мушоҳада талаб ҳолатларга, манзараларга қаратиш хусусияти шоира Зулфия Мўминованинг қуйидаги шеърида ҳам кўзга ташланади: Остонамда йиғлаётир куз, Остонамда гангийди шамол. Остонамдан олислаган из – Остонамда оғир бир савол. Мен барини тушундим ногоҳ, Хазонларни газга босиб жим. Остонамда мен қилган гуноҳ - Ёлворишни билмаганлигим. 1 «Остона» сўзининг такрор ва такрор қўлланиши янги маъно товланишларига ишора: ёлғизликда кечирилган умрнинг сўнгги «остонаси» - куз йиғламоқда. Нега? Нима учун? Шамол ҳам умрнинг «сўнгги остонаси»гача бу ёлғизлик, тарк этилганликнинг маъносини англамай, умрини бошқа, бегона эшиклар остонасида ўтказган инсон ҳаётининг адоғи – 1 Мўминова З. Ёнаётган аёл. –Т.: Ёзувчи, 1992. 89-бет.

маънисиз ҳаётнинг «сўнгги остонаси» олдида инсон қисматидан гангиган ҳолатда...» ҳатто шамолнинг ҳам «улоқтириб», «учириб», «кўтариб, ташлашга» бу остонадан (яъни макондан, уйдан) ҳеч нима тополмай, ҳайрон ҳолатда уни тарк этаётганлиги ҳаяжонли ва таъсирчан тарзда тасвирланган. Бу остонадан бош олиб кетган, олислаган «из» қолдирган «оғир савол» ҳам ҳануз жавобсиз... Ёлғизликда умр кечирган «лирик қаҳрамон»нинг хазонрезги палласидаги умр дарахтининг қовжираган хазонларини юзига босиб, ўз гуноҳларининг маъно моҳиятини тушунган ҳолати қуйидагича тасвирланади: «Остонамда мен қилган гуноҳ - Ёлворишни билмаганлигим» - дейди. Хўш, ялиниб-ёлвориш нималигини билмаган лирик қаҳрамоннинг «гуноҳи» нимада? Ахир етук шахслар ҳамиша мағрур бўлишган, ёлвориш бинобарин, бош эгувчанлик улар учун ёт хусусият бўлган. Бобур Мирзо, Мирзо Улуғбек шахсиятига хос етуклик аломатлари ҳам айни шу жиҳатдан изоҳланади-ку? Гап шундаки, шеърда шоира кибрга берилиш, «манманлик» натижасида ўзи ва ўзгалар дардидан, туйғуларидан, самимиятдан йироқлашган инсон қисматини лаконистик сюжет яратиш орқали таъсирчан манзараларда тасвирламоқда. «Остона» - макон маъносида хилма-хил маъноларни ифода қилган. Остона – уй, хонадон остонаси маъносида; Остона - (умрнинг сўнгги палласи маъносида) – бу ўткинчи дунёнинг охири, ҳақиқий дунёга ўтиш остонаси маъносида; остона - (кўнгил остонаси назарда тутилган) қаҳрамоннинг бўм-бўш кўнглининг остонаси маъносида; Остонам – мен муқаддас деб билган эътиқод ва ақидалар манзили, остонаси маъносида. Лирик қаҳрамон ўзини «буюк» деб ҳисобла н ган шу боис «буюклар» ҳеч кимга бош эгмайди, ҳеч қачон ялинмайди ва ёлвормайди, – деган ақидага ишониб яшаган. Аммо, «буюклик» ва «ягоналик» фақат Оллоҳга хос сифатки, бандасининг гуноҳи буни чуқур англаб етмаганлигидадир. Мазкур бадиий- фалсафий умумлашмаларни шоира «остона» сўзининг серқатлам маъно

товланишларини бадиий ифода воситаларига моҳирона «пайвандлаш» орқали бадиий кашф этган. 2. З.Мўминова лирикасида «оқ илон», «ёмон туш», каби халқ оғзаки ижодига хос рамзлар; «тушларнинг оқиши», «ақлу хуш оқиғи» каби муболағали тасвирлар, поэтик кўчимлар, жарангли иборалар, тасвирий воситалардан ўз ўрнида фойдаланиш санъати намуналарини кўплаб учратамиз. Бу хусусиятлар шоира шеърларидан англашилувчи поэтик тафаккур тарзининг сероҳанглилиги, маъно товланишлари, образлилик ва поэтик нутқ имкониятларидан унумли фойдаланиш натижаси эканлиги аниқ. Бу ҳозирги ўзбек шеъриятига хос эстетик тамойилдир. Ҳозирги ўзбек шеъриятида А.Орипов, Х.Худойбердиева, Усмон Азим, З.Мўминова, Рауф Парфи, Қутлибека, Сирожиддин Саййид, А.Қутбиддин, Фахриёр каби шоир ва шоиралар ижодида поэтик нутқ шаклларидан унумли фойдаланиб, ўз ички дунёсини ўз тили – «мен» орқали батафсил ва ҳаяжонли тарзда очиб бериш тенденцияси кўзга ташланаётир. Бундай монолог шеърларда ҳар бир ижодкорнинг инсон, олам, жамият, имон-эътиқод борасидаги ўзига хос қарашлари бадиий аксини топган. Мана бир мисол: Дунё камбағални камситиб, ғажиб Тағин бойитаркан бойроқларини. Руҳим олиб қўяр бошимдан тожни Руҳим кўтаради байроқларини! Қайдаки етимни етим тишлайди, Дунё қантармаса каж итларини. Руҳим юрагимга қаттиқ муштлайди, Руҳим кия бошлар совутларини 1 . Шоира бундай мурожаат монолог орқали дунёда адолатсизлик ҳукм сурар экан, «мен» қалбим даъватига кўра курашга отланавераман, - деган салмоқли бадиий умумлашмани ифода этмоқда. Шоир Усмон Азимов эса қатор шеърларида тасвирий монолог воситасида ўз руҳиятини тафтиш этиб, 1 Х.Худойбердиева. Сайланма. –Т.: Шарқ. 2000. 440-бет.

ўз дунёсидаги изтироблар моҳиятини таъсирчан манзаралар тасвири орқали тасвирлаш тенденциясини намоён этмоқда. Мана бир мисол: Қўлларимни қийди занжир. Эзғилади бошимни – Тоғдай қуллик ерга эгди - бўйнимдан торта-торта Мен ҳақ билдим бу дунёнинг катта-кичик тошини, Мен тошларга юзим тутдим ёшимни арта-арта. Бўғизларим ачишди. Ҳа, ўпкаларим ачишди. Ўпкам тўлди одамларнинг «Оҳ»лари тўла тунга. «Ҳаво» дедим, - томоғимга қаро қурум ёпишди, Неча йилки, мен ҳавосиз яшаяпман бутунлай. Совуқ қотдим. Изғиринда чирсиллади сўнга г им, Томирларим – аёзларда музлаган қиёқ ҳануз. Олов сўраб, гулханларни бўзлаб кезди юрагим, Ёнғинлардан ёниб чиқиб, қучоқлади мени муз. Мен – сувсадим. Мен - қа қ радим. Мен – хас бўлдим. Қуридим... Лирик қаҳрамоннинг эрксизликдаги изтиробли ҳолати, эрк сувига ташна дарахт каби қақраб қуриши ниҳоятда таъсирчан ўхшатишлар, жонлантириш, муболаға каби тасвирий воситалар, ўз ҳолатини шарҳлаш усули орқали ифодаланган. «Мен»нинг фожиаси эрксизлиги - «тоғдай қуллик» айни чоғда тош юракларга юз тутиб, дунёнинг «катта-кичик тошларини» ҳақ деб билганида, уларга ишонч кўзи билан қараб, «тошларга юз бурганида». Бу ўринда шоир умумлашма образ «тошлар» воситасида қалби эзгу тилак ва истаклардан йироқ, ҳиссиз, дийдаси «тош» одамларни назарда тутаётир. Бундай одамлар э л дардига дардкаш-у, тилакларига тилакдош бўла олмаслигини кеч англаган лирик қаҳрамон одамларнинг «оҳ»лари тўла тунда элу-юрт изтиробларига ҳамоҳанг аламли кўз ёшларини тўкмоқда... Сўз санъатининг жанрларида ранг билан боғлиқ рамзий образлар кўплаб учрайди. Халқ оғзаки ижоди намуналаридан тортиб Юсуф Хос Ҳожиб, Аҳмад Югнакий, Маҳмуд Қошғарий, Ахмад Яссавий асарларида ҳам

лавҳалар, табиат тасвирлари, илгари сурилган фалсафий, аҳлоқий-дидактик фикрлар ранг рамзлари орқали берилганлиги маълум. Айниқса, Алишер Навоий ижодида мажозий ранглар тимсолларга кўчирилиб комиллик босқичларини забт этаётган инсон дунёсини тасвирлашга хизмат қилганки, ана шу хусусиятлар Мустақиллик даври ўзбек шеъриятида ўзгача товланишлар ва маънолар касб этмоқда. Оламни ва ундаги турфа ҳолатлар, ҳаёт мураккабликларини қалбида кечираётган инсон дунёси ҳам камалакранг. Бутун ҳаёт залворини ўз тафаккурига сиғдиришга уринаётган замондошимизнинг кечинмалари, ўй- ҳаёллари ҳам чегара билмас даражада ранг-баранг. Ана шу олам ва инсон дунёсидаги муштаракликни бадиий сўз поэтик ранглар орқали ифодалаш имконини берадики, бундай рамзийлаштириш шоирга қисқа оҳанглар ва саноқли рангларда инсон тимсолини жонлантиришга қодир мўйқалам тутқазади. Ҳалқ шоири Абдулла Ориповнинг «Билол хабаш» шеърида қора ранг образнинг руҳиятини ёритиб турган эътиқод нурига уйғунлашиб оқликка кўмилса, Шавкат Раҳмон, Азим Суюн, Усмон Азим шеърларида учровчи оқ ранг беғуборлик, самимийлик, ёруғлик, эзгулик маъноларини ифода этади. Ҳалима Худойбердиева шеърларида оқ ранг билан ёндош сариқ ва қизил ранглар учрайди. Шоира жудолик, айрилиқ, тушкунлик, алданиш ҳолатларини сариқ ранглар воситасида жонлантирса, қизил ранг орқали ёвузлик, фожиавийлик, зўравонлик, истибдод рамзларини яратган. Инсон қадри букилган, эрки топталган мустамлакачилик даврида ҳатто нафас ҳам қизил, кишан ҳам қизил, тикан ҳам қизил. Шоирлар фавқулодда яратилган ифодалар орқали рамзий образларни китобхон кўз ўнгида жонлантиришга эришиб, поэтик ғояни тўлақонли англатишга муваффақ бўлаётирларки, бу хусусият ҳозирги ўзбек шеъриятига хос тенденция сифатида тадқиқ этилиши лозим. Поклик, нурдай бокиралик, иллатлардан фориғлик, имон- эътиқодлилик Эшқобил Шукурнинг «Яшил ўлим» шеърида асосий бадиий унсур-рамзий образ орқали ифода этилган. Бу хусусиятлар ўзбек шеъриятида

ранг рамзлар воситасида инсон дунёсини, олам хоссаларини ўзига хос тарзда англаш ва тасвирлаш усули юзага келганлигини кўрсатади. Бир қатор ўзбек шоирлари қаторида истеъдодли шоир Баҳром Рўзимуҳаммад ижодида ҳам рангларнинг рамзий қўлланиш ус у ли ўзига хос поэтик тимсоллар яратишга хизмат қилганлигини кузатиш мумкин. Инсон табиатга талпиниб яшайди. Унинг бағрида ўзини қушдай енгил, дардларидан фориғ ҳис этади. Табиат гўзалликларига боқиб баҳра олади ва ўзини унинг бир бўлаги деб билади. Аммо она табиатни асраш инсониятни кулфатлардан асраш эканини ҳамиша ҳам ёдда сақламайди. Вақтики ер тарс ёрилганида Ҳавода учиб миллионлаб ер бўлаклари Мумдек эриб битса Тутунга айланса ер Вақтики сирғалса юлдузлар Уч қуёш чарх урса кўкда Ва уч қуёшга жуфт бўлса уч ой Тун ва кундуз қоришса бир – бирига Вақтики борлиқ ўз маъносини йўқотса буткул... Тасаввур қилинг, сарҳадсиз фалак бўм-бўш бўлиб қолса, тутунга айланса ер? Шоир бепарволик, бемақсад яшаш, гуноҳлардан юраклар эзилмас даражага келса, инсонлар борлиқни талон-тарож қилиб бўлишса, тугатишса, ҳатто, янчиб бир-бировларин, ҳайҳот, бу ҳолга чидаш беролмай, ер тарс ёрилса, мумдай эриб битса борлиқ!- дея хитоб қилмоқда. Ёруғлик ўрнини зулмат-у қоронғулик эгалласа, борлиқ ҳам ўз маъносини буткул йўқотса, демак куррамиз ҳам коинотда чилпарчин бўлади! Шоир ана шу фалокатни кўз олдимизда қуюқ қора ранглар орқали жонлантиради, инсонлар қалбининг рангсизлиги, бўшлиққа айланиб қолганлиги оламнинг бўм-бўшлиги билан уйғун тасвирланади. Ана ўрик гули хўрозқандга ўхшаб музлади

яшиллик совқотиб турибди дир-дир сочингизни ўйнайди шамол шундан бошқа иши йўқ каби жиддий... Гўзалликнинг музлаши, яшилликнинг дир-дир совқатиб туриши эзгуликнинг омонатлигидан дарак бермайдими? Фарзандларимиз қалбида ниш уриши керак бўлган инсоний сифатлар, латиф ҳулклар куртак ёзаётган дарахт япроқлари каби совқотиб турса, бу умримизнинг, борлиғимизнинг омонатлигидан, ҳаётнинг ғаниматлигидан дарак бермайдими? Демак, ўзбек шеъриятида ранг билан боғлиқ рамзий образларни шартли равишда қуйидагича туркумлаш мумкин: 1. Инсоний севги-муҳаббат мавзуидаги рамзлар. 2. Инсоний фазилатларни улуғлашга, меҳр-оқибат, эзгуликни қадрлашга ундаш мавзуидаги рамзлар. 3. Ижтимоий – сиёсий мавзудаги рамзлар. Булардан ташқари, ҳозирги ўзбек шеъриятида «ранг-рамз», «ранг- образ», «ибора-образ», мақоллар, ҳикматли сўзлар орқали рамзлар яратиш хусусиятлари кўзга ташланмоқда. Бу хусусият инсон билан табиатнинг алоқадорлиги, айни пайтда, руҳиятимизнинг она табиатга уйғунлиги ҳосиласидир. Рангларни рамзлаштириш ҳозирги ўзбек адабиётида ўзига хос анъана тарзида давом этмоқда, бадиий-эстетик тамойил сифатида яшамоқда. Ҳозирги адабий жараён хусусиятларини тадқиқ этган ўзбек адабиётшунослари ва танқидчилари мустақиллик йилларида юз берган муҳим жиҳатни таъкидлаб, бадиий ижодга янгича муносабатнинг қарор топаётганлиги; ижодкорга яратувчи шахс, санъаткор сифатида қаралиб, бадиий асарларга биринчи галда бадиият талаблари нуқтаи-назаридан баҳо беришга ҳаракат қилинаётгани, «ғоявийлик»ни эмас, ижодкорнинг бадиий

тафаккур тарзини ўрганиш етакчи тамойилга айланаётганини ижобий ҳодиса сифатида таъкидлаётганликлари қувонарли ҳолдир. 1 Ижодкор бадиий тафаккури Оллоҳ инъом этган илоҳий мўъжиза- истеъдод нурига йўғрилган бўлса, қанчадан-қанча миллий бойликларни бунёд этади. Бу ҳақда сўз юритган И. Ғафуров: «Истеъдод - миллий бойлик. У неча юзлаб, минглаб бойликларни бунёд этади , дунёга беради», - деганида тамомила ҳақ эди. Айнан ижодкор бадиий тафаккурининг илоҳий ва дунёвий мазмунлари уйғунлигидан юзага келувчи ўзига хос услубда ҳам шу икки жиҳат кўзга ташланади: истеъдод – маҳоратни юзага чиқарувчи омил бўлса, услуб-ижодкор тафаккурининг бадиий тил орқали дунёвий маъно ва мазмун касб этишидир. Демак , ижодкор шахсида ана шу икки жиҳат уйғунлашиб, ўзига хос услубнинг намоён бўлишида асос вазифасини ўтайди. Айни чоғда, ижодкор услуби ва бадиий маҳорати воситасида инсон дунёсининг сирли, сеҳрли қатламлари, туйғуларининг шиддати, ҳис-ҳаяжонлариниг маъно товланишлари, туғёнлариниг зарби ифода қилинади, тасвирланади. Китобхон яна ўша илоҳий мўъжиза-истеъдод қудрати ила ўзга инсонлар руҳиятини ҳис қилади, улар дунёсига кириб боради, уларни худди ҳаётдагидек жонли инсонлар каби тасаввур этади ва тушунади, ҳамдардга айланади. Бадиий образлар қиёфасида ҳар сафар образларнинг янги, сирли ва сеҳрли, бетакрор илоҳий дунёси намоён бўлади. Яратилаётган ана шу ҳаётий қаҳрамонларни замон ва истиқлол даври адабиёти талаблари, бадиият мезони асосида ҳар тарафлама чуқур ўрганиш ҳозирги адабий жараённинг долзарб муаммоларидан биридир. Ҳозирги ўзбек шеъриятига хос тамойиллардан яна бирига эътиборни қаратиб, ф.ф.д., профессор Ҳакимжон Каримов қуйидагиларни алоҳида таъкидлаган эди: «Тоталитар тузум ва унинг мафкураси миллий республикалар халқларини тарихидан, маданияти илдизларидан маҳрум этибгина қолмай, диний анъаналари ва урф-одатларини ҳам пайҳон қилиб 1 Қаранг: У.Норматов. Умидбахш тамойиллар. –Т.: Маънавият. 2000. Н.Худойберганов. Меҳру муҳаббат йўлларида. –Т.: Ёзувчи. 2003.

ташлади. Диний маданият ўрнига бу халқларга берилган марк с ча-ленинча таълимот эса улар имонини саломат олиб қололмади. Сўнгги йилларда динга эркинлик берилиши, ислом таълимотига оид илмий-оммабоп асарларнинг пайдо бўлиши ва бошқа тадбирлар натижасида ўзбек шеъриятида ислом асотирлари ва ғоялари билан суғорилган шеърлар пайдо бўлди. Бу шеърлар «Қуръон» сурасидаги оятларда ва ҳадислардаги кишини тўғри йўлга солишга иршод қилинган фикрлар асосида ёзилгани учун киши имонини мустаҳкамлашга жуда қўл келяпти. Чунки имони мустаҳкам одам ҳар қандай ёмонликдан ва инсоний иллатлардан сақланади, ҳеч кимга зулм қилмайди» 1 . Олимнинг фикрларига умуман қўшилган ҳолда, биз ҳозирги ўзбек шеъриятига хос тамойиллардан яна бири шоирларнинг поэтик нутқнинг хитоб, мурожаат каби шаклларидан, сўз такрори, риторик сўроқ каби унсурлардан фойдаланиб, оламни унинг бир бўлаги бўлмиш инсон дунёсини поклаш орқали мунаввар этиш ҳақидаги дунё олимлари, файласуф-у шоирлари қарашларига ҳамоҳангликда яратилаётган поэтик ғоялари, бетакрор ташбеҳларга юкланган салмоқли фикр ва туйғулардан англашилишини таъкидламоқчимиз. Зеро, бугунги кунда инсониятнинг қиблага юз тутаётганлигини дунё тан олмоқда 1 . Ху сусан, шоир Усмон Азим олам сирларини англашга нечоғлик уринмасин «сирлар тугунини еча олмаганлигини» эътироф этади. Шоир айни ҳолат сабабини оламнинг бор сиру синоатларини ўз кўнгил оламида жилвалантирган инсон қалби сирлигича қолганлигида, деб ҳисоблайди. Инсонни поклаш, оламни тозартириш, оқ ва қора ранглар замиридаги маънолар: эзгулик ва ёвузлик ўртасидаги азалий зиддиятни кўтариб, улоқтириб ташлашга қодир куч борми? Бугун инсоният онгини забт этган савол аломатига қандай маънолар сингишган? Муаммо ечими қандай? Оламни инсон боласи яратган ёвузликлардан сақлаб қолиш мумкинми? Ана шу саволга жавоб излаб, «охир замон» аломати-ю залолатлари ҳақида, 1 Ҳ.Каримов. Истиқлол даври шеърияти. –Т.: Зарқалам, 2005. 20-бет. 1 Усмон Азим. Сайланма. Шарқ нашриёт матбаа концерни. –Т.: 1995. 405-бет.

гуноҳларга бурканган куррани шоир Баҳром Рўзимуҳаммад қуйидагича тасвирлайди: «...айни пайтда тафтиш кучи боис ўз ўқидан чиқиб кетди ер шари чиқиб кетди қуёш системасидан. айни пайтда тонг ила тун ола була шамойилга кирди зулмда ўзгартириб рангу тусини оқ олма пишаётган чоғ қорбўрон ўйнаб юрди болалар. ёзга қўшилди қишнинг уч куни. айни пайтда туғилган гўдакнинг соч-соқоли оқарди бирдан онасини эмди мункайган чол. айни пайтда қуёш нурини қайга сочишни билмай турди-да куйдириб юборди ойни дафъатан...» 1 . Нега? Нима учун? Бу саволларга шоир «Қарғалган» номли шеъри орқали жавоб қайтарган. Шоир сирли-сеҳрли дунё сарҳадларидан-да нарироққа, бу дунё чегарасидан ташқарига «қарашга», идроки, ўй-ҳаёллари ила у томонга «бир қадам ташлашга» ботинган инсонга шу гуноҳи учун қарғиш ёпишган. Бу шаккоклик эвазига шоир қалб изтироби-ю безовта руҳнинг мангу азобига дучор этилган. Аммо инсоният дардини куйлаб йиғлаш, эзгулик нурларига чулғанган олам гўзалликлари-ю одам кулгусидан завқланиш фақат шоирларга насиб этмишдир. Айни чоғда, ўз ожизлигини тан олиб, Оллоҳ иродасига бош эгиб, абадий «жимлик» сари инсон сукути ҳам олам-олам маъноларни ифода этади. Бу хусусият реалистик тасвир услуби бағрида юзага келган «янгилик» сифатида эътироф этилаётган «ўзбек модерн шеърияти» алоҳида эстетик тамойил эканлигини асослайди. Модерн 1 Баҳром Рўзимуҳаммад. Соялар суҳбати. Шеърлар. –Т.: Зарқалам нашриёти. 2006. 9-10-бетлар.

йўналишидаги шеърлар ижодкору китобхоннинг ХХ I асрдаги табиий маънавий-руҳий эҳтиёжларига монанд юзага келди. Бундай шеърлар инсон шахси ва ҳаётини, унинг кўнгил оламини ижодкорнинг тасаввурлар олами орқали кузатиш орқали ҳар икки олам уйғунлиги ёки ўзгачалигини англаш мумкин бўлган маъноларини тасаввур воқелигига айлантириб (ҳис-туйғулар ва идрок бирлиги) бадиий талқин қилиш натижасидир. Ижодкорларнинг бундай шеърлари бир қарашда миллий шеъриятимиз учун ноанъанавийдек туюлади. Ҳижо, туюқ ва қофиядан узоқ халқ жонли тилига яқин сарбаст шеърларни бир ўқишда тушуниш қийин, аммо ҳар бир сўз, ҳ ар бир сатр муайян образли ифодага, рамзий маънога ва ички оҳангга эгаки, бу хусусиятлар шоир маҳорати орқали бетакрор поэтик манзаралар ва бадиий умумлашмалар яратилишига асос бўлган. Бундай шеърлар ўзи ва ўзгалар оламини янги жиҳатлардан идрок этишга интилаётган замондошимизнинг маънавий-руҳий эҳтиёжларини тўла қондирмоқда. Мустақиллик даврида яратилган ҳикояларни ўрганар эканмиз, ўзбек ҳикоянавислиги алоҳида шахслар оламини, уларнинг ўзига хос туйғуларини акс эттириш борасида қатор ютуқларни қўлга киритганлигига амин бўламиз. Тўғри, ҳар бир одамнинг ўзи алоҳида шахс. Айни чоғда, у ўзигагина хос оламга, интеллектуал – руҳий ҳолатга эга. Шу жиҳати юксалган сайин инсон ўзига хос хислатларини, ўз индивидуаллигини янада теранроқ, ёрқинроқ акс эттиради. Ўзбек ёзувчилари ана шу ҳаёт ҳақиқатини ўз руҳиятини тафтиш этиб, ўзлигини англашга интиладиган қаҳрамонлар яратиш орқали бадиий ҳақиқатга айлантиришга эришаётганликларини Эркин Аъзам, Хайриддин Султонов, Хуршид Дўстмуҳаммад, Нурилло Отахонов, Олим Отахонов, Саломат Вафо, Зулфия Қуролбой қизи яратган ҳикоялар орқали кузатиш мумкин. Инсоннинг кутилмаган ҳолатларга тушиб қолиши ва аввал сира кечирмаган кечинмаларни ҳис қилиш каби мураккаб вазиятларни тасвирлаш Э.Аъзамнинг «Бизнинг тоға» ва «Таъзия» ҳикояларига ҳам хос.

«Таъзия» ҳикоясида ёзувчи Эркин Аъзам давр тазйиқлари остида ичи бошқа-ю, сурати бошқа, қўрқоқ одамга айланиб қолган инсон фожеасини бутун даҳшати билан тасвирлашга эришган. «Таъзия» ҳикоясида одам ва у тушунган ғоя, замона ва унинг йўриғига юриш машаққатлари акс эттирилган. Ўзини ҳаммадан кўра даҳрийроқ кўрсатишга интиладиган Салим қарорнинг, аслида, художўй ва тақводорлиги, сирли ҳаёти, номуносиб ўлими каби ҳолатлар асарда ота-бола суҳбатдошлар ҳамда овул кишилари муносабати асносида кўрсатилади. Шуниси борки, гарчи Салим қарор ҳикоячининг хотираси орқали ўқувчиларга юзма-юз келтирилса-да унга хос жиҳатлар бир мунча таъсирли тасвирланган. Ҳикояда эътиқодини яшириб юришга мажбур бўлган, ичи ва таши бошқа бўлган қўрқоқ одам фожеаси анча маҳорат билан чизилган. Мустақиллик йилларида яратилган ҳикоялар орасида Хуршид Дўстмуҳаммаднинг «Жимжитхонага йўл» асари ҳам эътиборга сазовар. Бу асар ўзбек ҳикоячилигида янгича йўналишда ёзилганлиги билан ажралиб туради. Ҳикоя орқали инсон туйғуларига хос жилваларни нозик илғайдиган моҳир ёзувчининг қалб ҳароратлари сезилиб туради. «Нусхакашнинг меросхўри» ҳикоясида ҳаёти фожеали бурилиш палласини кечираётган шахснинг мураккаб, таҳликали ҳолати маҳорат билан акс эттирилган. Бадиий ижод – бу нусха кўчириш ҳам, яшаш воситаси ҳам эмас, балки юракдаги дардни ифодалаш эканлиги асардаги мураккаб тақдирли қаҳрамонлар мисолида кўрсатилган. Ёзувчи Хуршид Дўстмуҳаммад ўз ҳикоялари орқали хилма-хил эпик тафаккур намуналарини яратишга эришаётган истеъдодли ижодкорлардан биридир. Унинг «Жажман» номли ҳикоя ва қиссалар тўпламига кирган Маҳзунасидаги ўзбек аёли образи миллий қиёфаси фикрлаш тарзи хусусиятлари билан том маънодаги покизалик рамзи оёқ ости қилинаётган, юз ўгирилаётган табиийлик, ҳалоллик, поклик, аёл шаъни, қадру қиммати ҳақида ўйлашга ундайди.

Эрининг «коллективи» билан зиёфатда учрашган Маҳзуна замонавий аёлларнинг беҳаёларча ўйин тушиши-ю, кап-катта эркакларнинг ёшига номуносиб енгилтакликларини кўриб ҳушидан айрилаёзди. Бўри Собитовичнинг безбетларча тикилиши, аёлларга ялпоқланиб, такаллуф кўрсатиши, аёлу эркакларнинг маст-аласт гап сўзлари Маҳзунанинг кўз олдини қоронғулаштиради. «Бу орада у пальтони кийиб улгурди. Маҳзуна чап елкасида қўланса исни туйди, пальтони кийиб улгурмай, икки кафт икки елкасидан қисиб ушлаганини, бояги қўланса ис пуркаётган оғиз ёноғига теккудек яқинлашиб, «қўнғироқлашамиз» деганини эшитди... Маҳзуна орқасида ўлим шарпаси ғоядек турганини, у совуқ бармоқлари билан ҳадемай бўға бошлашини олдиндан билгандай ва тақдирга тан бергандай илкис бўшашди – қўл–оёғидан мадор кетди, бошидан хуши учди» 1 . Хўш, нима сабабдан Маҳзуна бундай руҳий изтиробни бошдан кечирди? Бошқа аёллар каби бефарқ, лоқайд ҳолда атрофдагиларга сиртдан хушмуомалалик, такаллуф кўрсатиб, индамай кетаверса бўлмасмиди? Ёки зиёфатдагиларнинг ўзларини тутишлари ҳали «ёш, ҳаёт кўрмаган» аёлга ботмадими? Балки Бўри Собитович ёки унинг рафиқаси айтганидай, бундай ўтиришларга тез-тез келиб турса, кўникиб кетар? Улар каби безбетлашиб, беҳаё лўттибозларнинг, андишасиз лаганбардорларнинг бирига айланар? Балки шу маънода ёши улуғ бўлса-да, суюқ онгли раҳбар унга «телефонлашамиз» деган таклифни шипшигандир? «Ўшандагина Маҳзунанинг миясида яшин чақнагандек бўлди, индамай – нетмай ҳиринг– ҳиринглаб қўлини унга тутаётган аёллардан нафратланди, ўзини Мақсуджон акасининг панасига олди»... «...шариллаб оқаётган сув остига бошини, юзини, елкасини, чап ёноғини тутгунга қадар чидади... ичидан қаттиқ ўқчиқ келди, йўталди ва чироқ нурида симобдек йилтираб тушаётган сувга, оппоқ ваннага, оппоқ деворга... оппоқ баданига қарашдан уялиб кафтларини юзига босганча ўксиб-ўксиб, хўнграб юборди... «Келишганмиш!.. Турқинг қурсин, совуқ!.. Суюқ!.. ўлганим яхшимасми!. Э!..» 2 . 1 Хуршид Дўстмуҳаммад. Маҳзуна // “Жажман” ҳикоя ва қиссалар тўплами. -Тошкент, 291-бет. 2 Ўша асар . 202-бет.

Йўқ, Маҳзуна сингари аёллар ҳаё пардасидан нарига чиқмайди, ўлса ҳам ўз шаънини, аёллик ор-номусини булғамайди. Агар аксинча ҳолат юз берса-чи? Барча аёллар эркакларга тақлид қилиб кийинса, зиёфатларда хушига келганича чўқиштириб ичса, истаган эркак билан ҳеч бир тортинмай, сесканмай рақс тушса, бегона эркакка елка тутса, қўл чўзса ва буларни «замонавийлик» пардасига ўраб, лоқайд эрга беписанд Хотин бўлиб яшайверса?! Ёзувчи китобхонни хушёр торттирувчи саволларни Маҳзунанинг изтиробли хўнграб йиғлашлари тарзида кўндаланг қўйди, унинг аламли ҳаёллари орқали ифода этади. Огоҳ бўл, инсон! ўзлигингни унутма, диёнатдан, покликдан юз ўгирма, бу мўътабар тушунчаларни хатлаб ўтма! Қадим Шарқнинг мумтоз адабиётида ҳам, ҳозирги Ғарбнинг замонавий адабиётида ҳам шахснинг ўз феъл-атворини тафтишлаши ҳаёт моҳиятини, инсон умри маъносини англашга элтадиган йўл эканлиги кўрсатилган. Н.Эшонқулнинг «Ҳаёл тузоғи», «Тобут», «Ялпиз ҳиди » туркумидаги бир неча ҳикоялари, «Тўзон», «Лаззат ортида қолган юрак», «Оғриқ лаззати», «Зулмат салтанатига саёҳат» ҳикояларидаги «Қора китоб», «Тун панжаралари » қиссаларидаги «мен», «Маймун етаклаган одам » ва « Шамолни тутиб бўлмайди » ҳикояларидаги чол ва Байна момо образлари Абдулла Қаҳҳор таърифлаган «мен» эмас. Улар қилмиш-қидирмишларига иқрор бўладиган, ўзини тафтишу таҳлил қилиб, азобланадиган, тасдиқ-инкор исканжасида турган қаҳрамонлар. Бироқ, «Қора китоб » қиссаси, шунингдек, «Ҳаёл тузоғи», «Тўзон», «Лаззат ортида қолган юрак», «Зулмат салтанатига саёҳат» ҳикоялари анъанавий асарлар сингари бир киши тақдири тафсилотлари тавсифидан иборат эмас. Улар мислсиз азобда ўртанаётган бор бисотидан, ўзлигидан ажралган дунёга қўл силтаган инсон ички оламининг сўзда чизилган суратидай бўлиб кўринади. Бу сурат буюк рассомлар асарлари сингари қабариқ ва таъсирчандир. Ундан ўз хотираларини енголган, тақдир сўқмоқларида адашган аламзада одам сўзлаб тургандай кўринади. Бу

қаҳрамонлар ўзини-ўзи инкор қилган ғалаёнларнинг мўъжаз умумлашмаси саналади. «Қора китоб » қиссасида ўз «мен»ини тафтиш қилаётган қаҳрамон ўзига-ўзи... «мени хеч ким ўзимдек суд қилолмайди. Жазо нима у ?» деган савол қўяди ва «Шунчаки расмий маросим. Аслида энг олий жазони кўнгилнинг ўзи чиқаради», дейди. Ёзувчи Назар Эшонқулнинг “Момоқўшиқ” қиссаси қаҳрамони Муаззам китобхонда айнан шундай тасаввур уйғотади. Қишлоққа пахта терими хашарига келган бир гуруҳ “санъат аҳли” дарахтзорлар оралаб айланиб юриб, қамиш чайла қаршисидан чиқиб қолишади. “Чайла билан дарахтзор оралиғи йигирма қадам ҳам чиқмас, супада уларга орқа ўгириб, сўта ситганча қандайдир қиз қўшиқ айтарди. Қизнинг овози тиниқ, хатто жуда тиниқ, таъсирчан, ширали ва мароқли эди. У қўшиқнинг энг юқори пардасини ҳам қийналмай, зўрланмай, табиий ва самимий куйларди... Бу жуда гўзал манзара эди, буни фақат уста рассомларнинг суратларидагина кўриш мумкин, бироқ энг зўр мусаввир ҳам унинг қўшиғига бўёқ тополмаган бўларди. қизнинг овозида бани дунё ўзаро уйғунлашиб жаранглар, гўё хаёл ҳам, гўзаллик ҳам, орзу ҳам қизнинг қиёфасига кириб қўшиқ айтарди. Қўшиқни тинглаётган одам баҳорни, яшариш фаслини, солланиб турган гулларни, шабададан тўкилай-тўкилай деяётган қизғалдоқ баргидаги шудрингни, туман қоплаб олган боғни, варрак учираётган болаларни, юксак-юксакларда парвоз қилаётган, жилваланаётган болалик хаёлини кўз олдига келтириш мумкин эди. Болалик каби гўзал, тиниқ ва орзуманд бу овоз қуёшнинг иссиқ тафтидек ўз оҳанги билан одамни эритиб юборар, кўнгилга ёқимли шабададай эсиб кирарди...” 1 . Ана шу туйғуларни хис қилган Шамси Салоҳ тунд, бироз олифтароқ, жимжима нарсага ўч, бироз кибирлироқ, ҳамма нарсанинг гўзал бўлишини истовчи ва ҳамиша шунга интилувчи, ҳашамли ва жилвали нарсаларни севувчи, ҳар бир манзаранинг ниҳоятда зебо томонларини кўра олувчи, нафис ташбеҳларга устаси фаранг, яшаши ва кийинишида ҳам ўта зиёлилик 1 Эшонқул Н. Уфқ ортидаги қуёш . Қиссалар. “Момоқўшиқ” / Т ў плам. . – Т., 1994. - 29-30-бетлар.

барқ уриб турувчи киши эди; у ҳаётга ҳам, теварак-атрофга ҳам мана шу зиёлилик “кўзойнаги” билан қарарди. У Муаззамни уч кундан сўнг ўша қамиш чайла олдида учратди. Ёзувчи Муаззам билан китобхонни қуйидагича таништиради: “...у эндигина йигирма бирга кирган, муаллимлар билим юртини тугатган, лекин орада бола бўлиб қолгани ва Отақулни совхознинг чеккасига биригадир қилиб тайинланганликлари учун ишга ўрнаша олмаган, мана икки йилдан бери олти-етти ойи шу ерда, кўримсиз чайлада ўтар эди. У бир оз мустарликка мойил, таъсирчан, анча зийрак келинчак эди. Отақул ҳафталаб уйга бормай, шийпонда ётиб қолавергач, иссиқ-совуғидан хабар олиб туриш учун у мактабда дарс бериш истагини ҳам ташлаб, мана шу чайлага кўчиб келган эди. Бу йил боласи уч яшар бўлиб қолгани туфайли уни қишлоққа, қайнонасининг қўлига ташлаб келган, ўзи эса эри билан беш ойдан бери далада эди. Хўш, у ҳақда яна нима дейиш мумкин, дарвоқе, у ростдан ҳам жуда сулув эди” 3 . Муаззамнинг сулувлигини қайта-қайта таъкидлаган ёзувчи “у сулув жувонларга ато этадиган барча фазилатга эга эди – ўта содда ва кўнгли бўш эди, вужудидан қишлоқ кесагининг иси келиб турарди”, - дея таърифу тавсифни тугатган. Аммо “вужудидан қишлоқ кесагининг иси келиб туриши” муаллифнинг сулув жувон ҳақидаги аввалги нозик таърифларини бир қадар дағаллаштирмайдими? Агар чуқурроқ фикр қилинса, бу ўринда ёвувчи аёлнинг сулувлиги устига ундан она замин иси келиб туриши янада ёқимли, тароватли кайфият уйғотишини, билъакс, сулувлик моҳиятини ҳам аёлнинг айни она замин иси-ю рангларига мос табиий гўзаллиги ташкил этишини таъкидлаш мақсадида қўллаганлигига амин бўламиз. Афсуски, чўкаётган тун, қизарган шафақ, чуралай айтиб, сигир соғаётган сулув аёл, дала узра югуриб юрган кузги шабада... булар ҳаммаси нақадар уйғун, нақадар гўзал ва бетакрор эдики, Шамси Салоҳ буларнинг барига ёт, бегона одам эди. Шу боис Момо қўшиқ ҳам, бу манзара, атрофдаги табиий гўзаллик – бари уники эмас эди, унинг тасаввурига зид ўта жўн ва содда, айни чоғда гўзал эди! Шамси Салоҳ уни ҳайратга солган 3 Эшонқул Н. Уфқ ортидаги қуёш . Қиссалар. “Момоқўшиқ” / Т ў плам. – Т., 1994. - 30-бет.

гўзаллик ана шу жўнлик, соддалик, самимийликка уйғун эканини идрок эта олмайди. Муаззам унинг назарида бошқа дунё ва бошқа ҳаёт учун туғилгандай эди. Чайлада ҳамма нарса бетартиб сочилиб ётар, у одам яшайдиган жойдан кўра кўпроқ товуқ катагига ўхшарди, бу ерда ҳамма нарса қўпол, кўримсиз, хунук эди. У мана шу қора турмушнинг бахтсиз асоратини излаб Муаззамнинг кўзларига тикилди, бироқ бу кўзлар Шамси Салоҳга номаълум бўлган бахтдан яйраб турар, ўзидан бахтсизлик излаётган совуқ кўзларга ял-ял яшнаб боқарди. Шамси Салоҳ қанчалик уринмасин, бу кўзларнинг сирларини англай олмади, бу жувон нигоҳлари ортидаги бахтсизлик аломатларининг асл сабабларини идрок эта олмади. “У ўз бахтсизлигини одамлардан усталик билан яширишга уриняпти”, - деб ўйлади. “Ҳа, у бахтсиз, аммо унга бу оғир ва заҳматли шароитдан қутилиб, ўз бахтини топиш йўлини кўрсатиш керак”, - деб ўйлади ва Муаззамни шаҳарга олиб кетиш режаларини тузди. Гўё бу аёлнинг чинакам бахтга эришишида Шамси Салоҳ каби тушунган, қўли узун, санъатни, истеъдодни қадрига етадиган ҳомий зарурдай. “ - Мен сизни ўқитиш учун ҳамма нарсани гаплашиб қўйдим. Сиз фақат борсангиз бўлди – қўлингизни совуқ сувга урмайсиз. Фақат овозингизни парвариш қилиш билан машғул бўласиз; ўқийсиз, ўрганасиз, энг муҳими – яхши, билимдон, дарди катта одамлар ичида бўласиз... Бу ерда эса – мана бу дала, мана бу пахта, мана бу чанг-ғубор, анави чайла, чивинлар, сассиқ сув, исқирт қозон, ҳар йили олди-кети ўйланмай туғилаверадиган касалванд ва чувринди болалар, жоҳил одамлар, таппилар, тезаклар орасида хор бўласиз. Бу ерда на илму фанни, на санъатни, на қўшиқни тушунишади; ҳаммалари ота боболаридан қолган катакларда итдай турмуш кечиришади. Бу ерда хор- зор бўласиз. - Мени кечиринг, сизни анча уринтирдим... Бизнинг ҳам елкамизга бир кун офтоб тегар, биз ўқимасак, болаларимиз ўқир, ҳар қалай, ҳамиша шундай қолоқ бўлиб қолмасмиз. Агар қўлингиздан келса, ана қишлоғимизда қанча

бахтиқаро аёллар бор, ўшаларга ёрдам беринг... Менинг илдизим шу ерда! Шу одамлар орасида, мен бошқа жойда кўкармайман” 4 . Шамси Салоҳ бу аёлни эридан, туғилгандан бери яшаб келаётган, жоҳиллиги-ю қолоқлиги билан бирга қадрдон бўлиб қолган одамлардан, ҳатто ҳар бир кесагигача оёғининг ҳидига ўрнашиб кетган бу далалардан ажратиб бўлмаслигини ич-ичидан ҳис қилди. Қаршисидаги йиғлаётган аёлга ўхшаш бепоён далалар билан шу аёл ўртасида қандайдир, ўзи тушунмайдиган мутаносиблик борлигини ҳис этди; ўзининг қуруқ, баландпарвоз, пуч гаплари билан Муаззамлар ҳаётини, юрт ташвишларини енгиллаштира олмаслигини ичдан тан олди, бўғизи ачишди, оддийгина ҳақиқатни англагандай бўлди: боғ кўркам ва сўлим бўлиши учун битта дарахтни эмас, бутун боғни обод қилиш керак! Ана шу бадиий умумлашма Муаззам ва Шамси Салоҳ образларининг ўзига хос бадиий талқини воситасида яратилган. Бинобарин, санъат ва адабиёт равнақини белгиловчи асосий эстетик тамойилларидан бири – ҳаёт ҳодисалари ва инсон шахсини янги томонлардан кашф этиш ҳисобланади. “Момоқўшиқ”даги қаҳрамонлар фақат шу жиҳати билангина диққатга сазовор эмас, балки асарда қаламга олинган манзаралар, хилма-хил одамлар беихтиёр ёзувчи туғилиб ўсган макон ҳақида, у ернинг бағри кенг, дағал, аммо содда ва самимий одамлари ҳақида тўла тасаввур беради, қишлоқ манзаралари маҳорат билан гавдалантириладики, китобхон беихтиёр ўзини она заминнинг ажралмас бўлаги эканини англаб боради. Халқимиз онгида йиллар давомида шакллантирилган эскича қараш ва тушунчаларни лоқайдлик, фикрсизлик каби иллатларни ўзгартириш ҳозирги даврда олдимизда турган ниҳоятда долзарб вазифалардан ҳисобланадию бу борада адабиёт ва санъат асарларини таъсир кучи беқиёс каттадир. Шунинг учун ҳам истиқлол даври адабиётида асрлар мобайнида эришилган ижодий ютуқларга таянган ҳолда миллий ва умуминсоний қадриятларни тиклашга, тенглар ичра тенг бўлиб, қаддини тик тутиб, ғурур 4 Эшонқул Н. Уфқ ортидаги қуёш . Қиссалар. “Момоқўшиқ” / Т ў плам. . – Т., 1994. - 32-бет.

билан яшашга тарғиб этувчи асарлар яратилмоқда. Муҳими шундаки, улар қуруқ ғоя бўлмасдан, адабий қаҳрамонларнинг ҳаёти ва мазмунига айланган. Агар шўро даврида барча турдаги санъат асарларига хаёлий «коммунизм» ғояси мажбуран тиқиштирилган бўлса, эндиликда бунга бутунлай чек қўйилиб, бадиият мезонларига амал қилинмоқда. Ўзбек адабиёти ранг-баранг услубда яратилаётган асарлар ҳисобига бойимоқда.

Похожие

Истиқлол даври болалар адабиёти

Илк мустамлакачилик даври адабиёти

Илк ислом даври адабиёти

30-йиллар (Қатағон даври) адабиёти

Европада уйғониш даври ва XVIII аср маърифатчилик даври адабиёти