Адабий характер ҳакида - Литература - Рефераты

Адабий характер ҳакида

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

142 KB

Адабий характер ҳакида Бадиий асар борки, характер, тимсол, персонаж бор. Кичкинагина ҳикояда характернинг тиниқ бир нуқтаси, бир неча мисрали шеърда характер кайфияти, муносабати бўлади.Қадимги юнон мутафаккири Аристотель «Поэтика» асарида характер «қандайдир мақсадга амал қилиши, ... ўзига хос, ... ҳаққоний, ... изчил бўлиши кераклиги» ни айтган, айниқса, «воқеаларда характерлардаги каби мантиққа зид ҳеч нарса бўлмаслиги» («Поэтика» «Ахлоқи кабир». Т.:Янги аср авлоди. 2004, 40,41-бетлар) лозимлигини таъкидлаган. Характернинг ўзлиги, ўзгариб бориши, воқеаларни танлаши ҳақида Арасту шунчалик аниқ, сиқиқ ёзадики, ўқувчида: «характернинг аниқ, изчил формуласи бўлса керак», - деган фикр пайдо бўлади. Аристотелдан кейин минглаб адабиётшунослар характер, образ ҳақида тадқиқотлар олиб бордилар. Қайси олим масалани тўғри қўйган, унга жиддий ёндашган бўлса, характер формуласи борлигини билди, уни ишонарли ёритиб беришга интилди. Характер-бадиий адабиётнинг умумбашарий муаммоси. «Характер» каломини аксарият мамлакат файласуф, нафосатшунос, адабиётшунослари қандай бўлса шундай қабул қилганлар. Уни миллий адабиётлари, санъатлари мисолида ёритиб беришга интилганлар. Ўзбек адабиётшунослигида характер муаммоси қадим-қадим замонлардаёқ бўлган. У сурат, сажия, тимсол, образ, персонаж сингари сўзлар билан ифодаланган. «Характер» атамаси ўзбек адабиётшунослигида ХХ асрнинг 50-йилларидан кенг қўлланила бошланди. В.Белинский, Н.Добролюбов, Н.Чернишевский, Дм. Писарев, Г.Плеханов, М.Храпченко, Г.Поспелов, А.Метченко, А.Овчаренко, Л.Новиченко, В.Ҳербина, В. Озеров, В.Жирмунский, Л.Тимофеев, Я.Эльсберг сингарилар асарларини қунт билан

ўрганган Матёқуб Қўшжонов (1918-2005) адабий характер ҳақида жиддий тадқиқотлар яратди. Сўнгги 50 йил давомида ўзбек адабиётшунослари характер, образ ҳақида қандай тадқиқот яратган бўлсалар, асосан, М.Қўшжонов илмий тадқиқотларига суянганлар. Бадиий асардаги характер «тизгинини маҳкам тутиб олган» тадқиқотчи сюжет, композиция, тил сингари муаммолар моҳиятини тез англайди. Характер масаласини тушуниб етиш биографик, онтологик, функционал ёндашувни, талқин, таҳлил йўллари, усулларини осонлаштиради. Матёқуб Қўшжонов характер ва образ аро боғлиқликни, ҳар иккисининг асардаги вазифасини нозик ҳис қиларди. Академик М.Қўшжонов ижоди давомида «Ўткан кунлар» романига алоҳида эътибор берди. Уни 70-,80-,90- йилларда қайта-қайта талқин қилди. Бошқача айтганда, олим ўлмас асарнинг замонлардан замонларга ўтиб бориши қонуниятларини ўзлаштирди, уни амалда кўрсатди. М.Қўшжонов социалистик реализм методи таъсири кучли бўлган, коммунистик фирқа мафкураси адабиётни бус-бутун қуршаб олган йилларда ижод қилди. Тўғри, олим шўро мафкураси тўрига тамоман илинмади, илмдаги ҳалол изчил йўлини давом эттирди. Лекин у соцреализм методи,шўро адабий сиёсати тазйиқини ҳис қилмаслиги мумкин эмас эди. Олимнинг шаклланувчи характер ҳақидаги қарашларида шўро адабиётшунослиги таъсири сезилади. У шаклланувчи Йўлчи характерининг ҳар бир одимини таҳлил қилади. Отабек, Анвар, Раъно ҳақида ёзар экан, шаклланувчи характерни суяб, авайлаб бориши сезилмайди. Тўғри, бадиий адабиётда шаклланувчи характерлар кўп. Масалан, бразилиялик адиб Пауло Коэльонинг «Алхимик» романидаги Сантяго- шаклланувчи характер. Ёзувчи бош қаҳрамон характерининг шаклланишини кўрсатиш усули орқали китобхонни Шарқ дунёси, саҳрои кабир, у ерлардаги қабилалар урф- одатлари, сир-синоатларига шерик қилади. Бошқача айтганда, характернинг шаклланиши саргузашт, детектив воқеа, ҳолатларга уланиб кетади.

М.Қўшжонов Йўлчи сингари Саиданинг («Синчалак») ҳам шаклланишини кўрсатади. Лекин Саида ҳақида ёзар экан, олимнинг ўзи ҳам маза қилаётганлиги сезилиб туради. Олим Саида характерининг шаклланишини кўрсатар экан, ёзувчи руҳида кечган туйғуларни қайта жонлантиради, ўз қалбида қайта такрорлайди. М.Қўшжоновнинг «Синчалак» ҳақидаги тадқиқоти-кечинманинг ўқувчи руҳида қайта жонлантирилиши жараёнининг кўриниши. Бу тадқиқот олим ижодида алоҳида ўрин эгаллайди. Матёқуб Қўшжонов бадиий асарни ёдлаб олиш даражасида ўзлаштиргач, у ҳақда ёзишга киришарди. Бошқача айтганда, олим бадиий асардаги барча характер, образ, увоқ тимсолларнинг таркиб, тартибини бехато белгилаб оларди. Унингча, бадиий асардаги адабий аҳоли-образ, увоқ тимсоллар характерларни ёритишга йўналтирилган бўлади. Ҳар бир образ ўз шакли-шамойили, асардаги ғоявий вазифасидан ташқари характернинг бирон томонини очишга, ёритишга хизмат қилади. М.Қўшжонов таъкидлашича, бадиий асарда ҳамиша бадиий образлар характерга нисбатан кўп бўлади. Лекин бадиий образ кўп бўлгани билан характерга тобедир: уни очиб беришга йўналтирилган бўлади. Матёқуб Қўшжонов адабий характер ижтимоий муносабатлар йиғиндиси ва бетакрор ўзликдан иборат бўлишини яхши билади. Лекин у асосий гапни характердаги ижтимоий муносабатлар йиғиндисини айтишдан келтириб чиқарар эди, чунки Марксча фалсафа асосчилари характерни таърифлаганда мана шу масалага урғу берган эдилар. Х1Х асрда шаклланган янги фалсафанинг асосчиси Карл Маркс (1818- 1883) бадиий асар, адабий характер ҳақида кўп фикр билдирган. Лекин унинг «Фейербах тўғрисида тезислар» ининг 6-бандида характер ҳақидаги лўнда, қисқа таърифи ифодаланган. «... инсоннинг моҳияти айрим индивидга хос бўлган абстракт эмасдир. Ҳақиқат ҳолида у барча ижтимоий муносабатларнинг йиғиндисидир.» 1 Карл Маркс доно инсон,фикрловчи зот,

бетакрор характерга эга сиймо эди. У ҳамиша ҳамма асарларида ўз фалсафасини улуғлашга, диний қарашларга зид эканлигини уқтиришга интиларди. Унинг барча асарларида реаллик, ҳақиқат тушунчалари «абстракт», «диний» га зид қўйиларди. Ҳаётнинг синовлардан ўтган ҳақиқатлари илмий коммунизм асосчисининг қарашларидаги бир ёқламалик, сунъийликни инкор этди. Фалсафа, эстетика, адабиётшунослик инсонни билишни, характерни ёритишни доим асосий муаммо деб билган. Инсон фитрати ҳақида Шарқ- мусулмон фалсафаси, нафосатшунослигида кўп ёзилган. Одам ўз ризқ- насибаси, тақдири, фитрати билан дунёга келиши ҳам диний, ҳам дунёвий асарларда ўз исботини топган. Тасаввуф назарияси инсоннинг ўсиши- ўзгаришини, камолга етишишини асосли исботлаб берган. Шарқ мумтоз адабиётида фитрат, ниҳод, тинат (тийнат) каби сўзлар кўп учрайдики, улар инсон ўзлиги, бетакрорлиги, мояси маъносида қўлланилади. Инсон ўсади, ўзгаради, шаклланади, руҳан-маънан бойиб боради. Лекин инсон тамоман ўзгариб, иккинчи «мен» касб этмайди, ўзлигини йўқотмайди. Яъни, ижтимоий муносабатлар йиғиндиси инсон моҳияти, фитрати меҳварида рўй беради.Аниқроқ айтсак, фитрат мавжудки, инсон ўзгаради, мослашади, тусланади, турланади. Демак, бетакрор, муқим ўзак ижтимоий муносабатларни сингдириб, ҳазм қилиб боради. Адабий характер деганда ўзак (фитрат, тийнат) ва ижтимоий муносабатлар йиғиндиси тушунилади. Тақдири азал, пешонадаги ёзувни ҳеч ким, ҳеч нарса ўзгартира олмайди деган гап мусулмон одамга маълум. Фақат кўпчилик дуоси пешонадаги битикка таъсир этиши мумкин дейилади ҳадиси шарифларда. Жамият, ижтимоий муҳит инсонни ўзгартириб, янгилантириб боради. Ижтимоий ҳаётга аралашмаган, турмуш қийинчиликларини енгишга интилмаган дангаса, ялқовлар майтулҳай (тирик ўлик) дейилади. Бадиий адабиётда ақлини ишлатмаган, ижтимоий ҳаракатлардан ўзини четга тортган ялқовлар образи кўп яратилган.

Истеъдодли санъаткор инсон моҳияти билан унинг қилмишлари орасидаги мутаносибликка эътибор беради. Алишер Навоий «Сабъаи сайёр» достонини яратар экан, машҳур «Хамса»навис салафлари достонидаги Баҳром характеридаги муҳим бир номутаносибликка эътибор қаратади. Биринчидан, Баҳромда «мояи дард» йўқ; иккинчидан, Баҳромнинг қилмишларида «номутаносиблик» бор. Баҳром афсона эшитмоқчи экан, «етти иқлим шоҳидин ети қиз» олиши шартмиди? Бўлса ҳам ақл, манъ қилмасму? Қисса айтур киши топилмасму? Баҳром ҳақида, унинг моясиз «севгиси ҳақида» достон ёзганлар пашша бажарадиган ишни филга юклаганлар, чарх томига нардбон ясаганлар, меҳр шаъмига шамъдон буюрганлар. 1 Алишер Навоий Фарҳод, Қайс, Лайли,Баҳром, Скандар сингари характерларни яратдики, уларнинг ҳар бири неча-неча жилдлик талқинларни тақазо қилади. Скандар, масалан, бутун жаҳонни забт этди, мил-мил бойликларни қўлга киритди. Лекин бу дунёдан у дунёга қўли очиқ ҳолда, қоқ-қуруқ кетди. ____________ 1 Навоий Алишер. Мукаммал асарлар тўплами. 10-том Хамса. Сабъаи сайёр. Т.: Фан. 1992, 54-55, 58-б. Алишер Навоий инсон тақдири билан унинг қилмишлари аро зиддиятларни ёритар экан, фожиаларнинг пайдо бўлиш сабабларини очиб беради. Нафақат Навоий, балки Шекспир, Сервантес, Гёте, Бобур, Пушкин, Нодира, А.Қодирий, М.Шолохов сингари санъаткорлар мангу характерларни яратдилар. Характер мояси ва ижтимоий муносабатларнинг мингларча кўринишлари фожиаларга, комедия ва драмаларга сабаб бўлган. ХХ асрда бир неча жилддан иборат «Адабий қаҳрамонлар тарихи» қомуси яратилдики, унда юзлаб характерларнинг «биографияси» ишонарли кўрсатиб берилди. Ҳар бир мукаммал характер-бадиий асар жавҳари. Етук характерлар туфайли асар мангу яшаш васиқасини олади. Характер моҳиятини ўзлик, бетакрорлик,

тақдирнинг ўчмас, ёнмас, чопилмас, кесилмас «ёзуви» белгилайди. Ақл, ирода, интилиш тақдирни намоён этиши, аниқ кўринишга имкон яратиши мумкин. Характер ўзаги ва ҳар хил инсоний, ижтимоий муносабатлар аро алоқа, битишув, кураш, ихтилоф, фожиа, жиддий шов-шув, ғайритабиий якун билан тугаши мумкин. Қирол Лир (Шекспир) юртини, мол-мулкини жондан азиз қизларига бўлиб берар экан,қилмишидан қониқиш ҳиссини туяди, бўйнидаги қарздан озод бўлганидан ҳузур қилади. Лекин сал ўтмай, у фожиалар гирдобига ғарқ бўла бошлайди. Юсуфбек ҳожи ва Ўзбек ойим Отабекни тошкентли гўзалга уйлантириш билан фожиаларга юз бурганликларини билмай қоладилар. Мирёқуб («Кеча ва кундуз») не-не мушкулларни осон қилмади, не-не гўзаллар билан маишат қурмади, не-не балоларга гирифтор бўлмади, лекин ҳақиқий бахтни, қониқишни Марияни озод қилишда ҳис қилди, кўнгли таскин топди. Ижтимоий-сиёсий буҳронлар, инқилобий муносабатлар инсон ўзлигини инкор этиши, одам эркини оёқости қилиши, шахсни «синдириши» мумкин. 1917 йилдаги Октябрь тўнтариши нафақат юртни, катта империяни, балки миллион-миллион тақдирлар, ўзига хос шахсларни сомон парчаларидек сочиб юборди. Шахс инқирози- мураккаб тақдирлар тасвири ўнлаб-юзлаб асарларда кўрсатилди. ХХ аср ўзбек адабиётида характер мояси билан ижтимоий муносабатларни бир-биридан ажратиб тасвирлаш, талқин, таҳлил қилиш кучайди. Янги ўзбек адабиёти илк қадамидаёқ инсонни ижтимоий муносабатлар йиғиндиси сифатидагина кўрсата бошладики, характер яратишда сунъийлик, сохталик вужудга келди. Янги ўзбек адабиёти характер яратиш услуби, усули, маҳорати нуқтаи назаридан даврлаштирилмаган. Х1Х аср охири, ХХ аср бошларида пайдо бўлган ренесанс-фан, техника, янгича тушунчалар колониал Туркистонга ҳам кириб кела бошлади. Маориф, маданият, санъат, адабиёт жабҳасида сезиларли ўзгаришалр кўзга ташланди. Бу ҳол Юсуфбек ҳожи, Отабек, Раъно, Анвар, Калвак маҳзум, Солиҳ махдум, Абулфайзхон, Фаранги, бухороли

мударрис, Холисхон, Майсара, Мирёқуб, дўхтир Муҳаммадиёр сингари характерларда ўз аксини топди. Абдулла Қодирий, Ҳамза, Фитрат, Чўлпонлар,гарчи асосий асарларини шўро даврида яратганлари билан, руҳан- маънан, эътиқодан янги тузум ёзувчиси эмас эдилар. Уларнинг фикри-ёди, мақсади халқни қолоқликдан олиб чиқиш, ҳурфикрлилик манзили томон йўналтириш эди. Улар мукаммал, мураккаб характерлар яратиш маҳоратини чуқур ўзлаштирмаган бўлсалар-да, адабий характер руҳ-руҳига кира олдилар: қаҳрамоннинг моҳиятини белгиловчи асосларни топиб-топиб тасвирладилар. Ёзувчилар бирон жойда «фалон қаҳрамон ижобий, фалони салбий», демайдилар. Улар қаҳрамон характери жавҳарида туриб воқеа-ҳодисаларни, муносабатларни тасвирлайдилар. Қаранг, Зебининг мингбоши Акбарали қўйнига кириши, севмаган одамга ўзини қурбон қилиши қанчалик нозик, ишонарли тасвирланган. Қаҳрамони қалбини тиниқ «кўриб турган» санъаткор уни ҳар хил ҳолатларда тасвирлай олади. Лекин А.Қодирий, Чўлпон, Ҳамза, Фитратлар роман, драмани юксак жанр деб биладилар: улар қаҳрамонларидаги барча «табиий истаклар»ни эмин-эркин тасвирлайверишдан ўзларини тиядилар. А.Қодирий «Тошпўлат тажанг нима дейди?» асарида қаҳрамонидаги тўпорилик, қўполлик. сўкағонлик каби хусусиятларни ўта табиий тасвирлайди. Қизиғи шундаки, китобхон Тошпўлат тажангни ёмон кўриб қолмайди, аксинча, бу «бир қоп ёнғоқ» одамнинг фожиаларини дил-дилидан ҳис қилади. 30-50- йилларда шўро тузуми, коммунистик мафкура сиқув, жиловни қаттиқ тутиш сиёсатини изчил давом эттирди. Қув-қув, от-от сингари қатағонлар ёзувчиларни чўчитиб қўйди. Адабиётда совет даврида шаклланган янги инсонлар образи яратила бошланди. Павел Власов, Павел Корчагин, Семён Давидов, Ғофир, Зайнаб ва Омон сингари қаҳрамонлар намуна сифатида тарғиб-таъриф қилина борди. «Она» (М.Горький), «Пўлат қандай тобланди» (Н.Островский), «Чапаев»(Дм. Фурманов), «Тарбиявий достон» (С.Макаренко), «Дохунда» (С.Айний), «Душман»

(Ҳ.Шамс) сингари асарларни катта-ю кичик ўқиши, билиши шарт эди. Ўзбек адабиётида Кўкан, Холхўжа, Гулсара, Рустам, Онахон, жангчи Турсун, Гуласал, генерал Раҳимов, Ўктам, Комила, Қудрат Суюнов, Бектемир, Манзура, уста Ғиёс, Ойқиз сингари янги замоннинг янги қаҳрамонлари образлари яратилди. Бу қаҳрамонларнинг суврати, хатти-ҳаракати, ҳар хил муносабатлари бору, сийрати, характер моҳияти йўқ эди. Аниқроқ айтганда, бу қаҳрамонлар коммунистик мафкура таъсирида яшар, ҳаракат қилар, танқидий мақолаларда улуғланарди. Социалистик реализм, коммунистик мафкура шўро кишиларининг шахсий ҳаёти, дард-ҳасратларини, одамларга хос ўй-кечинмалари тасвирланишини маъқулламасди. Айниқса, 30-40- йилларда гуманизм бирёқлама талқин қилинар, ижтимоий идеал учун курашгина улуғланарди. Иккинчидан, шўро эстетикаси гўзалликни меҳнатда, яратувчиликдагина деб уқтирарди. Инсон табиати гўзалликнинг турли-туман кўринишларини тақазо этади. Мана шу икки хусусият шўро адабиёти қаҳрамонларидаги ҳаётийлик, табиийликни йўққа чиқарарди. «Гўзаллик ишлайиш, манглайни терлатиш, гўзалдир унган иш» тушунчаси тинимсиз таъкидланарди. Қолаверса, характер яратишда қанчадан-қанча ёзилмаган қоидалар бор эди. 30-йиллар адабиётида рус кишиси образини асарга киритиш удум бўла бошлади. Ғафур Ғулом «Нетай» қиссасида, Ҳ.Шамс «Душман», «Ҳуқуқ» романида, А.Қаҳҳор «Сароб» да, Ойбек «Қутлуғ қон» да, Парда Турсун «Ўқитувчи»да рус кишиси образини яратди. Бу «анъана» шўро тузуми тугатилгунча изчил давом эттирилди. Онгли ёзувчи коммунист характерини яратишни шараф деб билди. Муҳими шундаки, коммунистни салбий қилиб тасвирлаш мумкин эмас эди. Мана шундай битилмаган қоидалар адабий қаҳрамонни табиийлик, ҳаётийликдан маҳрум эта бошлади. Муҳими, коммунист образи шўро сиёсатининг жонли, қиёфали кўриниши эди. Коммунист, рус кишиси, колхозчи, ишчи, зиёлининг оддийлиги, халқ вакили эканлиги доим таъкидланди. Ўша пайтларда онгимизга «оддий ишчи», «оддий хизматчи» сингари тушунчалар сингиб қолган. Мана шундай оддий, жўнгина, содда қарашлар кишилар юрагидаги қулликни мустаҳкамлай

борди. Эркин Воҳидовнинг қуйидаги сатрлари ниҳоятда ҳаётий, ҳаққонийдир; Исканжадан етим зуриёд, Қатағондан бева қолган тул, Кўҳна замин қаъридан фарёд Юрагингда макон тутган қул Бургут эрдинг, парвози баланд, Сенга ҳам ёр зулфиқор, дулдул. Нечун увол мусича монанд Юрагингда макон тутган қул? Адабиётшунос Наим Каримов «Урушдан кейинги давр совет адабиёти» (1982) тадқиқотида юзларча наср, назм, драматургия намуналарини, улардаги қаҳрамонларни талқин қилар экан, аксарият қаҳрамонлар характеридан қониқмаганлигини айтади. Элмурод («Ўқитувчи»), Бектемир («Қуёш қораймас»), Аҳмаджон («Олтин Юлдуз»), Қудрат («Сўнмас ҳаёт»), Дадавой («Навбаҳор»), Пўлат, Баҳром («Шарқ тонги»), Валихўжа Шерхўжаев («Ҳаёт мактаби») сингари қарамонларда социалистик ҳаётда шаклланган хусусиятлар акс этган бўлса-да, уларда нимадир, муҳим бир асос йўқлиги айтиб ўтилади. Бошқача айтганда, Н.Каримов бадиий асар қаҳрамонларида япроқлар бору, мустаҳкам илдиз йўқлигини чуқур ҳис қилади. Беш қўл баробар эмас деган гап бор. Шўро даврида Андрей Платонов, Василий Гроссман, Михаил Булгаков, М.Шолохов,В.Дудинцев, Б.Пастернак, Ойбек, Ғафур Ғулом, Мухтор Авезов, К.Федин, М.Шайхзода, Миртемир сингари санъаткорлар ижод қилдилар. Ҳақиқий санъаткор ҳар қандай шароитда ҳаётий характерларни яратиш йўлларини топади. Масалан, Ғафур Ғулом «Соғиниш», «Кузатиш», «Сен етим эмассан», «Боғ», «Куз келди» сингари асарларида ҳақиқий қуёшпарвар, донишманд ота, моҳир боғбон характерини ярата олди. Унинг «Шум бола» асари қиличнинг дамида юриб яратилган санъат мўъжизасидир. Ойбекнинг Навоий, Йўлчи, Мирзакаримбойи, М.Шайхзоданинг Жалолиддин Мангубердиси,

Миртемирнинг нурдай покиза лирик қаҳрамонлари, Доктор Живаго (Б.Пастернак), Лопаткин («Ноннинг ўзи ризқ рўз эмас» В.Дудинцев) сингари характерлар ХХ аср адабиётининг чин қиёфасини белгилайди. А.Твардовский, М.Светлов, К.Симонов, Зулфия, М.Турсунзода, Б.Ваҳобзода сингариларнинг ҳаётбахш достон, шеърлари адабиёт учун масеҳ нафаси вазифасини ўтади. Лекин Иккинчи Жаҳон урушидан кейин шўро адабиётида чуқур инқироз бошланди. Бу инқироз қаҳрамон характерини ёритишга бевосита алоқадордир. Конфликтсизлик «назарияси»- соцреализм методига асосланган шўро адабиётининг муҳим «инфаркт»ларидан бўлиб, конфликтсизлик «назарияси» характерни юзаки, сохта тасвирлашнинг натижаси эди. Мафкура, сиёсат билан тўйинган шўро қаҳрамони кишиларни қизиқтирмай қўйди. Мактаб ўқувчилари бадиий асарни ўқимасдан, ундаги ижобий (камбағал), салбий (бой) образини наридан-бери билиб олиб, бинойидек иншолар ёзадиган; ижобий қаҳрамонни осмон фалакка кўтариб, салбий қаҳрамонни етти қават ер тагига тиқиб юборадиган гапларни жўшиб гапирадиган бўлиб қолдилар. Ваҳоланки, ҳақиқий, ҳаётий характер ҳамиша бетакрор, беқиёс, мўъжизавийдир. ХХ асрнинг 50-йиллари ўрталаридан шўро адабиётида муҳим ўзгаришлар рўй берди. Биринчидан, жаҳон адабиётидаги ҳаётбахш тамойиллар сезгир санъаткорлар ижодида сезила бошланди. Иккинчидан, Б Пастернак, В.Дудинцев, А.Твардовский сингарилар ҳаётни жиддий таҳлил қилган, бетакрор характерлар тўқнашувига асосланган асарлар яратдилар. «Опа-сингиллар»(А.Мухтор), «Уч илдиз» (П.Қодиров), «Юрак сирлари» (Б.Раҳмонов), «Синчалак» (А.Қаҳҳор) сингари асарларда янги руҳ, янги қаҳрамон, оҳорли конфликтлар диққатни жалб этди. Адабиётда сатира, юморга эътибор кучайди. Шўро адабиётида гуманизм муаммоси, алоҳида одам руҳиятидаги мураккаб ҳолатлар ечими масаласи ҳаммани қизиқтирди. Шўро одамининг қалби дард-аламга, узлуксиз тазйиқ, йўқотиш, хўрланишлардан зардобга тўлиб кетган экан. Михаил Шолоховнинг «Инсон тақдири» ҳикояси шўро

адабиётидаги унутилмас ҳодисага айланди. Андрей Соколов характери шўро кишилари қалбидаги қат-қат аламларни юзага чиқарди. Кўпмиллатли шўро адабиётида Андрей Соколовнинг ғамдош, дардкаш оға-инилари, опа- сингиллари характери қўзиқориндай бодраб чиқа бошлади. Чингиз Айтматовнинг «Жамила», «Момо ер», «Алвидо, Гулсари», Васил Биковнинг «Мармартахта», «Душанбагача яшамоқ шарт», Нодар Думбадзенинг «Қуёшни кўряпман», Валентин Распутиннинг «Яшагину, унутма!», Одил Ёқубовнинг «Эр бошига иш тушса», Асқад Мухторнинг «Қорақалпоқ қиссаси», «Давр менинг тақдиримда», П.Қодировнинг «Уч илдиз», «Қадрим», Ў.Умарбековнинг «Севгим, севгилим», «Уруш фарзанди» сингари асарларда маънавий азоблардан юрак-бағри алам, зардобга тўлиб кетган инсонлар образи яратилди. Муҳими шундаки, адабиётга тирик, бетакрор, ўзлигига эга характерлар кириб келди. Энди ҳеч ким конфликтсизлик «назарияси»ни тилга олмай қўйди. Лекин шўро тузумининг қаҳратон қиши ўтган бўлса-да, кечаги кунларнинг аёзи ҳамон кишиларни безовта қиларди. Бошқача айтганда, коммунистик мафкура, социалистик реализмнинг темир қонунлари миллий адабиётларда ҳамон ҳукмрон эди. «Туғилиш» (А.Мухтор), «Қора кўзлар» (П.Қодиров), «Уфқ» (Саид Аҳмад), «Жаннат қидирганлар» (Шуҳрат), «Диёнат»(О.Ёқубов), «Асрга татигулик кун» (Ч.Айтматов) сингари асарларда янги руҳ, ҳаётий характерлар яратилди. Айни шу асарларда райком, Давлат хавфсизлиги, милиция органларининг зулми, инсон ҳақ-ҳуқуқларини назар-писанд қилмаслиги ишонарли кўрсатилди. Шўронинг куч-қуввати қирқилган бўлса-да, Комиссар («Тушда кечган умрлар») тоифасидаги содиқ айғоқчилар, бўрк ўрнига бошни қирқиб келишга тайёр зулмкорлар ҳали мўл-кўл эди. Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Рауф Парфи, Гулчеҳра Нур, Ойдин Ҳожиева, Ҳалима Худойбердиева, Усмон Азимов сингарилар поэзияга миллий руҳ, тўлақонли характер, янги кайфият олиб кирдилар. «Ўзбегим», «Мен нечун севаман Ўзбекистонни?», «Инсон», «Биринчи муҳаббатим», «Муножот»ни тинглаб», «Ватан ҳақида Бернд Иеншга мактубим», «Пабло Неруда ўлимига», «-Ўзбек-

сен, болажон...», «Нурли нуқталар», «Аёл», «Мен шу тупроқ куйчисиман;», «Шоир яшай билмас...» сингари шеърларда дунёни таниган, ўз ҳақ-ҳуқуқини билган, миллий ғурури юксак интеллектуал инсон характери яратилган. Ҳар бир шеър- кайфият, муносабат, бетакрор ўзлик, дунёни янгича кўриш. Шеъриятдаги характер ҳақида гапириш-умумлашма топиш, заррадаги катта ҳақиқатни кўриш, сўзнинг ранги, иси, тароватини ҳис этишдир. Кичкинагина шеърда бир неча образларни фарқлаш, улар бажардиган ғоявий вазифани аниқ белгилаш мумкин. 40 сўздан иборат «Тилла балиқча» шеърида тилла балиқча, ифлос ҳовуз, балиқчани ҳовузга ташлаганлар ва лирик қаҳрамон образи бор. Барча образлар тилла балиқчанинг дунё ҳақидаги тасаввурини ёритишга қаратилган. Китобхон тилла балиқча ҳақидаги тасаввурни бошқа нарса, кимсаларга кўчириш, ифлос ҳовузни истаганича тасаввур этиши мумкин. Ўткан асрнинг 80-йилларида ошкоралик, демократия аниқ кўринди. Аксинча, социалистик реализм методининг, рамзий айтганда, қонли қиличи синди, қалқони тешилди. Чет элларга қувилган А.Солженицин, И.Бродский, В.Аксёнов асарлари шўро китобхони қўлига тегди. Авваллари ёмон отлиқ қилинган «Арбат болалари» (Ан. Рибаков), «Олмосли тожим» (В.Катаев) сингари асарлар чоп этилди. Ўзбек адабиётининг энг яхши асарлари пайдо бўлди. Мурод Муҳаммад Дўст, Хайриддин Султонов, Эркин Аъзам, Тоғай Мурод, Шароф Бошбеков, Х.Дўстмуҳаммад, Н.Аминов, Н.Эшонқул сингарилар сара асарлари билан тилга тушдилар. Улар роман, қисса, драмалари ўзбек адабиётини янги босқичга кўтарди. «Лолазор», «Отойининг туғилган куни», «Темир хотин», «От кишнаган оқшом», «Ором курси», «Паноҳ», «Ёзнинг ёлғиз ёдгори», «Саодат соҳили» каби асарлар янгича услуб, бетакрор характерлар, асардаги ровий ҳақида гапиришга ундади. Танқидчилар модерн ўзбек асарларини талқин қилиш учун Ғарб модерн адабиёти ҳақидаги асарларни ўқиш, ўрганишга киришдилар. Рауф Парфи, Хуршид Дўстмуҳаммад, Назар Эшонқул сингарилар изчил равишда

модерн йўналишни давом эттирдилар. Ҳозир ўзбек адабиётида бу йўналишни А.Қутбиддин, Ш.Ҳамроев, Б.Рўзимуҳаммад, Н.Арслон, А.Дилмурод, Т.Рустамов, Э.Шукур сингарилар давом эттирмоқдалар. Аслини олганда, миллий адабиёт ҳамиша ўсиб, ўзгариб боради. Нафақат миллий адабиёт, балки ҳар бир ижодкор ўсишга, янгиликни янгича тасвирлашга интилади. Баъзи ёзувчилар маълум маррада ўсишдан, янгилик излашдан тўхтайдилар- янги асар ёзмай қўядилар. Бу, аслида, ёзувчининг катта армони, фожиаси. Аслида талабчан ёзувчи эски қолипда асарлар ёзиб ташлайверишни ўзига эп кўрмайди. Бадиий ижод-ёзувчи учун синов, янгилик излаш истеъдодининг кўриниши. Адабиётга ёшлар гуруҳ-гуруҳ бўлиб кириб келадилару изланиш, янгиликлар кашф этиш йўлидан бориб маррага битта, иккитагина ёзувчи етиб келади. Чингиз Айтматов, ёдингизда бўлса, ҳаммага манзур ҳикоя, қиссалари билан адабиётга кириб келган эди. У ҳамиша ижоднинг мураккаб, изланишлар йўлидан борди. Натижа шундай бўлдики, Ч.Айтматов ўқувчилари сараланиб бораверди. Ҳозир Ч.Айтматовнинг «Қиёмат», айниқса, «Кассандра тамғаси» романини «мактаб кўрган», уқиш мураккаблигини ўзлаштирган зурафогина англаб ета олади. Шу маънода изланувчи ёзувчи китобхони камайиб бораётганидан афсусланмайди.Демак, ёзувчи ҳамиша янгиланиб, ўсиб, ўзгариб боради. Ўзбек ёзувчиси Учқун Назаров адабиётга Ў.Умарбеков, Ш.Холмирзаев, Ў.Ҳошимов, А.Орипов, Гулчеҳралар билан бир пайтда, 60- йилларда кириб келган эди. У бир қанча ҳикоя, қиссалар яратди-ю, кино санъати соҳасига ўтиб кетди: бир қанча фильмларга режиссёр бўлди, «Ойна» драмасини яратди. Муҳими шундаки, у қалбан, руҳан адабиётдан узоқлашмаган экан. Аксинча, илғор жаҳон адабиётида рўй бераётган ўзгаришларни қалбидан ўтказиб, ҳис этиб бораётган экан. У ХХ1 аср бошларида «Чаён йили» трилогиясини яратди. Бу асар тилга тушди, немис тилига таржима қилинди. Учқун Назаровгача кўплар трилогия яратганлар. «Чаён йили» романида инсон эрки, севгиси, ҳаёти ўзига хос тарзда акс эттирилади. Бошқача айтганда, ёзувчи ўз қаҳрамонларини миллий удум,

диний қарашлар гирдобидан «тортиб олади».На Муқаддас, на Ойниса, на Қаюмжон, на Зоҳид ва на Назокат «Одамлар нима деркин?» деган андишадан юқори турадилар. Ёзувчи қаҳрамонлари қилмишларини холис тасвирлайди. Каттаю кичик образ-қаҳрамоннинг ўз қараши, тақдир йўли бор. Миллий- диний ақидалар асосида тарбияланган китобхон Муқаддас, Ўлмас, Зоҳид, Назокат, Масъуд қилмишларини, оила қуришга муносабатларини сира оқламайди. «Чаён йили»нинг ўзига хослиги, концептуал бетакрорлиги аслида мана шунда. Учқун Назаров ижодининг бошланишида «Одамлар» ҳикоясида: «Инсон ўз ҳаётининг эгаси. Бу ҳаётни ўзи истаганича яшаб ўтиши лозим,» - деган тушунчани изчил таъкидлайди. Демак, Учқун Назаров 60-йиллардаёқ модерн ёзувчи эди. Саломат Вафонинг «Тилсим салтанати» романи милоддан анча илгари яшаган аждодларимиз-амазўн қизлар ҳақида. Роман яхши қарши олинди, ўқилди, баҳс-мунозараларга сабаб бўлди. Китобхон мард, жасур қизлар матонатига қойил қолади, қиличбозлик, чавандозлик, жангарилик санъатларига тан беради. Амазўнлар одам зоти чидаши мушкул бўлган муҳитда яшайдилар:ақл бовар қилмайдиган қийноқлар, чақимчилик, турлича тазйиқлар, эрки тамоман йўқ қилиб юборишга мўлжалланган фитналар... Амазўнлик-аёллар чапанилиги, ўлим майдонида жавлон уриш. Амазўнлик- аёллик бахти, севиш-севилиш неъматини фидоийликка, ихтиёрий жанговарликка алмаштириш. Саломат Вафо ўз романида янги йўл, усул, оқим танлайди. Романда бурч, вазифа билан аёллик табиати, эҳтиёжи аро кураш узлуксиз давом этади. Оддий амазўнлар қонун-қоидани бузганликлари учун одамхўр итлар қафасига ташланадилар, арилар қамалган қопга банди қилинадилар. Лекин амазўнлар маликаси Фалестрия тулкидай ҳийлакор, бўридай йиртқич, илондай совуқ, заҳарли: у пинҳона ишрат қуради, шаҳвоний нафсини қондиради, ҳузур-ҳаловатни унутмайди. Унинг ёвузликларини, қилмишларини Самиранда Йилдирим яхши билади. Романда малика Фалестрия ва Самиранда ўртасида ҳаёт-мамот жанги давом этади.

Учқун Назаров ҳам, Саломат Вафо ҳам бутунлай бошқа-бошқа муҳитни тасвирлайдилар. «Чаён йили»даги воқеалар яқиндагина, 60-70 йил муқаддам рўй берган. «Тилсим салтанати» қаҳрамонлари аждодларимиз аждодларининг аждодлари- милоддан анча илгари яшаганлар. Лекин ҳар икки романда инсон қандай яшаши керак деган савол туради. Иккинчи хил айтганда, инсон жамият ичида яшаб, ўзлигини йўқотиб юбориши керакми ёхуд характер моясидаги асосга суяниб ўзича, истаганича яшаб ўтиши лозимми? Мустақиллик даври ўзбек адабиётининг қатор фазилатларини санашимиз, тарихий ва замонавий қаҳрамонлар характерини мисол қилиб келтиришимиз, ёзувчиларимиз ҳам мумтоз адабиётимиз манбаларидан унумли фойдаланиб, ҳозирги илғор жаҳон адабиётида пайдо бўлаётган янгиликлардан эмин-эркин баҳраманд бўлаётганларини айтишимиз мумкин. Лекин, бизнингча, ҳозирги ўзбек адабиётида реализм адабиётидаги илғор тамойиллардан фойдаланилаётганлигини ҳамда модерн-абсурд, сюрреализм, авнгардизм оқимларидан, экзистенциализм методига мурожаат қилиниётганини таъкидлаш жоиз. Фалсафа ҳамиша ғоялар, маслаклар, эътиқодлар кураши майдони бўлган. Х1Х асрнинг ўрталаридан бошлаб марксча фалсафа ўз дунёқарашини тасдиқлай борди. В.Белинский, Н.Чернишевский, Н.Добролюбов, Дм. Писарев, Г.Плехановлар санъат, адабиётнинг ижтимоий вазифасини ҳамиша тасдиқлаб бордилар. К.Маркснинг инсон моҳияти , асосан, ижтимоий муносабатлар йиғиндисидан ўзга нарса эмас, деган назарияси социалистик санъат ва адабиёт бош йўналишини, адабий характернинг мазмун-моҳиятини белгилаб берди. Ғарб дунёсида марксизмдан ташқари фалсафий йўналиш, мактаблар кўп эди. Структурализм, поструктурализм, модернизм, абсурдизм, авангардизм, сюрреализм, неоструктурализм, экзистенциализм сингари оқим, методларни ҳаракатга келтираётган мутаффаккир-файласуфлар оз эмасди. Структурализм ва унинг кейинги кўринишлари бадиий асар шакли орқали моҳиятни акс эттирган бўлса, модернизм, абсурдизм, айниқса,

экзистенциализм инсоннинг яшашдан мақсади, вазифаси масаласини асос қилиб олди. Мазкур қараш адабий характер масаласига бевосита тааллуқлидир. Уларнинг қарашлари асосида инсон «ўз ҳаёти ва хатти- ҳаракатлари йиғиндисидан бошқа нарса эмас» («Тафаккур журнали, 2005, 3- сон, 92-бет) деган узил- кесил тушунча ётади. Бундай қараш Ортега-и- Гассет, Мартин Хайдеггер, Жан Поль Сартр, Франц Кафка, Албер Камю, Эдмунд Гуссель, Ролан Барт сингари мутафаккир, адиблар асарларида ўз аксини топган. Қаранг, марксистлар инсонни, асосан, ижтимоий муносабатлар йиғиндиси деди, эксизтенциализм методи инсонни «ўз ҳаёти, қилмиш-қидирмиши жамулжами» деб уқтирди. Марксизм инсонни бурч кишиси, жамиятни ҳар томонлама ривожлантирувчи восита деб талқин этди. Ғарб, буржуа фалсафаси инсон «эго»сини асос деб билди: одам хоҳлаган ҳаёт тарзини танлайди; унга ҳаёт деган неъмат берилганми, уни қандай истаса, шундай яшаб ўтади. Аксарият дамларда Ғарб кишиси учун ҳаёт маънисизлик, тубанлик бўлиб туюлган. Шуниси ҳам борки, ўзи билан ўзи бўлиш- фикрни жамлаш, қизиққан соҳага ўзини бағишлаш, кашфиёт яратиш имконига эга бўлиш. Модерн адабиётида, абсурд тушунчасида рационал мағиз йўқ эмас. Биринчидан, модерн адабиёти узлуксиз изланиш, инсон имкониятларини кашф этиб бориш.Иккинчидан, модернизм тасвирланадиган воқеа, характерларни чуқур англаб етишни: у ҳақда тўлиқ, мукаммал қарашга эга бўлишни тақазо этади. Ҳозир ўзбек адабиётшунослигида модернизм тарафдорлари билан реализм (сюррализм) тарафдорлари аро кураш авж олган. Б.Рўзимуҳаммад ибораси билан айтганда, «янги янгилик» билан «эски янгилик» («Тақлид бошқа, таъсирланиш бошқа». «Моҳият» 2005, 16 декабрь) орасида баҳс кетмоқда. Масаланинг илдизига қаралса, «янги янгилик» билан «эски янгилик» орасида осмон билан ерча фарқ йўқ. Ҳар икки йўналиш ҳам бадиий мукаммаллик, характерларнинг тўлақонли бўлишлиги учун курашмоқда. Лекин «янги янгилик» тарафдорларининг кечаги адабиётимиз намуналарини

абсурд гази билан ўлчай бошлаганлиги, мумтоз адабиётимиз моҳиятини ҳисобга олмай, модернизмга бус-бутун маҳлиё бўлиб кетаётганлиги тўғри бўлмаяпти. Аслини олганда, мумтоз адабиётимизда шахс камоли, адабий характер ривожи ўта модернистик (мен бу тушунчани юксак бадиийлик маъносида оляпман-А.Р.) тарзда тасвирланган. Ўзбек адабиётшунослигида модернизм моҳиятини тўғри англаб етишга ёрдам берадиган мақолалар пайдо бўляпти. Проф. Қ. Йўлдошевнинг «Англашнинг азобли йўли» («Гулистон» 2005, 1-сон) мақоласида масала моҳиятини ёритишга интилиш сезилади. Лекин унда баҳсли томонлар ҳам йўқ эмас: «Гуманистлар дуч келган қиёфасиз одам эмас, балки юксак ахлоқий фазилатларга интилган, руҳини юксалтиришга уринган комил инсон севишга лойиқ эканини айтганлар... Гуманизм учраган одамга кўр-кўрона муҳаббат изҳор қилиш эмас.» Муаллиф ҳақиқий асарни ҳамма ўқиши, тушуниши шарт эмас деган гапни ҳам айтади. Ҳар бир одам-шоҳми, гадоми, оддийми, олимми- севиш, севилишга, эъзозланишга лойиқ. Шарқ-мусулмон фалсафасида Яратган ҳар бир одам билан алоҳида-алоҳида ҳисоб китоб қилади, деб бекорга айтилмаган. Буржуа фалсафасида инсонни «хос»га, «оддий»га ажратиш тушунчаси кучли эди. Қ.Йўлдошевнинг Хисрав, Шеруя, Сурхайил, Кўкалдош, Ҳомид, Содиқ сингари персонажлар ҳақидаги қарашлари ҳам бир томонлама, баҳсли. Абсурд ва реализм тарафдорлари миллий адабиётимизда кўплаб модерн асарлар яратилганлигини яхши биладилар. Лекин улар негадир 5-10 тагина асарни модерн намунаси дея қаттиқ тутиб олганлар. Ваҳоланки, «Чаён йили», «Тилсим салтанати», «Авлодлар довони», «Жаннатга йўл», У.Ҳамдамов, Абдуқаюм Йўлдошев, Зулфия Қуролбой қизи, Дилфуза Қўзиева, Э. Шукур, Ш.Бошбеков асарлари аслида модерн намуналаридир. Биз мавжуд етук асарларимизни, улардаги характерларни асосли талқин, таҳлил қилсак, модерн, абсурд моҳиятини тўлиқроқ англаб етамиз.

Инсон- мўъжиза. Уни ўрганишган, татқиқ этишмоқда, мудом талқин этишади. Фаннинг қандай соҳаси бўлмасин, алал-оқибат инсон муаммосига келиб тақалаверади. ХХ асрда инсон жавҳарининг жавҳари ДНК кашф этилибгина қолмай, нуклеотид ишқор табиатида уч миллион кимёвий бирлик мавжудлиги ахбороти олинди. («ЎзАС», 2003, 20 июнь, «Аждодларнинг оғир қисмати»), ДНК ирсият қонуниятларини, аждодлардан аждодларга ўтиб келаётган ўлмас туйғулар яшовчанлигини кўрсатади. Ниҳоят, ДНК таркибини ўрганиш нусха кўчиришдай гуноҳи азимнинг пайдо бўлиши имконини яратди. Фантастик- саргузашт-детектив асарлар бир одамнинг бир неча нусхасидан фойдаланиш имконини берди. Улуғбек Ҳамдамнинг «Исён ва итоат» романидаги Табиб ДНК тузилишини яхши билиши билан нақадар синчков, билағон одамлигини кўрсатади. Шарқ тиббиёти арбаи ахлот (тўрт хилт) назарияси асосида инсон табиати тўғрисида нозик кузатишларни олиб борган. Зиёли одам борки, тўрт хилт, айниқса, савдо ва унинг фожиали натижалари ҳақида кўп нарсани билган. Анвар («Меҳробдан чаён») Раъно билан шеър битишда мусобақалашар экан: Ҳамиша хавфда кўнглим бу муҳаббат интиҳосидин, Мени ҳам этмаса, мажнун дебон Раънонинг савдоси деган байт битади. Байтдаги савдо ва мажнун ўзаро боғлиқ. Чунки «сувайдо» (кўплиги «савдо»)- куюк нуқта, мажнунлик белгисидир. Сувайдо (савдо)- бошга тушадиган қора ишлар. Лайлининг савдоси Қайсни Мажнун айлаган. Мумтоз адабиётда севишганлар тақдири сувайдо (савдо) боис мажнунлик билан якунланган. Шарқ мумтоз адабиётда қалбдаги куюк нуқта (сувайдо) шайтон жойлашадиган жой сифатида талқин қилинган. Демоқчимизки, характер яратмоқ-инсонни чуқур, нозик англамоқдир. Адабий характерни шунчаки персонаж, суврат деб англасак хато қиламиз. Одам-оламнинг маркази. Одамни билмоқ-оламни англамоқ. Жуда кўп асарларда олам инсон табиати, фитратини ёритиб берувчи асосий восита ҳисобланади. Одам оламни англаб етсин дея махсус ёзув яратилган. Унинг

номи имо-ишоралардир. Одам ўз-ўзидан имо-ишоралар «ёзувини» ўзлаштириб бораверади. Имо-ишоралар ёзувининг ҳарф, белгилари қандай? Одамни қуршаб турган оламдаги барча жонли-жонсиз нарсалар, ҳодисалар, осмон жисмлари имо-ишора ёзувининг ҳарфларидир. Одам юлдузга қараб йўл топган, наботат, жамодот сирларини уқиб маълумот олган. Бадиий адабиётда характерни нафақат одамлар образи, персонажи ёритган. Азал-азалдан инсон табиат-ҳайвонот, наботот, жамодот билан бир жон, бир тан бўлиб яшаган. Алишер Навоийнинг Мажнуни ёввойи ҳайвонлар қуршовида эмин-эркин яшаган, севги қўшиғини куйлаган. Скандар тоғу тошларни, саҳро-ю даштларни, денгизу уммонларни беармон кезган. У юра- юра, кўра-кўра, била-била ўзининг бош фалсафасини топган: инсон ҳар қанча бой-бадавлат бўлмасин, у дунёга қоқ-қуруқ қўл билан кетади. Ёзувчи қанчалик мутафаккир-донишманд бўлса, жонли ва жонсиз табиат аро боғлиқликни шунчалик теран англайди. «Алпомиш» достонида асосий қаҳрамонлар, инсонлар қанчалик маҳорат билан тасвирланса, Қора Нор, Бойчибор, оқ эчки, ярадор лайлак, ғоз, шапақ, дўнон, тўриқ, саман отлар шунчалик чапдастлик билан яратилган. Жаҳон адабиётида Джек Лондон, Э.Сетон-Томпсон, Э.Хемингуэй, Чингиз Айтматов, Габриэль Маркес, М.Пришвин сингари санъаткорлар табиат, ўсимлик ва ҳайвонот дунёси тасвирини асар руҳ-руҳига сингдириб юборганлар. Масалан, Чингиз Айтматов, Қора Нор, Казангапнинг ити, Сари—ўзак саҳроси («Асрга татигулик кун»), Гулсари айғир («Алвидо, Гулсари»), Момо ер(«Момо ер»), Акбара, Тошчайнар, сайғоқлар, мангу музлик тоғи, бепоён дашт («Қиёмат»), Она буғи, дарё, бола ўйингоҳи-қир («Оқ кема») сингари образларни яратар экан, Эдигей, Казангап, Танабой, Тўлғаной, Бўстон, Авдий, Мўмин чол ва унинг набираси характерини аниқ, ишонарли кўрсатиб беради. Ўзбек адабиётида жонли-жонсиз табиатни маҳорат билан тасвирлаганлар сафига Шукур Холмирзаев, Менгзиё Сафаров, Тоғай Мурод,

Нормурод Норқобиловни киритиш мумкин. М.Сафаров табиат, она ер тасвирида фалсафий умумлашмалар чиқаради: инсон ва табиат бир тан, бир жонлигини ишонч билан тасвирлайди, Нормурод Норқобилов айиқ, бўри, ит, ярадор йўлбарс, виқорли тоғ, харсанг образини адабий характерлар билан узвий боғлиқликда кўрсатаётган табиат шайдоси-истеъдодли ёзувчидир. Кейинги йилларда Нормурод Норқобилов машҳур ғорлар, ер ости кўллари, тоғ-тошлар ҳақида қизиқарли видеофильмлар яратяпти. Нормурод одам ва олам бир бутунлиги: ҳайвонот, наботот, жамодот аро узвий боғлиқлик мавжудлигини йирик характерлар орқали кўрсатиб берадиган роман яратади деган умиддаман. Н.Норқобилов полвонлар ҳаёти ҳақида ёзишни хуш кўради. Шу пайтгача ёзувчи яратган ўндан ортиқ қисса, қанчадан-қанча ҳикоя китобхон диққатини жалб қилди. Унинг асарлари орасида, менингча, «Қоялар ҳам йиғлайди» қиссаси пишиқ-пухта характерлари билан диққатни жалб қилади. Характер яратишда турли бадиий воситалардан фойдаланилади. Хотира- инсоннинг антиқа бойлиги, тажрибаси, ўзигагина маълум руҳоний равнақ даражаси. Ёшига ёш, тажрибасига тажриба, билимига билим қўшилгани сайин хотира бойиб, сайқаллашиб бораверади. Ижодкор имкон туғилди дегунча реалликка айланиши эҳтимоли бор виртуал дунёдан албатта фойдаланади. Виртуал дунё онгимизда яратилган хаёлий, мистик, орзудаги реаликдир. Халқ достонларида дулдул (қанотли) отлар, улкан (қора) туялар, мужда келтирувчи ғозлар, яхшилик элчиси бўлган эчкилар, девлар, аждарлар, симурғлар образи яратилган. Абдулла Қодирий «Жинлар базми» ҳикоясида хаёл дунёси даҳшатини ниҳоятда жонли, рангли тасвирлайди. Виртуал дунё кўпинча туш воситасида ифодаланилади. Барчин, Қалдирғоч («Алпомиш»), Кумуш («Ўткан кунлар») туш кўрадилар. Моҳир санъаткор реал ва виртуал дунёни бир йўла тасвирлай олади. Одил Ёқубовнинг «Кўҳна дунё» асарида реал ва сохта қаҳрамон ҳаракати кўрсатилади. Абу Шилқим ибн Сино билан бир маконда,

бир вақтнинг ўзида ҳаракат қилади. Г.Маркснинг «Юз йил таноҳоликда», «Бузрукнинг кузи» романларида реаллик ва виртуаллик бир йўла тасвирланади. Масалан, «Юз йил танҳоликда» асарининг қаҳрамонлари юз, икки юз йил яшайверадилар. Сакариас- Бузрук ҳам бир неча юз йилдан бери мамлакатни бошқаради. «Юз йил танҳоликда» романининг қаҳрамони қиличланади: унинг қони ниҳоят узоқ масофани ўтиб асл маконигача оқиб келади. Фантастик, мистик асарларда виртуал дунё аниқ тасвирланади. Илмий фантастикасида виртуал борлиқнинг реал дунёга айланиши имкони кучлидир. Космосга парвоз, неча-неча йиллар илгариёқ инсонларнинг ўзга сайёралар билан алоқаси ҳақида ёзилган.Ўзбек фантаст ёзувчиси Ҳожиакбар Шайхов деярли барча, хусусан, «Туташ оламлар» трилогиясида бошқа сайёрадан келган ошиқ йигит, унинг илоҳий тоши ҳақида ноёб ҳикояларни келтиради. Ёзувчи характерлар мантиғини сайёралар аро алоқалардаги мураккабликларидан келтириб чиқаради. Ҳожиакбар Шайхов ижодкор-олим эди. У дунё кишиси бўлса-да, хаёллари ўзга оламларда кезар, тафаккури кутилмаган ҳодисалардан хабар берарди. Ҳожиакбар Шайхов «Туташ оламлар» трилогиясида илк бор мистика олами синоатларидан хабардор қилади. Уч опа-сингил Назира, Наргиза, Нафисани уч авлод шайх боболар ўз паноҳларига оладилар. Романда сеҳргар, афсунгар, шайтонлар бир томон бўлиб опа-сингилларга қарши аёвсиз курашадилар. Трилогияда шайтон, алвастиларнинг таниш қиёфалар қалбига жойлашиб олиши, дўст бўлиб танилган кимсаларнинг ашаддий душман сифатида кураш олиб боришлари китобхонни ҳайратга солади. «Туташ оламлар»да таниш кимсаларнинг мураккаб оламда ҳаракат қилишлари таъсирли тасвирланган. Ҳожиакбар Шайхов кўп ўқир, кўп нарсани биларди. Унинг «Кўз» қиссаси яратилганида ҳали кўпчилик Тибет табобати, тибетлилар мўъжизаларидан бехабар эди. Сўнгги бир икки йил ичида Эрнст Мўлдашевнинг «Биз кимдан тарқаганмиз?» («Тафаккур»,2005, 2--сон), Абдулла Ориповнинг «Шамбала» шеъри босилди. Тибетда учли

харсанглар, уларда тасвирланган кўз диққатни жалб қилади. Тибетлилар энг қадимги аждодларимизда учинчи кўз бўлиб, у орқали руҳият оламини кўрганликларини башорат қиладилар. Тибет мўъжизаси, турли минтақалардаги ажойиботлар ҳақида ёзиляптики, улар виртуал дунё ҳақидаги қарашларимизни бойитади. Виртуал реалликка бўлган эҳтиёж болалар адабиётида аниқ кўринади. Болалар ҳақидаги ёзилган эртак, ҳикоя романларни чақмоқ тош, сеҳрли лампа, сирли таёқча, ғаройиб қалпоқча, учар супурги сингари воситаларсиз тасаввур этиб бўлмайди. Ханс Андерсон, Марк Твен, Редьяр Киплинг,, Жанни Родари, Корней Чуковский, Лев Кассиль, Худойберди Тўхтабоев, Анвар Обиджон, Турсунбой Адашбоев сингарилар асарларини болалар адабиётининг ҳамиша мавжуд образ-анжомларсиз тасаввур этиш мумкин эмас. Айниқса, Худойберди Тўхтабоевнинг Ҳошимжони сеҳрли қалпоқчасини кийиб ярим дунёни кезиб чиқди, минг-минглаб китобхонлар қалбидан жой олди. Афсуски, ўзбек адабиётшунослиги Х.Тўхтабоев маҳоратини, болалар қалбини ром этиш санъатини ҳанузгача ёритиб бергани йўқ. Сўнгги 6-7 йил ичида дунё болалари эс-ҳушини Гарри Поттернинг ажойиб, ғаройиб саргузаштлари эгаллаб олди. Англиялик адиб Джанне Роулинг етти китобдан иборат романининг 6 тасини китобхонлар ҳукмига ҳавола этди. Роулинг хоним ютуғи шундаки, у тўрт факультетни бирлаштирган Афсунгар ва сеҳргарлар мактаби профессор-ўқитувчилари ва истеъдодли, сеҳргар болалари ҳаётидан ҳикоя қилади. Романларда жаҳон болалар адабиётида йиғилган тажрибалар умумлаштирилган. Мен Роулинг тасвирлаган сеҳргарлар мактабида Х.Тўхтабоев кашф этган сеҳрли қалпоқчани, кишини кўринмас қилиб қўядиган камзулни танидим. Хуллас, виртуал дунё характер яратишда ўзига хос, бой манба вазифасини ўтар экан. Бадиий адабиёт жонли одамлар характерини яратиши билан муҳим, зарурдир. Ҳар бир замон, миллат адабиёти инсонни қандай нуқтаи назардан

тасвирлаши билан бир-биридан фарқ қилади. Энг қисқа шеърларда ҳам характерининг нозик бир нуқтаси акс этганидай, эпик асарларда инсон руҳияти, мақсадлари бутунлигича тасвирланади. Ҳар бир жанр, тур характерни тасвирлашдаги бичим, шаклдир. Ҳозирги илғор жаҳон адабиётида инсонни барча томонларини қамраган ҳолда, бус-бутун акс эттириш йўллари изланмоқда. Хуллас, бадиий адабиёт характер яратиш муаммосини ҳар қачондагидан жадал, изчил ҳал қилиб беришга интилмоқда. Мукаммал характер яратиш йўлидаги ижодий, илмий изланишлар давом этмоқда.

Похожие

Ижтимоий муҳит ва характер руҳияти

Адабий жараён

Бугунги адабий танкидчилик

Адабий тур тушунчаси

Адабий асар тузилиши