Болалар адабиёти ривожланиш сари - Литература - Рефераты

Болалар адабиёти ривожланиш сари

Загружено в:

03.10.2022

Скачано:

0

Размер:

1620 KB

Болалар адабиёти ривожланиш сари Режа: 1. Адабий эртак ва унинг болалар адабиёти тараққиётига таъсири. 2. Ғ.Ғулом – болалар шоири ва носири. 3. Ойбекнинг болалик олами. 4. Ҳ.Олимжон – болаларнинг эртакнавис адиби.

Таянч тушунчалар: поэзия, проза, драматургия, матбуот, адабий эртак, эртак қисса, автобиографик қисса, биографик қисса, масал, эртакдостон, тасвир, баён, талқин, болаларча тафаккур. Асосан , шеърият ва ҳали ҳикоячилик доирасида қолиб келаётган болалар адабиёти 30- йилларга келиб , халқ ижодиётига кенг ва чуқур мурожаат қилишга киришиб , ўз жанрий имкониятларини адабий эртакнинг шеърий эртак , насрий эртак , э ртак - қисса , драматик эртак сингари хилмахил оралиқ шакллари билан бойитиш ҳамда тўлдиришга муваффақ бўла бошлади . Аслида ХИХ асрнинг сўнгги чораги ва ХХ асрнинг 10- йилларида форс-тожик шоири Убайд Зоконийнинг “Мушук ила сичқон” қиссаси (Хислат таржимаси), рус адабиёти намояндаларидан И.А.Крилов, А.С.Пушкин, Л.Н.Толстой, К.Д.Ушинский масаллари, эртаклари ва ҳикояларининг ўзбек тилига ўгирила бошланганлиги, шунингдек, Саидрасул Азизий ва Абдулла Авлонийларнинг воқеабанд шеърлари, масаллари ҳамда Ҳамзанинг халқ ривояти асосида ёзилган “Боланинг ёмон бўлмоғига сабаб бўлган онанинг жазоси” шеърий эртаги, қолаверса, Абдулла Қодирийнинг 20-йилларда халқ эртаги руҳида ёзилган “Жинлар базми” ва Абдурауф Фитратнинг “Қиёмат” насрий адабий эртакларидан ўз сарчашмасини олган фольклор сюжетлари негизида болаларбоп асарлар ёзиш ва шу асосда реалистик ўзбек болалар адабиётини шакллантириш ва ривожлантириш ҳаракати 30-йиллар арафаси ва давомида чинакам янги босқичга кўтарилди. Бунинг бир қанча сабаблари ва омиллари бор эди. Биринчидан , айни шу йилларда ўзбек фольклоршунослиги анча жонланган эди, халқ қўшиқлари ва достонлари қаторида эртакларни ёзиб олиш ва нашр этишда самарали натижаларга эришила бошланди. Бу ишда Элбек, Ғулом Зафарий ва Шукур Саъдулла сингари болалар адиблари анча фаоллик кўрсатдилар. Айниқса, Элбек болалар фолклорини тўплаш йўлида қизғин изланди, 1937-йилда ўзи тўплаган асарлар асосида тартиб берган “Болалар қўшиғи” тўпламини нашр эттирди.

Иккинчидан , 30-йилларнинг бошларида “Болаларга эртак керакми? Сеҳрли-фантастик эртаклар улар тарбиясига зарарли эмасми?”, - деган мавзуларда бошланган қизғин баҳс халқ эртакларига муносабатни янада чуқурлаштиришга хизмат қилди. Натижада, халқ эртаклари сюжетларини турли шаклларда ижодий интерпретация қилиш ва шу асосда болаларни халқ фантазияси оламига олиб кириш бир мунча жонланди. Бу ҳол болалар эпик поэзиясининг юксалиши ва драматургиясининг оёққа туришига ижобий таъсир кўрсатди. Сирасини айтганда, болаларга аталган бадиий адабиёт яратиш анъанасининг дастлаб, адабий эртак шаклида Даниел Дефо, Жонатан Свифт, Жан де Лафонтен, Шарл Перро, Эрих Рапсе, ака-ука Якоб ва Вилгелм Гриммлар, Вилгелм Гауф, Ҳанс Кристиан Андерсен, Карло Коллоди, В.Жуковский, П.Ершов ва бошқалар ижодиётида кенг миқёсда намоён бўлганлиги ва ўзбек болалар адабиёти вакилларининг улар тажрибаларини ижодий ўзлаштира бошлашлари жараён қиёфасини белгилай берди. Натижада, фольклор ва ёзма болалар адабиёти муносабатлари икки томонлама чуқурлашишга киришди. Болалар учун ижод этиш анъанаси ҳали ёзув бўлмаган қадимги замонлардаёқ оналар аллалари, эркаламалари, овутмачоқлари, шунингдек, халқ эртаклари, топишмоқлари, тақвим ва маиший қўшиқлари, бутун бир тизим тарзида намоён бўлувчи ўйинлари шаклларида фольклор бағрида юзага келган эди. Бинобарин, болалар учун ижод этиш халқ педагогикаси ва этнографияси ақидаларига тўйинтирилган қадимий анъана бўлиб, унинг ижодий андазаси болаларга мўлжалланган ихтисослашган бадиий ёзма адабиётнинг вужудга келишини таъминлаган омил бўлди. Бу фольклор ва ёзма адабиёт орасидаги генетик (бевосита) алоқа натижаси эди. Фольклор ва ёзма адабиёт орасидаги билвосита алоқа эса болалар адабиётида фолклоризмларнинг хилма-хил кўринишларини юзага келтирди ва болалар адабиёти халқчиллашувини, ғоявий-бадиий баркамоллашувини, қизиқарлилиги ва табиий соддалигини таъминлади. Шу тариқа ўзбек болалар адабиёти ҳам фольклорга таянган ҳолда шакллана ва ривожлана борди.

Шуни таъкидлаш жоизки, ўзбек болалар адиблари халқ ижодиёти намуналарини тўплаш, нашр этиш ва болаларга мослаштириш, фольклордаги жанрий ранг-баранглик ва ифодавий воситалардан ижодий фойдаланишда, асосан, қуйидаги икки йўналишда амал қилдилар: Биринчи йўналиш – фольклор намуналари (эртаклар, масаллар, ривоятлар, латифалар ва ҳоказоларни) болалар ёши, савияси ва руҳига мослаштириб қайта ишлаш ёки табдил (интерпретация) қилиш. Бу ижодий жараённинг бош шарти – асарнинг халқчил руҳига путур етказмаган ҳолда ғоявий-бадиий баркамоллигини таъминлаш ва шу асосда ахлоқий-тарбиявий қимматини ошириш ҳисобланади. Жумладан, халқ эртакларини болаларга мослаштириб қайта айтиш анъанаси жаҳон халқлари, хусусан, рус болалар адабиётида анчагина тажрибага эга. Шукур Саъдулла ана шу илғор тажрибани ўрганиш асосида нафақат ўзбек, балки, бошқа халқлар эртакларини ҳам болаларга мослаштириб табдил қилишда маълум натижаларга эришди. Бу жиҳатдан, айниқса, унинг 30-50-йиллардаги изланишлари самарали бўлди. Бу даврда у элликдан ортиқ халқ эртагини болаларга мослаштириб, қайта ишлади ва кичкинтойларга тортиқ этди. Булар “Икки сандиқ” (1945, 1948), “Ёрилтош”, “Уч тулки” (1947), “Қарғабой” (1948), “Тулки билан турна” (1951), “Мақтанчоқ қуён” (1953), “Айёр тулки” (1955), “Оҳанрабо” (1959) сингари расмли китобчалар тарзида нашрдан чиқди. Ш.Саъдулла халқ эртакларининг композицион соддалиги, халқчиллиги ва ғоявий йўналишига путур етказмай, замон талаблари доирасида ахлоқий-тарбиявий қимматга молик бўлишига диққат қилди. Натижада, эртаклар турли ёшдаги кичкинтойлар учун “ҳаёт дарслиги” вазифасини ўтай бошлади. Бу жиҳатдан адибнинг мактабгача тарбия ёшидаги болалар учун “Оч бўри”, “Чол билан бўри”, “Шолғом”, “Бўғирсоқ”, “Бўри ва эчки болалари”, “Қарға ва қўзи” каби эртакларни қайта ишлашдаги хизматлари эътиборга арзигуликдир. Иккинчи йўналиш – фольклор сюжетлари асосида шеърий, насрий ва драматик асарлар яратиш ёки стилизация характеридаги фольклоризмлар. Бу

йўналиш барча халқлар болалар адабиётлари равнақида етакчи омиллардан ҳисобланади. Фольклор жанрларининг композицион қулайликлари – оммавийлиги болаларга атаб ёзиладиган асарлар учун ғоят мувофиқдир. Болалар адиблари бу ҳақиқатни чуқурроқ англай борганлари сари кўпроқ ижодий камолотга эришаётирлар. Улар халқ сюжетларига монанд сюжетлар ўйлаб топа бошладилар. Бундай тўқима адабий сюжетлар кўпинча ҳаёт воқелигини доим кузатиш ва ундан озиқланишнинг, шунингдек, бирор мақол ва маталнинг мазмунини воқеабанд тафсилот воситасида кичкинтойларга етказиш ниятининг натижаси бўлиб туғилади. Бу эса уларнинг халқ сюжетлари асосида ёзилган асарлардан фарқ қилувчи ўзига хос белгиси саналади. Шу сабабли бундай асарларни жанр эътиборларига кўра адабий эртаклар, достон- эртаклар, адабий масаллар, адабий латифалар деб аташ тўғрироқдир. Бу жиҳатдан, айниқса, адабий эртакларнинг болалар шеъриятини тараққий эттиришдаги роли катта бўлди. Кичкинтойларни воқелигимиз руҳига олиб киришда, уларга ҳаётдан сабоқ олишни ва одам танишни ўргатишда Султон Жўранинг “Қалдирғоч”, Зафар Диёрнинг “Юксак тоғ, кенг ўтлоқ ва мард ўртоқ ҳақида қисса”, Қуддус Муҳаммадийнинг “Қўнғизой ва сичқонбой”, “Сандал ва печка”, “Чивин уришқоқ ва шамол полвон ҳақида”, “Доно бобо ва унинг 101 неварачеваралари”, Шукур Саъдулланинг “Бир тухум тарихи”, “Бир яллачи ва бир ўйинчи”, “Ялқов айиқ”, “Равоч ҳақида баллада”, “Қурумсоқ”, Пўлат Мўминнинг “Кеча, бугун ва эрта ҳақида эртак”, “Тиш чўтка, порошок ва атирсовун эртаги”, “Газ полвон эртаги”, “Чўлнинг чўлга хати”, С.Барноевнинг “Олтин шаҳар ҳақида афсона”, “Виждон”, “Қўғирчоқлар подшоси”, Т.Адашбоевнинг “Нур дарё”, “Уч бўталоқ ва сирли қовоқ”, Миразиз Аъзамнинг “Чумолиой билан ариойнинг саёҳати”, “Ерк қуши”, Анвар Обиджоннинг “Одил Бургутшоҳ ва Замбуруғ лақабли жосус ҳақида эртак”, Тоҳир Қаҳҳорнинг “Кўзга кўринмас махлуқ”, Ҳ.Имомбердиевнинг “Аждаҳо комида”, Муҳаммаджон Раҳмоннинг “Момоқаймоқ”, Нурали Қобулнинг “Одам, ойқортоғ ва дайди шамол ҳақида

эртак” каби кўпгина адабий-шеърий эртакларининг ахлоқий-эстетик қиммати каттадир. Бу асарлар ўзбек болалар эпик поэзиясининг халқчил замонавий намуналари ҳисобланади. Шуни таъкидлаш жоизки, ХХ асрнинг 60-80-йилларида болалар адабиёти вакилларининг фольклорга ижодий муносабати янада чуқурлаша борди. Бу даврда улар фольклорнинг қатор жанрларига хос шакл ва ифода усулларини ижодий ўзлаштиришга алоҳида рағбат кўрсата бошладилар, натижада, болалар эпик поэзиясида шеърий адабий эртакнинг қатор ички кўринишлари билан бирга адабий топишмоқ, адабий тез айтиш, адабий латифа, прозада эса адабий насрий эртак, эртак-қисса сингари оралиқ шакллар юзага келди. Насрий адабий эртак жанрида Т.Ғойибов, П.Муҳаммадёрова, Азиз Абдураззоқ, М.Муродов, А.Ирисов, Й.Шукуров, Й.Саъдуллаева, С.Ғафуров, Раим Фарҳодий ва Р.Толибовлар изланган бўлсалар, Анвар Обиджон “Даҳшатли Мешполвон” (1989) эртак-қиссасини яратиб, жанрнинг янги воқелик асосидаги жилосини таъминлади. Бугина эмас, у “Паҳлавоннинг ўғирланиши”, “Қўнғироқли алдоқчи”, “Қоринботир” сингари эртак-пьесалари билан фолклор сюжетлари типидаги замонавий болалар драматургиясини бойитишга ҳисса қўшди. Бу жиҳатдан у Пўлат Мўминнинг “Қовоқвой билан Чаноқбой”, “Суқатой ва Конфетбой”, “Она болам дейди, бола онам дейди”, Ғ.Жаҳонгировнинг “Ажойиб уруғ”, О.Толибов ва И.Аҳмедовларнинг “Ғайрат ва ғафлат”, Э.Раимовнинг “Қорбобонинг янги йил саргузаштлари” ва Раҳим Фарҳодийнинг “Ўткир шохли буқача” сингари эртак-пьесаларида кўринган салбий характердаги стилизациялаш усулини янада чуқурлаштирди ва бу анъананинг ҳаётийлигини таъминлади. Бу эртак-пьесаларда нафақат сюжет қурилишида, балки образлар хатти-ҳаракатларида, нутқида, хилма-хил ифодавий воситаларда эртакларга хос фантастик унсурлар, тасвирий воситалар етакчи таомилга айланган.

2-жадвал Гафур Ғулом – болалар шоири ва носири (1903-1966) Академик шоир Ғафур Ғулом катталарнинг ардоқли адиби бўлиши билан бирга болаларнинг ҳам севимли ижодкори бўлиб, ижодиётининг катта қисми айни пайтда болалар адабиётига ҳам тўлалигича тааллуқлидир. Ғафур Ғуломнинг болалар адабиётига алоқаси ҳақида сўз юритилар экан, даставвал, унинг болалар учун махсус яратган асарларини тилга олиш жоиз. Зеро, “Мукофот” (1940), “Шеърлар” (1946), “Тонготар қўшиғи” (1949), “Бари

сеники” (1953), “Бир ғунча очилгунча” (1955), “Сиз менинг ёшлигимсиз” (1958) сингари шеърий тўпламларда шоир ёш авлодни, жумладан, ўз фарзандларини ҳам энг яхши умуминсоний қадриятлар руҳида тарбиялашга аҳд қилган талабчан ва меҳрибон мураббий, фарзандлари камолидан фахрланаётган ва Ватан келажагини ишончли қўлларга топшираётганидан қалби қувончларга тўлиқ меҳрибон ота сифатида намоён бўлади. У ХХ асрнинг 20-йилларидан 60-йилларигача болалар учун шеърлар, ҳикоя ва қиссалар ёзди. Унинг шеърларида болалар ҳаёти, уларнинг орзуармонлари, ўкинчлари, қувончлари ифода этилган эди. Айни дамда насрий асарларидан “Нетай” 1930-йилда, “Тирилган мурда” 1934-йилда, “Ёдгор” 1936-йилда, “Шум бола” 1963-йилда чоп қилинди. Ғафур Ғуломнинг шеърий тўпламларини нашр эттириш шоир вафотидан сўнг тўхтаб қолмади. 1969йилда “Байрам мактуби”, 1970-йилда “Ўйлашни ўрганамиз”, 1983-йилда “Фарзандларимга” шеърий тўпламлари босилди. Зеро, Ғафур Ғуломнинг болаларга аталган асарларисиз ўзбек болалар адабиётини тасаввур қилиб бўлмайди. Ғафур Ғулом мутафаккир ва файласуф шоир сифатида болалар юрт келажаги эканини, уларнинг камоли халқ камоли эканини ҳис қилди, шу туйғуларни шеърларида гоҳ бола бўлиб, уларнинг дунёсини ёритса, гоҳ катталарнинг болаларга муносабатларини акс эттирди. Ғафур Ғулом болаларга катталарнинг муносабатини “Чароғларимқароғларим”, “Азиз авлодларимизга”, “Менинг бир сатрим”, “Ўқинг қизлар”, “Чирой”, “Сиз менинг ёшлигимсиз”, “Сен саломат бўлсанг бас” каби шеърларида ифодалар экан, ўзининг болапарвар шоир эканини намойиш қила олган. У халқ шоири сифатида юртимизнинг ҳар бир боласини ўйлаган, уларнинг ҳар бирининг келажаги учун қайғурган десак муболаға бўлмайди. Ғафур Ғулом “Мен,– дея ёзган бир хатида, – аввало, болалар деганимда ўз болаларимни ўйлаганим йўқ. Бутун республикамизни ўз оилам деб, республика болаларини ўз болаларим деб биламан. Демак, улар учун ёзганим ёзган”.

Маълумки, ҳар бир асар ўз даврининг маҳсули ва унда қай даражададир шу давр хусусиятлари акс этади. Бинобарин, Ғафур Ғуломнинг юқорида тилга олинган тўпламларидаги асарлар ҳам бундан мустасно эмас. Ушбу тўпламлардаги бир қатор шеърлар гарчи Шўро мафкураси таъсиридан холи бўлмаса-да, тўлалигича олганда, шоир ижодиётида соф лирика устуворлик қилади. Унинг болалар адабиётимиз болаларга мўлжалланган алоҳида адабиёт сифатида эндигина атак-чечак қилаётган 30-йилларда яратилган шеърларида тарбиявийлик – панд-насиҳат, ахлоқ-одоб руҳи ҳамда фан- техника ютуқлари тарғиби характеридаги маърифийлик етакчи мавқеъ касб этса, 50-60-йилларда яратилган асарларида ахлоқий-маърифийлик билан бир қаторда, бола табиатининг турли қирраларини кашф қилиш ва ўзига хос оламини яратишга интилиш кўзга ташланади. “Икки ёшлик” (1935), “Турсунали нега варракдан айниди?” (1937), “Яша дейман, ўғлим” (1939) шеърларида фан-техника ютуқларини эски турмуш тарзи билан қиёслаш орқали ёш авлодни илм-фан нуридан баҳраманд бўлишга чорлаш, чақириқ руҳи устувор. Бу ўринда шуни ҳам қайд этиш керакки, 30-йиллар ўзбек адабиёти, хусусан, шеъриятида “агитка”лар руҳидаги тарғибий-ташвиқийлик кўзга яққол ташланиб турадиган хусусиятлардандир. Бироқ ҳатто шу тарғибий-ташвиқийликда ҳам ҳақиқий шоир асаридаги бадиият ажралиб туради. Бинобарин, “Икки ёшлик” шеъридаги илм-фан тарғиби шунчаки эски турмуш танқиди ёхуд янги ҳаёт мақтови эмас, балки янги мактабларда турли соҳалар бўйича фан асосларини эгаллаётган фарзандларнинг келажакда янги ва яхши ҳаётни қуриши керак бўлган, ҳар томонлама камол топган инсонлар бўлиб етишувига ишонч руҳи билан тўлиқдир. “Яша дейман, ўғлим” шеъри шу жиҳатдан олдинги икки шеърнинг мантиқий давомидай янграйди. Учувчи бўлиб, кўкларга учишга, юлдузларни қучишга, совуқ Арктикаларни ўзлаштиришга отланган, учқур хаёли кўкларда парвоз қилаётган ўғил орзу-ниятлари ва фарзанди камолидан фахр туйғуси шеърни ёлқинлантириб туради: - Дада, мен осмонга учар бўлсам,

Чеки йўқ кўкни ҳам қучар бўлсам, Юлдуздан-юлдузга кўчар бўлсам, Сен тубида қолиб не дейсан? Яша, дейман, ўғлим! Ғафур Ғулом – донишманд шоир. У болаларга, ёш авлодга ишонч билан қараган. Етимлик мавзуи Ғафур Ғулом ижодида кўп учрайди. Негаки, шоирнинг ўзи етимлик жабрини тортган инсон. У тўққиз ёшда отасиз қолади, ўпка шамоллашидан вафот қилган отаси тўрт норасидага Ғафурни бош қилиб кетди. Кенжа синглиси энди олти ойлик эди. У тирикчиликнинг қайноқли, аламнок кўчаларига кириб чиқар экан, яшашни ўрганди. Оқибат ҳаёт курашлардан иборатлигини англади. Етимлик ночорлигини, аламларини “Нетай” қиссасида Нетай фожеаси тақдири ёрдамида акс эттирган бўлса, “Шум бола”да Қоравой ўғил бола-ку, деб ҳисоблади, уни яхши ҳаётдан умидвор қилиб яратди. Қоравой ҳаёт унга беҳисоб азоблар тайёрласа ҳам, қаддини ростлаб, йўлида давом этди. Бу маълум маънода Ғафур Ғуломнинг ўзи эди. Ғафур Ғулом янги давлат етимларга эътибор қилаётганини, ўзбек етимпарвар халқлигини кўриб, “Ёдгор”да бошқачароқ етимликни тасвирлади. Ғафур Ғулом умрининг охиригача етимлик оғриқларини унутмади. Насрида акс эттирганидан ташқари, шеъриятида ҳам етимликни ифодалади. Шоир болаларга “келажагим, керагим” деб мурожаат қилар экан, юраги ҳам болаларники эканини таъкидлайди. Шоирнинг етимлик мотиви мавжуд шеърларида бугунги болаликка шукрона бор. Истиқлол даврининг катта-ю кичиги бу шеърларни ўқиб, бугунги болалик учун мустақил Ватандан, озод давлатдан миннатдор бўлса арзийди. Шоир ўз асарларида ҳажвдан маҳорат билан фойдаланган. “Шум бола”даги фожеали болаликни ҳам шу қадар сатира ва юморга ўраганки, асардаги қайғули воқеаларни кўриб туриб ҳам кулаверасиз. “Нортожининг курак тиши” ва “Аҳмад ёмон бола эмас-ку, аммо...” шеърлари эса болаларни тоза-покиза юришга чорловчи, агитка тарзидаги асарлардандир. Ушбу шеърларда Ғафур Ғуломнинг мактабгача ва кичик

мактаб ёшидаги болаларга мўлжаллаб асар яратишдаги маҳорати бор-бўйи билан намоён бўлган. Ҳазил-мутойиба воситасида кир-чир юрувчи болаларни чимдиб олиш ва тоза-покиза юришга ундаш ҳар иккала шеърнинг асосини ташкил қилади. Тишини тозалашга эринадиган, “юзини ҳафтада аранг ювади”ган олти яшар Нортожининг тиши оғриб қолиши ва дўстларининг унинг оғзига “экскурсия” қилишлари тасвирларини шоир ниҳоятда жонли, табиий яратган. Шеърда ижодкорнинг ҳажвий портрет яратиш маҳорати эътиборга сазовор: Нортожининг ҳозир ёши олтида, Бироқ чоллар каби кемшик бечора; Бир парча гўшт ёки нон еб қўйдими, Кечгача тиш ковлаб, бўлар овора (106). Эндигина олти ёшга кирган Нортожининг кемшиклиги “таърифи”дан бошланган шеър тўртта курак тишининг чириб, дарз кетгани, тишлари пастбаландлигидан “сўйлоқ” деган ном олгани, “с” билан “ш” ҳарфин айтолмай, сўз ўрнига тили ҳуштак чалишигача муфассал тасвирланиб, портрет чизгилари тобора мукаммаллаштириб борилади. Айниқса, Нортожининг оғзига “экскурсия” тасвири жонлилиги билан ёш китобхон эътиборини қозониши шубҳасиздир: Болалар бирма-бир текширадилар: - Вой-баёв! Бунисини қаранг, ўртоқлар! Тишларда истаган нарса топилар: Жийдами, ўрикми, писта пўчоқлар. Айниқса, олдинги курак тишида Бир ҳафта бурунги овқат қолдиғи; Ёнида, бошида, оралиғида Сақич бўлаклари, тухум сариғи. Нортожининг оғзига “экскурсия” ўзининг табиийлиги, ҳазил-мазах руҳидалиги билан ёш китобхонга қизиқарли, ибратли ва ахлоқий-тарбиявий аҳамият касб этади.

Мана ярим асрдирки, унинг сатира ва юмор билан суғорилган болаларбоп шеърлари болаларни ҳам, катталарни ҳам бирдай кулдиради ва тарбия қилади. 50-60-йилларда болалар учун яратилган кўплаб шеърларида Ғафур Ғулом, аввало, меҳрибон ота сифатида намоён бўлади. “Бу йил биринчи синфга кирадиган ўғил-қизларимга атаб ёзган шеърим”, “Яна бир қутлуғ кун”, “Қуёшнинг ёруғлиги барча халққа баробар” шеърларида ўсиб-униб келаётган фарзандининг мактаб остонасига илк бора қадам қўяётганидан фахрланиш, унинг илм чўққилари ва касб-ҳунар асосларини эгаллаган, ахлоқ- одобли, комил инсон бўлиб етишувига ишонч туйғулари барқ урса, “Навқирон наслимиз синов олдида”, “Олтин медаль”, “Имтиҳон” шеърларида мактабни тугаллаб, мустақил ҳаётга йўлланма олаётган, олий ўқув юртларига кириб, халқимизга муносиб фарзанд бўлиш туйғулари билан ёнаётган ёш авлодга, фарзандларига оқ йўл тилаётган меҳрибон падар қиёфаси намоён бўлади. Сизсиз келажак йўқ, сиз ахир халқнинг Минг йилни кўражак қароғларисиз. Сизсиз ёримайди осмонда Зуҳра, Замонлар тонгининг чароғларисиз сатрларида барқ уриб турган ана шу ишонч, фахр туйғулари ёш китобхон маънавий-ахлоқий камолотида ўзига хос ўрин тутиши шубҳасиздир.

Ғафур Ғулом болалар учун яратган асарларнинг яна бир қирраси улардаги ҳаётга эндигина кириб келаётган ёш бола образининг ўзига хос шакл ва йўсинларда тасвирланиши билан характерлидир. “Қушчалар шеъри”, “Дадам ва мен”, “Ўйлашни ўрганамиз”), “Кеккаймачоқ Собиржон”, “Аҳмаджон – фотограф”, “Чақчақлашайлик” шеърларида ёш боланинг ўзига хос маъсум, беғубор, самимий дунёси яратилади. “Ўйлашни ўрганамиз” шеърида Мухторжон олти яшар синглиси Мунисхон билан ўйлаш ҳақида суҳбатлашади, унга ўйлашни ўргатмоқчи бўлади:

- Мана, мен ўйлаяпман... - Нимани ўйлаяпсан? - Жуда кўп ўйлаяпман: Морожнийдан тоғ бўлса. Нуқул гилос боғ бўлса, Бир қозон қаймоқ бўлса, Туядай пишлоқ бўлса... Бу – ўғил боланинг беғубор дунёси, чексиз-чегарасиз хаёлларининг бир қирраси. Дарҳақиқат, музқаймоқни ёмон кўрадиган бола борми? Акасидан ўйлашни ўрганган Мунисхон эса: Битта қўғирчоқ бўлса, Калити бузилмаса, Кўзини юмганида Мени ҳам кўриб турса... деб орзу қиладики, бу – қиз боланинг ўзига хос дунёси, ўзига хос қизиқишлари олами. Ака-сингилнинг ўйлашлари давом этаверади, ўртада озгина баҳс ҳам келиб чиқади. Синглисига янада жиддийроқ ўйлашни ўргатмоқчи бўлган Мухторжоннинг “Сен ойи бўласанми?” деган саволига Мунисхон “Сен-чи?” деб жавоб қайтаради. Жаҳли чиққан Мухторжон: - Мен қиз бола эмасман, Қизлар ойи бўлади. Мен катта бўлганимда, Беш юзга кирганимда Катта дада бўламан деб жавоб беради. Ҳақиқатан ҳам “Сен ойи бўласанми?” деган саволдан қайси ўғил боланинг жаҳли чиқмайди?! Шу сабабли ҳам “катта дада бўлганида юзта қизи бўладиган” Мухторхон қизларининг отини “Пунис” қўяди. Акасининг зардасига Мунисхоннинг жавоби ҳам таппа-тайёр. У “ойи бўлганида мингта ўғли бўлади, оти Пухтор бўлади”. Ушбу кичик шеърда Ғафур Ғулом ёш бола дунёсини, фикрлаш тарзини, образини улкан маҳорат билан яратган. “Чақчақлашайлик” шеърида яна ўша – озгина мақтанчоқроқ, озгина ҳовлиқмароқ, озгина ваҳмачироқ болакайлар дунёси яратилади. Ёзги таътилдан қайтиб, мактабда ўқишларини бошлаган болаларнинг ҳар бири

ёзда нима иш қилгани, қаерда дам олганию нималарни кўргани ҳақида навбати билан гапириб беради: Аҳмад, Мели, Жўравой Тянь-Шанга чиқибди, Нишон калтак тиқибди. Тушарда ўн бўрининг Қазибдилар гўрини. Ёғлаб туриб таёқни Савабдилар айиқни. Шу тарзда бошланган суҳбат (чақ-чақ) тўхтовсиз давом этаверади. Ҳар бир бола ёзда кўрсатган “каромат”лари ҳақида шу тариқа лоф ура бошлайдилар. Ойша ўз қўлтиғида ўн беш жўжа очиб, жўжаларга “А” ва “В” витаминларни дон ўрнида бериб, уч кунда жўжаларини товуқ-хўрозга айлантирибди, Зокир боққан балиқлар аквариумга сиғмай, деворни ёриб чиқиб, дарё излаб йиғлабди ва ҳоказо. Айтиш керакки, болаларнинг беғубор, ўзига хос содда оламини яратишга бағишланган шу тарздаги асарлар жаҳон болалар адабиётида алоҳида ўрин тутади. Ғафур Ғулом эса ушбу шеърлари билан ўзбек болалар адабиётида “Лофчилар-алдоқчилар” туркумида ўзига хос олам яратди. Ғафур Ғуломнинг болалар шоири ва носири қиёфасига оталик ва мураббийлик туйғулари чуқур сингишиб кетган. Бунда етимликда кечган болалик хотиралари таъсири айрича рол ўйнаганини алоҳида таъкидлаш жоиз. Шу ҳолат уни қўлига қалам олиб илк шеърини ёзишга ундаган эди. “Бир куни, – деб ёзган эди у ўзининг “Кечмиш ва кечирмишларимдан” хотираномасида, – болалар боғчасидаги етим болалардан 15 тасини бизнинг интернатга ўтказдилар. Мен бу гўдаклар билан бирга тунаб қолдим. Кечаси ухламай, кузатувчилик қилиб чиқдим. Шу кеча ўз етимлигим, бошимдан кечирганларим ва шу етим болалар аҳволи... тўғрисида шеър ёздим. Шу шеъримни биринчи шеърим десам бўлади”. Ўша илк шеъридаёқ у болаларнинг ҳам ҳазрати Одам фарзанди эканлигини, бинобарин, улар ҳам инсондай яшаш ва улғайиш ҳуқуқига эга эканликларини уларнинг ўз тилларидан фавқулодда бир кўтаринкилик билан ифода этган эди. Биз Одам боласимиз, Одамнинг донасимиз. Биз ўсиб улғаямиз, Олим бўлиш ғоямиз.

Ғафур Ғулом етимликда улғайганини умр бўйи унута олмади. Етимлик уни ўксик қалб соҳибига айлантирган ва мудом таъқиб этганлиги туфайли болаларга атаб қайси мавзуда шеър ёзмасин, ўша заҳоти хотираси қатларидаги етимлик армонлари уйғониши табиий эди. Катталар учун ёзилган ва ХХ аср ўзбек шеъриятида воқеага айланган “Сен етим эмассан”да ҳам, болаларга атаб битилган “Байрам мактуби” ва бошқа қатор шеърларида ҳам бу ҳолни кузатиш мумкин. Жумладан, “Байрам мактуби”да ўқиймиз: Ўттиз саккиз йил бурун Бугунги сиз билан тенг Ўн тўрт ёшларда эдим. Тонгсиз, узун кечқурун Қора қўйнин очар кенг Кўз ўнгида учурум. Мактаб қаёқда дейсиз? Ноннинг ҳатто ўзи йўқ, Бўз яктак, йиртиқ иштон, Ешиксиз, ўтсиз, нурсиз, Вайроналар қуп-қуруқ, Халқ тентирар паришон Оқ подшонинг уруши Юртни ергача топтаб, Теккан эди тинкага. Оч қўшиннинг юриши Ер юзини гур ўртаб, Ўхшарди алангага. Қонхўр фашистлар минг-минглаб болаларни ота-оналаридан айро этиб, етим қолдираётганидан жирканганида шоир яна ўша “ўнинчи йиллар саргардонлиги”ни эсламай, ўтолмайди: Етимлик нимадир- Бизлардан сўра. Ўнинчи йилларнинг Саргардонлиги; Иситма аралаш Қўрқинч туш каби Хаёл кўзгусидан Ўчмайди сира Мен етим ўтганман, Оҳ, у етимлик... Вой бечора жоним, Десам арзийди,

Бошимни силашга Бир меҳрибон қўл, Бир оғиз ширин сўз Нондек арзанда. Мен одам эдим-ку... Инсон фарзанди... Ғ.Ғуломнинг ўсмирлар китобхонлигининг асосини ташкил этган “Нетай”, “Ёдгор” ва “Шум бола” қиссаларида ҳам шу муаммо таҳлил қилинди. Адиб асарларида етимликни келтириб чиқарган сабаб ва оқибатларга бадиий назар солиш йўлидан боради. Зеро, отаси ё онаси (баъзан ҳар иккови)дан бевақт ажралиб, ўгай ота ёки ўгай онадан шафқат эмас, шафқатсизлик кўрган болакайнинг аччиқ ва аламли қисмати шундай фожеъ қисматдир. Бундай ҳолатда етимнинг ўгайлиги бирмунча шахсий фожеа саналиши мумкин. Аммо Ғафур Ғулом масалани шу ҳолда ечиш йўлидан бормаган, аксинча у ўтмишдаги нобоп тузум ва бемеҳр жамиятнинг шафқатсизлиги ҳам ўлганни тепкилаб, етим-есирларга ўгайлик қилиши фожеасини очишга ҳаракат қилди ва айтиш мумкинки, бунга муваффақ ҳам бўлди. Бу жиҳатдан Нетай ва Шум бола – Қоравойнинг етимлик қисмати талқини эътиборни тортади.

“Ёдгор” қиссасида етимлик сюжетни ҳаракатга солган мотив. Унда етим гўдак Ёдгорнинг қисматига муносабат ҳал қилувчи рол ўйнайди. С.Мамажонов тўғри таъкидлаганидек: “Ёдгор” маълум жиҳатидан поэтик рамзли ном. Гўдак Ёдгор асарда тасвир обекти бўлмаса ҳам ёзувчи учун янги инсоний муносабатларни кўрсатиб беришда восита ролини ўйнайди. Бу гўдак Меҳри ва Жўралар, уларнинг ота-оналарининг қалб дунёсини очиб берувчи бир калитдир, шу гўдак асар воқеасини яратади, конфликтга кескин тус беради, сюжетни ўстиради ва уни иккига бўлиб ташлаб, кейин яна бирбирига қўшади, Шу гўдак характерларни ривожлантиради, очади. У асардаги воқеалар ва одамларни бир-бири билан муносабатга киритувчи, асарнинг ҳамма бўлагини ёзувчининг кўриш марказига боғлаб, тортиб турувчи магнитдир: Меҳрининг ўз севганига шу гўдак халақит беради. Жўранинг “айбсиз айбдор” бўлиб, онаси, ака ва аммалари олдида таънага қолишида шу гўдак сабабчи бўлади, худди шунингдек, Жўранинг инсонийлигини очиб берувчи, Саодат севгисини синовдан ўтказувчи ва Меҳрига ҳаёт ҳақиқатини тушунтирган ҳам шу гўдак – Ёдгордир.

Ғафур Ғулом болаларга юзлаб шеърлар ҳадя қилди. Унинг “Сен етим эмассан”, “Ўйлашни ўрганамиз”, “Бари сеники” каби шеърлари дунё болалар адабиёти хазинасига қўшилишига лойиқ шеърлардан бўлса, мактабгача ва кичик мактаб ёшидаги болалар учун яратган асарлари орасида ўйин қўшиқлари ҳам алоҳида мавқеъ касб этади. “Оқ теракми, кўк терак”, “Читти гул”. “Буни топинг, қизларим” шеърлари халқ оғзаки ижодидаги ўйин ва топишмоқ-қўшиқлар асосида яратилган асарлар сифатида болалар адабиётимиз хазинасини бойитишга хизмат қилади. Ғафур Ғулом ўз шеърларида болалик оламини тараннум қилар экан, қуйидагиларни амалга оширди: 1. Ҳар бир шеърда болаларнинг келажаги улуғ бўлишига ишонч бор. Ғафур Ғулом файласуф шоир сифатида ёш авлодга ишонч билдириш,

уларни руҳлантириш жуда муҳимлигини англади. Шу боисдан “Яша, дейман, ўғлим!”, “Бари сеники” деб хитоб қилди. 2. Ғафур Ғулом болалардаги камчиликларни юмор ёрдамида кўрсатиб берди. “Нортожининг курак тиши”, “Аҳмаджон фотограф”, “Аҳмад ёмон бола эмас, аммо...” каби шеърлари болалар ҳажвиётининг ўлмас намуналаридир. 3. Шоирнинг деярли ҳар бир шеърида Ватан мадҳи бор, унинг шеърлари ёш авлодни ватанпарварлик руҳида тарбиялай олади. 4. Ғафур Ғулом ёш авлоднинг комил бўлишида илм, мактаб, устоз етакчи ўрин тутишини шеърларида ёрқин ифода этди. Ғафур Ғуломнинг ўзбек болалар адабиётига қўшган ҳиссаси бениҳоя салмоқли эканлиги шубҳасиз. Унинг кўплаб шеърий ва насрий асарлари болалар адабиётимиз хазинасига муносиб улуш бўлиб қўшилди. Ёзувчининг “Шум бола” ва бошқа бир қатор насрий асарлари том маънода болалар адабиётимиз дурдоналари ҳисобланади. Ҳатто Ғафур Ғулом болалар учун “Шум бола”дан бошқа асар яратмаганида ҳам шу биргина асари билан ўзбек болалар адабиётида ўз ўрнига эга бўлган ижодкор сифатида мангуга қолиши аниқ эди. Том маънодаги бадиий асар даврлар тўфонига бардош бериб асрлардан асрларга ўтаверади. Ғафур Ғулом ижодида ҳам ана шундай ҳақиқий бадиият маҳсуллари кўплаб топилади ва ушбу асарлар барча даврларда ёш авлод маънавий камолотига хизмат қилаверади. Ғафур Ғулом - етук болалар шоири. У деярли эртаклар ёзмади, балки ҳаққоний ҳаёт тасвири асосида болалар таълим-тарбиясига муҳим ҳисса қўшди. Шоир ижодида ўз даври мафкураси сезилса-да, у боқий шеърлар яратиб, даврлардан оша олди, истиқлол даврида ҳам болаларнинг севимли шоирилигича қолди.

Ойбекнинг болалик олами (1905-1968) Ўзининг роман ва қиссалари, илмий-назарий, сиёсий, бадиий публицистик асарлари, таржималари, ажойиб шеърлари, достонлари, ҳикоялари билан ўзбек адабиёти хазинасини бойитган атоқли сўз санъаткорларидан бири – Мусо Тошмуҳаммад ўғли Ойбек болалар адабиёти тараққиётига ҳам муносиб ҳисса қўшган адибдир. У яратган шеър ва ҳикоялар, қисса ва достонлар болалар маънавиятига самарали таъсир этиб, ёш авлод эстетик дидининг шаклланишида катта рол ўйнамоқда. “Гунафша” (1926), “Болаликни эслаб” (1926), “Шаҳарча болаларига” (1934), “Шоирнинг болалиги” (1937), “Эски ва янги болалик” (1937), “Одобли Турсун”, “Аҳмаджон боғбон” (1971) каби шеърий китоблари, “Зафар ва Заҳро” (1953), “Ҳақгўйлар” (1976), “Бобом” (1957) каби достонлари, “Алишернинг ёшлиги” (1967) қиссаси, “Глобус” ҳикоялар тўплами, “Болалик” каби асарлари айниқса характерлидир. Ёзувчи Ойбекнинг болалиги ҳам барча меҳнаткаш халқ болалари каби кечади. У ёшликдан уй-рўзғорга қарашиш, гузардан нарса олиб келиш, сув ташиш, ўтин ёриш, қор кураш каби юмушларни бажаради. Барча болалар каби баҳор вақтларида томма-том ошиб, варрак учирар, довучча қоқар, қиш бўлса ошиқ ўйнар, хўроз, тухум ва ит уриштиришларда қатнашар, ёз кунлари онасининг пинжида қариндош-уруғларининг уйларига “меҳмон”га борар, ҳайит, сайил ва бошқа миллий байрам кезларида эса ўзида йўқ севинибдор ўйини, халқ қизиқчиликларини, кўнгил очар томошаларни кўришга муяссар бўлар эди. Кейинчалик “Шаҳарча болаларига”, “Шоирнинг болалиги” шеърларида шу манзаралар ўз аксини топади. Ойбекнинг болалар ва ўсмирларга бағишланган шеърий асарларида бугунги қайноқ ҳаёт, илм, ҳунар ва меҳнатга бўлган муҳаббат, ватанпарварлик, жамоатчилик, ижтимоий

бурчни англаш каби хусусиятлар акс этган. Бу фазилатлар ўша даврда Ойбек асарларининг етакчи мавзуига айланади. Шоир ғоявий-бадиий кучли шеърлар билан бирга, болалар ва ўсмирлар ҳаётини тасвирловчи ҳикоялар ҳам ёзди. 1981-йилда адибнинг “Глобус” номли тўплами босилиб чиқди. Бунда Ойбекнинг шу вақтгача эълон қилинмаган “Гулнор опа” (1930), “Фонарчи ота” (1930), “Синган умид” (1930), “Тиллатопар” (1930 ) ҳикоялари ҳам чоп этилган. Ойбек кичик ёшдаги мактаб болалари учун Покистон болалари ҳаётидан “Қонли бармоқлар” (1962) ҳикоясини ёзди. Ҳикояда Покистонда тинчлик учун курашувчилардан қандай қасос олинаётганлиги, уларнинг болалари кўчаларга чиқариб ташланаётганлиги, тиланчиликка ва малайликка маҳкум этилаётганлиги ҳикоя қилинади. Ёзувчи буни асар қаҳрамони тўққиз ёшли Алининг саргузаштлари орқали тасвирлайди. Ойбек ҳикояда Алиларнинг яшаш шароитини ва қандай кун кечиришини қуйидагича тасвирлайди: “Горишов Лоҳурнинг бағридаги бир даҳа. Лоҳур – қўшиқлар, гуллар диёри. Горишов эса даҳшат! Али бу хароба – вайроналар ичида югуради. Кўча, йўлка дейдиган нарса йўқ, туташ хароба кулбалар. Шундай хароба кулбаларнинг бирида Али билан онаси, отаси қамалгандан сўнг ҳайдалиб, кўчага ташланган эди”. Покистон шаҳарларининг кўча-кўйларида тўда-тўда тиланчи болалар юради. Гадойлар одатда “бахшиш” дейилса, ўзларини томдан ташлаб юборишга тайёр эканлиги ҳикояда бўртиб туради. Али бир парча нон қидириб, беш-олти кундан буён расталарни кезиб юрганида гулобчи дўкондор уни чақириб “жаҳл аралаш деди: “Мана бу яшикларни бўшат!” Бунинг эвазига эса ҳақ тўлашга ваъда қилади. Али: “ростданми?”,– деб сўради ва дўкондорнинг “ҳа” деган товушини эшитгач, бола узун хўрсинди, жилмайди. Кир, калта кўйлагининг енгларини шимариб, ишга тушди”. Али яшиклардаги синиқ гулоб шишаларини ташийди: “Синиқ, чети учган шишалар ва бераҳм қуёшнинг иссиғи хуноб қилар, кичик бармоқлари тилинган, қўллари қон. Аммо оч, тентираб юришдан чарчаган бола бу хизматдан вақти хушеди. Исқирт, жулдур, чўпдай ориқ болалар боланинг

қонаган қўлларига тикилдилар. Болалар Алига кўмак бермоқчи бўлганларида у “раҳмат”, деб жавоб берди. Али оч-наҳор, бармоқларини шиша синиқлари кесиб ачитишига, бир парча нон топишнинг ниҳоятда азоб-уқубатлари ва машаққатларига қарамай, дўкондор гулобчининг оғир ишини бажарди. Дўкондор бир қутини очиб, юпқа “чапатти” нонни улоқтирди. Али илиб олди, қувониб деди: – Дарров бориб, аямга бераман, у касал! – Ая, мен келдим, нон топиб келдим. Туринг, нон енг, нон... Кампир онанинг юзини очди: – Ўтди оламдан! Дард билан, йўқчилик билан, очлик билан, ғам билан ҳамиша курашган бу ғариб аёлнинг юзида бахтсиз ҳаётнинг энг сўнгги нафасида ўлим билан кураш даҳшати кўринар эди”. Бу ҳаётий парча фақат покистонлик Алининг ҳаёти учун хос ҳодиса бўлибгина қолмай, балки камбағал меҳнаткаш болаларининг ҳаёти учун ҳам типик ҳол эди. Китобхон Алининг саргузаштлари билан танишар экан, унда оддий инсоний ҳуқуқлардан ҳам маҳрум этилган боланинг аянчли тақдири орқали ёвузликка нисбатан нафрат туйғулари шаклланади. Муҳими шундаки, ҳаётда доимо ёвузлик билан эзгулик орасида тинимсиз кураш боришини, бу кураш инсонларни улуғ ишларга отлантириши мумкинлигини ҳис қиладилар. Ойбек буюк ўзбек шоири Алишер Навоийнинг болалик йиллари ҳақида ҳикоя қилувчи “Алишернинг ёшлиги” қиссасини (1967) ёзди. Улуғ Навоий Ойбекнинг севимли сиймоларидан бири эди. Бу ҳақда адиб мақолаларидан бирида шундай ҳикоя қилади: “Навоий шеърияти ва Навоий образи ҳамиша кучли бир қуёш каби кўнглимни тортар эди. Ўз асарларимда Навоий образини яратишга зўр майл ва истагим бор эди. Ёшлигимдан бери Навоийнинг ўлмас, адабий шеърларини севиб ўқир эдим, унинг жозибали ғазаллари борган сари кўнглимга сингиб борди, шакл ва мазмунлари юрагимни мафтун этди... У менинг кўнглимда, ёдимда эди, бутун борлиғимни банд этганди. Юрсамтурсам ҳамиша Навоийни ўйлар эдим.

Унинг маънодор, ақлли кўзлари ҳамиша хушфеъл, раҳмдил, олижаноб қиёфаси, асл пок, улуғ қалбини ҳис этардим, кўз ўнгимда кўрардим...” Ойбек 1928-йилдан бошлаб Алишер Навоий ижодини чуқур ўрганишга киришди. У дастлаб, Навоий ижодига доир кўпгина илмий мақолаларни ўқиб ўрганади. Кейинроқ “Навоий”, “Гули ва Навоий” достонларини нашр эттиради. Давлат мукофотига сазовор бўлган “Навоий” романида улуғ шоир ва мутафаккир ҳаётининг камолот даври тасвирланади. “Алишернинг ёшлиги” қиссасида Ҳиротдаги (тахминан 1447-1452- йиллар) тарихий воқеалар, шаҳзодаларнинг Шоҳруҳ вафотидан кейинги ўзаро тахт учун курашлари ва шу даврда ўтган Алишернинг болалик (тўрт ёшдан бошлаб) йиллари ҳақида ҳикоя қилинади. Қиссада Алишер образининг такомили ўша вақтдаги ташқи муҳит воқеалари ва зиддиятлари билан узвий алоқада тасвирланади. Ҳукмрон доира орасида мавқеи анча баланд бўлган Ғиёсиддин ва Гулбегим беканинг оиладаги самимийликлари, ўзларини сипо ҳам оқилона тутишлари, фарзанди Алишернинг ҳам жисмоний, ҳам ақлий томондан камолотида муҳим рол ўйнаганлиги ҳаққоний тасвирланади. Ёш Алишер характеридаги ўзига хос хислатлар унинг болалик чоғиданоқ намоён бўлган эди. Алишер сиймосига хос бўлган ақллилик, катталарга бўлган самимий ҳурмат, шеъриятни нозик ҳис этиш, ғазалларни ғоят маромига етказиб, ифодали ўқиш, айниқса, “от чоптиришдан фикр юритиш яхшироқдир чамамда”, дея фикр юритиши китобхонда катта таассурот қолдиради. Алишернинг кейинчалик буюк давлат арбоби, улкан шоир даражасига етишишида бу каби фазилатларнинг ўзигина етарли асос бўлиб хизмат қилмади, албатта. Ойбек Алишер характерининг шаклланиш жараёнини ҳар бир эпизод, суҳбат, ёрдамчи образ ва қаҳрамонлар муносабати орқали ҳам бадиий асослай олган. Алишернинг ўқишга – мактабга бўлган ҳавасини адиб унинг тилидан: “Ов қилмоқ мерганлик – эрмак нарса, лекин энг зўр зарурият мактабдир. Турмушнинг кўп сирларини мактаб ўргатади”, деб унинг илмга бўлган қизиқишини тасвирлайди. Шу билан бирга унинг ота-онаси, қавм-қариндоши ва бошқаларнинг суҳбати, шоирларнинг ғазаллари Алишерга катта таъсир

этганини қайд этади. Адибнинг “Болалик” қиссаси автобиографик характерга эга бўлиб, унинг марказида ёш Мусанинг саргузаштлари ётади. Муса образининг ҳаётдаги асоси адиб Ойбекнинг ўзидир. Асарда Мусавойнинг етти ёшгача бўлган даврдаги характери шўхлик, тегажоқлик, тиниб- тинчимаслик ва ўйинқароқликдан ташқари, очиқ кўнгил, дангалчи ўткир зеҳнлилиги Ойбекона тасвирга эга. “Болалик” қиссасида Турғун, Аъзам, Аҳмад, Қодир, Ҳожи, Собир каби Мусавойнинг тенгқурлари ва ўртоқларининг образлари ҳам берилган. Уларнинг ҳар бири ўз шахсий қиёфаларига эга. Ойбек ўша давр ташвишлари болалар ҳаёти ва тақдирида ҳам маълум даражада акс этганлигини маҳорат билан тасвирлайди. Хулоса қилиб айтганда, Ойбек юқоридаги каби асарлари билан ўзбек болалар адабиётининг шаклланиши ва юксалишига катта ҳисса қўшди. У ўзининг бундай асарлари билан болалар адабиётининг севимли куйчисига айланиб қолди.

Ҳамид Олимжон болаларнинг эртакнавис шоири (1909-1944) Атоқли ўзбек шоири Ҳамид Олимжон “болалик кунлари”даноқ халқ ижодиётига меҳр қўйганлигини фахрланиб куйлайди. Бора-бора фольклор “фикрини тортиб”, бутун умрга унга маҳорат сабоғи, тадқиқотлар ва оригинал асарлар яратиш манбаига айланиб қолди. Жумладан, унинг халқ шоирлари Фозил Йўлдош ўғли, Абдулла шоир, Ислом Назар ўғли билан доимий ижодий мулоқотлари, қатор халқ достонлари, айниқса, қаҳрамонлик эпоси “Алпомиш”ни нашрга тайёрлаши ва улар устидаги кузатишлари фольклорга ижодий муносабатини янада чуқурлаштирган илҳом манбаи вазифасини ўтади. Қолаверса, у болаларга мўлжаллаб ёзган “Лола”, “Ватан”, “Она ва ўғил”, “Ҳулкарнинг шеъри” ва “Самолёт” сингари қатор шеърларида халқ ижодига хос образ, мотив, оҳанг ва жанр стилизатцияси унсурларидан маҳорат билан фойдаланди. Ҳамид Олимжон умр бўйи халқ эртакларини тинглашдан толмади. Бу ҳақдаги иқрорларини “Она” шеърида “Фақат севади-ю эртак айтади” дея ифодаласа, “Ўзбекистон” шеърида “Эртакларга қулоқ тутардим” тарзида эътироф этган, ниҳоят “Ойгул билан Бахтиёр” эртак-достони дебочасида тинглаган эртаклари ва улардан олган таассуротларини яхлитроқ умумлаштиради: “Уйқусиз тунларим”да “кўп эртак эшитгандим” дея “ўша дамлар”нинг сурурини қайта туяди. Эшитганлари эса “Ўзи учар гиламлар, “Тоҳир-Зуҳра”, “Ёрилтош”, Ойни уялтирган қош, Ўт боғлаган қанотлар, Беқанот учган отлар, Бахтиёр билан Ойгул, Сўйлагувчи деворлар, Бола бўп қолган чоллар”. Ана шу эртаклар унинг фикрини тортган, “ҳавасини

ортирган”, пировард-оқибатда, унинг санъаткор бўлиб шаклланишида таъсир кўрсатган ва ниҳоят унинг ўзида ҳам “То тонггача сўйласам эртак” (“Савол”) деган ижодий ниятни уйғотган эди. Бу ният 30-йилларнинг иккинчи ярмига келиб шоирга тинчлик бермай қўйди, натижада унинг ўзбек болалар достончилиги тараққиётига жиддий таъсир кўрсатган ва ўзбек болалар эпик поэзиясида янги босқични бошлаб берган “Ойгул билан Бахтиёр” (1937) ҳамда “Симурғ ёки Паризод ва Бунёд” (1939) эртакдостонлари бирин-кетин дунёга келди. Бу асарлар ўзбек болалар эпик поезиясида янги оралиқ жанр – эртак-достон шаклининг қарор топишидан ташқари, фолклордан ижодий ўрганиш ва ўзлаштиришнинг ҳам ёрқин намуналари бўлди. Натижада, ўзбек болалар эпик поэзиясида шаклий изланишлар тобора чуқурлаша борди ва болалар достончилиги бағрида мақол-эртак, масал-эртак, нақл-эртак, эртак- достон, ривоят-эртак ва шеърий латифа сингари хилма-хил оралиқ жанрларда асарлар яратиш анъанавий тус ола борди. Аслини олганда, Ҳамид Олимжон бу эртак-достонларини болаларни кўзлаб ёзмаганди. А.С.Пушкин ҳам ўз эртакларини ёзганида шундай йўл тутгани маълум. Ҳамид Олимжон Пушкиннинг эртаклари устидаги ижодий изланишларига хос тажрибаларига суяниб, адабиётнинг меҳнат аҳли турмушига кенгроқ ва чуқурроқ сингишини, бутун омманинг китобхон бўлишини назарда тутиб, шу оммабоп жанрга қўл урган эди. Бинобарин, эртак-достонлар ёзилган тарихий шароитга назар солинса, шоир изланишларининг ижтимоий-эстетик моҳияти янада равшанлашади. Шоир болалигида тинглаган эртаклар силсиласида қолиб кетмади, ўз асари сюжети устида ишлашда “Маликаи Ҳуснобод”, “Сусамбил” эртаклари сюжетлари, шунингдек, “Ерни-ер қиладиган хотин”, “Қаҳрамон”, “Ялтиллама сопол товоқ” эртаклари мотивлари, ҳатто “Чамбил қамали” ва “Жиззах қўзғолони” (Фозил Йўлдош ўғли асари) каби халқ достонларидан ҳам ижодий таъсирланди. Чиндан ҳам эртак-достонда муҳаббат ва бахт тарихи эмас, балки унга эришиш учун кураш тарихи эртакнамо йўсинда ифодаланган. Бу курашга

жамиятда хотин-қизлар мавқеини тиклаш мотиви ҳам ҳамоҳанг. Шу сабабли асар воқеалари марказида Ойгул образи туради, у воқеаларни ҳаракатлантирувчи кучни бошқаради. Бу ғоя – эртак-достон асоси бўлган “Маликаи Ҳуснобод” эртагининг бош ғояси. Кўринадики, халқнинг ўзида бу ғоя феодал муносабатлар жараёнида қадимдан юзага келган. Ижтимоий тенгсизлик ҳамма замонларда аёлларни ўз ҳуқуқларини танишга ундаган ва бу халқ ижодида хилма-хил жанрлардаги асарлар, жумладан, “Маликаи Ҳуснобод” эртагида ҳам аксини топган. Ойгул халқ эртакларида ҳамма замонларда ўз эрки, ўз ҳуқуқи, ўз муҳаббати учун курашиб келган аёлларнинг умумлашма образи даражасига кўтарилган. У подшолар таклифини рад этар экан, шунчаки ўз ижтимоий мавқеидангина келиб чиқмайди, балки подшоларнинг золимлиги, халқни истибдодга гирифтор этганлиги, маънавий субутсизлигини кўзга тутиб, шундай йўлни танлайди. Шу хусусиятига кўра у асардаги талқинда ҳатто Бахтиёрдан ҳам фаолроқдир. Зеро, у подачи Бахтиёрни ижтимоий келиб чиқиши жиҳатидан ўзига тенглиги учунгина эмас, балки ҳам жисмоний, ҳам маънавий баркамоллиги учун ихтиёр этди. Чунки у: Гўзал эди ва чинор Қоматига эди зор. Кўкраклари бутун бир Офтобни яширарди. Танларига бир умр Ўт ловуллаб турарди. Қиличдай ўткир эди, Рустам каби зўр эди.. Бахтиёр худди шу фазилати билан Ойгул қалбини забт этганди ва шу фазилатлари туфайли унинг дилидаги орзуларни рўёбга чиқаришга кўмакдош бўла оларди. Чиндан ҳам асарда шу нуқтадан эътиборан Бахтиёр Ойгул истакларининг ижрочисидай ҳаракат қилади. Улар ҳамкорликда Сусамбилда “Янги бир дунё қура” бошладилар. Ниҳоят, Ойгул ҳимоясида: Бахтиёр соясида Сусамбилда эркин, шод, Яшар эди халойиқ. Уни бутун одамзод Хаёл қилишга лойиқ. Инсоният тарихи ҳамиша эрк ва адолат учун курашдан иборат бўлиб келган, халқ ижодиётида ҳам, мумтоз адабиётда ҳам бу кураш турли

шаклларда, жумладан, озод ва фаровон юрт шаклида, Форобийда эса “идеал шаҳар” тарзида ифодаланиб келингани назарда тутилса, Ҳ. Олимжон кишиликнинг шу асрий ғоясини ўша анъанавий мантиқ доирасида талқин қилганлиги равшанлашади. “Ойгул билан Бахтиёр” – жабрдийда халқнинг ўз ҳақ-ҳуқуқи, эрки йўлидаги курашини ифодаласа, “Симурғ ёки Паризод ва Бунёд” – меҳнат аҳлининг ҳалоллигини, сўзи ва ишида собитлилигини, мардлигини, ўз инсоний туйғуларининг чинакам эъзозкори эканлигини тараннум этади. Сирасини айтганда, бу эртак-достон учун манба вазифасини ўтаган “Симурғ афсонаси” Ўрта Осиё халқлари, айниқса, ўзбек ва тожик фольклорида қадим замонлардан бери машҳурдир. У “Маҳистон афсонаси” номи билан ҳам юритилган. Оғиздан-оғизга кўчиб юрган бу афсонани улуғ Фирдавсий биринчилардан бўлиб, ёзма адабиёт маҳсулига айлантирган. Симурғ билан боғлиқ эпизод “Шоҳнома” туфайли халқ ижодиётида кенг тарқалган “Рустам” эртагида қайта ишланиб, жозибаси янада ошгандир. Симурғ бу эртакда дунёда бўладиган воқеаларни ўз вақтида билиб туради: Золнинг туғилиш муддати, унинг оламдаги воқеаларни ўн йил илгари биладиган ҳукамо бўлиши ва минг йил яшашини шу Симурғ башорат қилади. Халқнинг табиат стихиялари сирларини олдиндан билиш истаги Симурғ образида ана шундай ифодаланган эди. Симурғ – афсонавий баҳайбат қуш. Унинг ёрдамида эртак қаҳрамони энг мушкул, ҳатто уддалаш амримаҳол бўлган ишларни бажаради, олис масофаларни кўз очиб юмгунча босиб ўтади. Ер остидаги қаҳрамон унинг кўмагида ер юзига чиқади. Лекин унутмаслик лозимки, Симурғ ҳар қандай қаҳрамонга дарров кўмаклашавермайди. У яхшилик кўргач, жавоб қайтаради. Бунда анъанавий мотив – унинг болаларига тажовуз қилмоқчи бўлган аждар ёки илонни ўлдириши шарт. Шу яхшилиги эвазига Симурғ қаҳрамоннинг фидойисига айланади. Симурғ – антропоморфизм ҳодисаси маҳсули. Одам қиёфасига кира оладиган, одамдай ҳаракат қила ва сўзлаша оладиган хусусиятлари

қаҳрамонларга ғоят қўл келади. У эврилиш хусусиятига эга: истаса, кесакка айлана олади, истаса, қаноти ўткир қиличга айланиб, тоғни кесади. Халқ орзуларининг рамзи бўлган бу қуш Мурғуфармон, Кўктубулғон номлари билан ҳам юритилади. Маҳмуд Қошғарий туркий халқлар ёзма адабиётида бу хусусда илк маълумот берганлардан бўлса керак: “Кўктубулғон – бир қушнинг номи. Айтишларича, бу қушнинг икки қаноти пўлат бўлади ва у қаноти билан тоққа урилиб, бир томондан бошқа томонга ўтади”. Шундан бошлаб, бу афсонавий қуш турлича ғояларни талқин этишда воситачилик қилди. Буни Ибн Синонинг “Тайр рисоласи”, Фариддидин Атторнинг “Мантиқ-ут-тайр”, Алишер Навоийнинг “Лисон-ут-тайр” асарларидаги талқинлар далиллай олади. Халқ орзуларининг оташин куйчиси Ҳамид Олимжонни ҳам бу сеҳргар қуш мафтун этди. Натижада, у 1939-йилда эртак-достон устидаги ижодий ишини якунлади, дастлаб уни республика радиосидан ўқиб эшиттирди. Худди шу йилларда тожик шоири Муҳаммаджон Раҳимий ҳам “Афсонаи Симурғ” достони устида ишлаётган эди. У бу достонни1937-йилда бошлаган бўлса-да, 1964-йилда тугата олди. М.Раҳимий достони халқ сюжетини айнан сақлагандир. Достон марказида беш оғайни ботирларнинг Тагоб қалъаси маликаси Маҳистоннинг “учар от”, “енгилмас қилич”, “жаҳон кўзгуси”, “ҳаёт олмаси” ва “ишқ шароби” топишдан иборат беш шартини бажаришларига оид эпизодлар ётади. Ҳамид Олимжон эса бу манба билан чекланиб қолмади, у “Ойнаи жаҳоннамо”, “Ботир ошиқ” сингари эртаклар сюжетларидан ҳам ижодий фойдаланиб, тамоман янги мазмундаги эртак-достон яратди. Бунда унга Пушкиннинг халқ эртакларидаги ижтимоий мотивни кучайтириш анъанаси ёрдам берди. А.С.Пушкин “Олтин хўроз”да шоҳнинг ғофиллигидан, “Шоҳ Салтан”да эса, унинг маънавий бузуқлигидан кулиб, эртакларидаги ижтимоий мотивнинг ўткирлигига эришган ва шу усулда зулмкорлар қиёфасини фош этган эди. Ҳамид Олимжон ҳам “Ойгул билан Бахтиёр”да шоҳни зулм салтанати тиргаги сифатида кўрсатса, “Симурғ ёки Паризод ва

Бунёд”да субутсизлигини намойиш этади. Шоир бу эртак-достонида ёвузлик ва субутсизлик ҳукмронлигидаги муҳитда вояга етган Паризодни асарнинг марказий образларидан бири сифатида бўрттиради. Шу зайлда асл афсонада гўзаллик ва севги тимсоли бўлган Маҳистон ўрнида Ҳамид Олимжон ғоявий ниятига мос тошбағир Паризод образи майдонга келган. Паризод – худбин ва димоғдор хон қизи. Хон саройидаги барча пасткашликлар муҳитида шаклланган. Шу сабабли “қалби мармардай совуқ” бу қиз “тишидан заҳар томган, ишидан ўлим ёққан, шохи осмонда, тирноғи қонда” бўлган дев билан хуфя ошно эди. Шу пасткашлиги, бойликка ўчлиги ва камбағални назарига илмаганлиги туфайли Бунёдни ҳам сева олмасди. У ваъдада ҳам ношуд. Бунёдни ўлимга рўпара қилиб, аслида унга тегишга рози бўлмай, шунчаки ундан қутилмоқ важидан ваъда берган эди. У шу қадар юзсизки, девни енгиб келган ғолиб Бунёдга шу ниятдагина ваъда берганлигини тан олади: Чўпонни севолмадим, Ҳеч кўнгил қўёлмадим. Ғурбатга қорганимнинг, Девга юборганимнинг Сабаби шунда эди, Кўнглим тугунда эди. Ўлиб кетар деб эдим, Чириб кетар деб эдим. Қанча ботир бўлсанг ҳам, Зўр баҳодир бўлсанг ҳам, Тўшагинг хас деб билдим, Аслингни паст деб билдим, Севолмадим сени мен, Чунки мен хон қизиман. Хон қизи сурбетлик билан отасининг хонлигидан кериларкан, ўзини аслзода ҳисоблаб, оддий меҳнаткашлар “аслини паст” деб қарайди. Ҳамид Олимжон Паризод тимсолида феодал иерархиясида ҳукмрон доиралардаги димоғдор ва субутсиз хотин-қизларнинг салбий умумлашма намунасини яратди.

Бунёд – Паризоднинг антиподи, аслзода эмас, оддий чўпон. Ишида ҳам, сўзида субути бутун. Шартнинг оғир-енгилини билмайди, эзгулик йўлида ўлимдан қайтмайдиган баҳодир. У – халқ паҳлавони. Номининг “гапирувчилиги” ҳам шу ниятнинг ифодаси. Ғоят камтар ва камсуқум инсон. Орият ва номусни баланд тутади. Ҳатто сўзида тутуриқсиз Паризод ҳаёсизларча уни таҳқирлаб, отасининг вазирига тегиб олганини айтганида Бунёд “ўтда тутақиб” Не айтарин билмасдан, Тили сўзга келмасдан.. Паризодни, хонни ҳам, Икки номард жонни ҳам Қиличдан ўтказмоққа, Ўлимга ютқизмоққа шайланганида ҳам қасос ўтида ёниб, саройдан мардона чиқиб кетади. Паризод шарт қўйгани учун ёвуз девни ўлдирганлигини таъна қилмайди, аксинча бу, гарчи шоир бирор ишорада акс эттирмаса-да, элдошларини ёвузликдан қутқазгани учун шундай йўл тутади ва ғазабланса-да, ҳеч нарса демай чиқиб кетади. Аммо: Бевафо хон қизини, Номард хоннинг ўзини, Унутмади ҳеч қачон. Худди шу туйғу уни келажакдаги курашларга чоғлаши муқаррар. Эртакдостон шу хилдаги умидбахш руҳ билан якун топади. Бу ўринда шуни таъкидлаш зарурки, бутун эртак-достон давомида Симурғ Бунёдга биргина эпизодда – девни енгишини таъминлашидагина кўмаклашса-да, аслида бу воқеалар драматизмни авж нуқтага чиқариб, тугунни ечишга очқич вазифасини бажарган ҳал қилувчи эпизоддир. Ҳамид Олимжон шунга урғу бериб, асарини “Симурғ ёки Паризод ва Бунёд” дея номлаган. Бинобарин, асар номини қисқартириб ёки шоирнинг айрим мажмуаларида бўлганидек, “Семурғ” тарзида чалкаштириб ёзиш нотўғридир. Негаки, афсонавий қуш номи Симурғ бўлиб, ўттиз қушни англатади, форсча

Семурғ эса – уч қуш маъносидадир. Бунда миқдордаги фарқ Симурғнинг бўрттирма тимсолини далиллашини унутмаслик лозим. Хуллас, Ҳамид Олимжоннинг “Ойгул билан Бахтиёр”, “Симурғ ёхуд Паризод ва Бунёд” эртак-достонларида халқ эртакларининг вориси сифатида иш кўрди, халқ эртакларининг ижтимоий-ахлоқий мундарижасини халқона оҳанг ва поэтик вазнда реалистик ифода этди. Шу сабабли бу асарлар ҳамон севилиб ўқилмоқда, улар асосида саҳна асарлари, кинофилмлар яратилиб келинмоқда. Жумладан, “Ўзбекфильм” томонидан 1972-йилда яратилган “Симурғ” эртак-фильми ўзбек болалар бадиий фильмларининг ёрқин намунасига айланиб қолди. Хулоса қилиб айтиш мумкинки, халқ ижодиётига хос ифода усули, сюжет қурилиши, композицион аниқлик, образлилик, тилнинг соддалиги ва бошқа унсурлардан ижодий фойдаланиш ўзбек болалар адабиёти реализмини, халқчиллигини, жанрий хилма-хиллиги, ғоявий-бадиий кўламдорлиги ва савиясини таъминламоқда. Академик С.Мамажонов ёзганидек: “Халқ ижоди ёзувчилар учун халқ тарихини, курашини, унинг мақсад ва идеалларини, руҳи, онги, психологияси ва характерини, унинг бой тилини ўрганиш манбаи бўлмоқда; халқ билан, ҳаёт ва замон билан узвий боғланишда маълум маънода ғоявий-эстетик кўприклардан бири бўлиб хизмат этмоқда”. Шундай хизмати туфайли ўзбек болалар адабиёти тобора теранлашмоқда ва ҳаяжонбахшлиги кучаймоқда. Бинобарин, бу жараённи чуқур ва ҳар тарафлама тадқиқ қилиш – ўзбек болалар адабиёти камолотининг уфқларини очишга йўл кўрсатиши аниқ.

Адабиётлар: 1. Жумабоев М. Болалар адабиёти. Дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 2002. 2. Жумабоев М. Болалар адабиёти. Дарслик. – Т.: Ўқитувчи, 2011. 3. Ўзбек болалар адабиёти ва адабий жараён. – Т.: Фан, 1989. 4. Ўзбек болалар адабиёти антологияси. Икки жилдлик. 1-2-жилд. – Т.: Ўқитувчи, 2006. 5. Ўзбек болалар адабиёти. Мақолалар. – Т.: Ёш гвардия, 1969. 6. Ойбек. Болалик. – Т., 2005; яна: Алишернинг ёшлиги. – Т., 2007 7. Равшанов П. Болаликнинг сеҳрли олами. – Т.: Ёш гвардия, 1985; яна: Тарих бадиияти. – Т., 1989 8. Олимжон Ҳ. Ойгул билан Бахтиёр. – Т.: Юлдузча, 1988.

Похожие

Болалар адабиёти тараққиёт сари

Болалар адабиёти ривожланиш босқичида

Болалар адабиёти юксалишда

Рус болалар адабиёти

Истиқлол даври болалар адабиёти