Ижтимоий муҳит ва характер руҳияти - Литература - Рефераты

Ижтимоий муҳит ва характер руҳияти

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

205 KB

Ижтимоий муҳит ва характер руҳияти Инсон характери, унинг руҳий ўзига хослиги кўп жиҳатдан у яшаётган муҳит шарт-шароитлари билан боғлиқдир. Аксарият ёзувчиларни, Н.Г.Чернишевский таъбири билан айтсак, «ижтимоий муносабатлар ва ҳаётий тўқнашувларнинг характерларга таъсири 1 » қизиқтириши бежиз эмас. Аввалги бобда кўриб ўтганимиздек, Мирёқуб образи талқинида ҳам Чўлпон унинг муҳит таъсирида шаклланган хусусиятларига диққатни жалб қилган эди. Лекин психологик таҳлилнинг типологик принципи Мирёқуб образи талқинида ёдамчи восита эди холос, сабабки, адибни қаҳрамонини маънавий «қайта тирилиш»га олиб келган руҳий жараёнларнинг ўзи кўпроқ қизиқтирган. «Кеча»да қатор персонажлар борки, улар «муайян муҳитда шаклланганлар, яшайдилар ва гўё у билан чатишиб кетганлар 2 ». Табиийки, уларнинг характер хусусиятларини, хатти-ҳаракатларининг руҳий асосларини англаш учун улар яшаётган муҳит шароитларни билиш тақозо қилинади. Романдаги муҳит билан чатишиб кетган қаҳрамонлардан бири Акбарали мингбошидир. Асарни дастлаб ўқиганда Акбарали образига юкланган салбий сифатлар — саводсизлик, жоҳиллик, манфаатпарастлик, тубанлик, дунё бехабарлик — бир одам учун кўплик қилаётгандай, адиб образнинг бадиий баркамоллигини мақсад — феодализмнинг инқирозга юз тутгани қонунийлигини кўрсатиш йўлида қурбон қилгандек кўринади. Илгарироқ, илк таассурот таъсирида бўлса керак, биз мазкур образ талқинида жонли характердан кўра кўпроқ схематизмга мойиллик кўрилади, деган янглиш хулосасига келган эдик 3 . Гап шундаки, ҳар қандай ўқувчи ёки асар ҳақида фикр билдираётган одам талқинни талқин қилади (ёзувчи реал борлиқни бадиий талқин қилса, биз унинг талқинини талқин қиламиз). 1 2 3

Шундай экан, адиб Акбарали образини яратишда қандай асосларга таянганини, қандай одамлар реал воқеликдан (ёзувчи олами орқали) асар тўқимасига кўчганини аниқлаб олмасдан туриб тўғри хулосага келишимиз маҳол. Демак, аввало «Чўлпон Акбарали мингбоши образини тарихий- ижтимоий тип сифатида реал гавдалантирганми?» деган саволга жавоб беришимиз лозим. Мазкур саволга жавоб бериш учун эса, аввало, бир нарсани аниқлаб олишга тўғри келади: чор ҳукумати маҳаллий амалдорлардан қай йўсин фойдаланган? Маълумки, мустамлака Туркистонда мингбоши, амин, элликбошилар сиёсий ҳокимиятдан четлатилган эдилар. Шунга кўра, уларнинг гарданидаги вазифалар ҳам чегараланган, яъни: маҳкумларидаги ҳудудда майда-чуйда маъмурий-хўжалик ишлари билан шуғулланиш ва, асосийси, халқ орасида осойишталикни таъминлашдангина иборат бўлган. Маҳаллий амалдорларни фақат ўз мақсадлари йўлида ишлатиш, улани сиёсатдан йироқ тутиш учун, табиийки, шунга мос одамларни танлаб қўйиш керак эди ва чор ҳукумати бунга асосан эришган. Энди мулоҳаза қилайлик: қандай одам чор ҳукуматининг «дидига мос» амалдор бўла олади? Амалдорнинг саводсиз бўлиши — унинг сиёсатдан йироқ бўлишига кафолатдай гап. Архив ҳужжатлари кўздан кечирилса, аксарият амалдорларнинг саводсиз бўлгани, мингбоши маҳкамаларидан юборилган ҳисобот ва маълумотларга кўпинча «... саводсиз бўлгани учун илтимосига кўра имзо чекдим» деган изоҳ билан мусулмон ёки рус мирзалар қўл қўйганини кўриш мумкин. Масалан, Андижон уездининг Ҳакан волости мингбошиси Абдураҳмон Қозоқбоев ва Балиқчи волости мингбошиси Бувахўжа Қаноатхўжаевлар айни шу тарзда қоғоз расмийлаштирганлар 1 . Иккала мингбоши ҳам уезднинг Шаҳар олди приставлигига тобелигини, приставликда эса атиги тўртта мингбоши бўлганини айтсак, масала янада ойдинлашади. Албатта, мингбошилар орасида саводлилари ҳам бўлган, лекин ҳудудий жиҳатдан деярли ҳозирги туман нуфузига эга бўлисни бошқариш 1

учун хат танишнинг ўзи кифоя қилмас. Аксарият амалдорлар дунёда не сиру синоатлар кечаётганини, қандай воқеа-ҳодисалар юз бераётганини миш- мишлар доирасидагина билганлар. Шу жиҳатдан Акбаралининг, муаллиф таъкидлашича, уруш ҳақидаги илк ўйлари характерли: «Шу қиронларнинг бир-бири билан урушгани ёмон бўлди... Кўп одам қирилди, дейди нойиб тўра. Менинг мирзам Соколов ҳам дараксиз кетди. Ўч ойдан бери дараги йўқ. Юрт ҳам самовардай, ичидангина қайнаб турибди. Бир тошади бу! Ёмон тошади лекин. Одамларнинг юзига қарасам, ўрус, мусулмон — ҳаммасининг кўзи бежо... «ютаман!» дейди. Қимматчилик борган сари авж оляпти. Шундай оқподшонинг хазинаси қоқланиб қолдимикан? Оқподшо менинг гапимга кирса, юрт берса берардики, тезроқ яраш қилиб одамларни тинчитарди. Аллақайлардаги юртларни деб ўз бошини қазога тутадими киши...» Акбаралининг дунёни ларзага солган — жаҳон уруши ҳақида эндигина ўйлай бошлагани бир қарашда муболағадай, муаллиф бирмунча ошириб юбораётгандай туюлади. Лекин бу ўринда ҳеч бир муболаға йўқ, чунки қаҳрамон, ҳар қандай сиёсатдан йироқ одам сингари, уруш воқеалари бевосита ўзига таъсир қила бошлагандагина у қаҳда ўйлайди. Акбаралини ўйга толдирган нарса — қимматчиликдан «юртнинг самовардай қайнаб ётгани» — молию жонининг ташвиши, холос. Эътибор берилса, унинг фикрлаш тарзида чор ҳукуматини қониқтирадиган жаҳатларни топиш қийин эмас. биринчидан, у жаҳон урушидан анча илгари бошланган чоризим инқирози ҳақида мутлақо тасаввурга эга эмас, ҳалиям «шундай оқподшо» дея оғзини тўлатиб гапирадики, унинг қудратига бешак ишонади. Иккинчидан, у урушнинг моҳиятини, оқподшога «аллақайлардаги юртлар» нима учун кераклигини англамайди, табиийки, бундай одам мустамлакачилар юртига нима учун канадай ёпишиб ётганларини ўйлаб ҳам ўтирмайди. Бу нарсаларнинг фарқига етиш учун киши аввало сиёсий саводли бўлиши керак. Рус тилини билмаган одам учун эса у вақтда ҳарбий цензура кўригидан ўтувчи айрим жадид нашрларини демасак, сиёсатдан хабардор бўлиш учун

имконият йўқ эди ҳисоби. У маълумот олиши мумкин бўлган ягона нашр — «Туркистон вилоятининг газети» эса хабарларини «айтишларича», «ёзишларича»дан бошлаб, «эмиш» билан тугатар эди. Шу ўринда яна бир ҳужжатга эътиборни қаратмоқчимиз. Андижон уезди ҳокими полковник Брезжиский юқоридан жўнатилган «Маҳаллий тилда газета чоп этиш ва уни аҳоли ўртасида тарқатиш мақсадга мувофиқми?» деган сўровга: «Маълум қиламанки, маҳаллий тилда газета нашр қилиш ва уни аҳоли ўртасида тарқатиш мутлақо зарурдир... Маҳаллий халқ орасида душманларимиз — исломнинг зарарли асосларини тарғиб қилувчи эшонлар ва бошқа руҳонийларнинг ғояларини эмас, биз истаган ғояларни сингдириш учун яхши йўлга қўйилган газета керак... 1 »- деб жавоб берган эди. Авваллари маҳаллий амалдорлар приставлар томонидан «Туземная газета»га обуна қилдирилгани, кейинроқ эса пристав тавсия этган рўйхат асосида бепул(!) олганлари эътиборга олинса, чор ҳукумати кадрлар сиёсатини пухталик билан олиб борганига яна бир карра амин бўламиз. Юрт бошида турган саводсиз амалдор, табиийки, юртнинг маърифатли бўлишидан манфаатдор эмас, чунки зўрлик ва жоҳиллик билан омиларнигина бошқариш мумкин. Чўлпон шуни кўрсатмоқ учун ҳам Акбаралининг газетада танқид қилинганидан жизғанаги чиқиб турган ҳолатни чизган кўринади. Ўшанда Мирёқубнинг «газетачини ҳар нарса қилишга» шай турган Акбаралига қарата айтган гапи диққатга сазовар: «Бу ҳукмингиздаги қора фуқоро билан бўладиган иш эмаски , чақиртириб келиб Мирзабобога буюрсангизу ертўлага олиб тушиб қичиган ерини қашласа!.. Газет ёзадиганлар закунчи бўлади... Улар билан ярим пошшога ўхшаган одамлар олишмаса, анча-мунча амалдор бакор келмайди». Акбарали қанча ҳовлиқмасин, ўзининг ўша «анча-мунча» амалдорлар сирасига киришини ичидан ҳис қилади. Шунинг учун ҳам, гарчи «нойиб тўра қўймади» деса-да, мактабни ёпишни ўзи ҳам истаган. Кўрамизки, Туркистон халқини жаҳолатда 1

тутишдан манфаатдор чор ҳукумати учун Акбаралилар бу жиҳатдан ҳам қўл келади. Романда Акбаралининг иқтисодий жиҳатдан нўноқлиги, янги иқтисодий шароитда зарур бўлган омилкорликка эга эмаслиги равшан кўрсатилади. Тарихий ҳақиқат нуқтаи назаридан муаллиф бу ўринда ҳам ҳақ: чор маъмурлари амалдор тайинлар экан, номзоднинг иқтисодий аҳволига ҳам жиддий эътибор берганлар. Мана биргина мисол: Скобелев уезди бошлиғи Аввал бўлиси қозилигига ўтказилган сайлов натижаларини Фарғона губернаторига жўнатаркан, уларни тасдиқламасликни сўрайди. Уезд бошлиғини ташвишга солган нарса номзод сифатида кўрсатилганнинг «собиқ йигит», ҳозирда Аввал мингбошиси, кейинги вақтда пахта иши бўйича савдо операцияларини авж олдириб юборган» Тошматов эканлиги эди. Бошлиқнинг айтишича, «Тошматов феълининг беқарорлиги ва пахта савдоси бўйича операцияларда иштироки билан шундай ишларни келтириб чиқариши мумкинки, уларни ҳал қилиб бўлмай қолади 1 ». Хўш, Тошматов номзоди уезд бошлиғини нима учун қониқтирмайди? Шунинг учунки, Тошматов, Акбаралидан фарқ қилароқ, уддабуро одам. Унинг уезд бошлиғи қаршилигига қарамй номзодини ўтказгани ҳам буни тасдиқлайди. Уезд бошлиғи уни мингбошиликдан-да бекор қилишга ҳаракат қилаётгани эҳтимолдан ҳоли эмаски, буни билган номзод бошқа тарафдан қарши ҳаракат бошлагандир. Тошматов типидаги тадбиркор, иқтисодий жиҳатдан мустақил иш юритишга қобил одамнинг бора-бора сиёсий ҳокимият томон интилиши табиий, чунки у фаолият майдонини кенгайтиришни, ҳаракатларида эркин бўлишни истайди. Айтмоқчимизки, амалдорликка номзоднинг ўта бой ёхуд тадбиркор бўлиши чор маъмурлари мақсадларига мувофиқ эмас эди. Улар аксар ҳолларда ўртамиёна бойларни амалга миндирар эдиларки, амалдорлик тайинланганларнинг асосий даромад манбаи бўлсин. Бошқа йўл билан сармоясини оширишга ноқобил амалдор ўз амалининг ва амал бергучининг қулига айланади: ҳар қандай кўрсатмани бажаришга ҳозир туради. Романда 1

айтилишича, Акбарали — «ер-сув, пул ва бошқа бойликка кўмилган одам», буларнинг ҳаммасига у амали орқасидан эришган. Ҳали амалга минмасдан туриб у «беш-тўрт таноб ерли» ўзига тўқ одам эди. Мингбошига олиб берган «яхши бир улоқчи от бадалига» олти йил элликбошилик қилган ва бу «олти йил мобайнида бир улоқчи отнинг эмас, бир неча улоқчи отларнинг ҳиссаси чиқарилган, бурунги тўрт-беш таноб ерга яна бир неча тўрт-беш таноб қўшилган...» Элликбошиликдан келган даромад кам кўринганида мингбошиликка интилади, Мирёқуб кўмаги билан бунга эришади ҳам. Мингбошлик ҳам унинг учун даромад манбаи бўлганини катта хотини Хадичахоннинг сўзларидан равшан англашилади: «Бунингиз амалдор бўлгандан кейин айниди. Мингбошилик ёмон ҳовлиқтирди. Ўз қишлоғини ташлаб бу ерга кўчди. Бу катта ҳовлини сотиб олди. Мана бу — катта иморатларни солдирди. Боғ-роғ қилди, ер-сув кўпайтирди...» Акбарали бу давлатни қай йўл билан топгани маълум: халқни очиқ-ишкор талаган, бойларнинг «ҳожатини чиқарган», маҳкумидаги амалдорларнинг «патини юлган»... Қизиғи шундаки, чор чиновниклари маҳаллий амалдорларнинг бу каби кирдикорларидан воқиф бўлганлари ҳолда, расман жиноят ҳисобланган бу ишларга панжа орасидан қараганлар. Фарғона область бошқармасига амалдорлардан шикоят қилиб ёзилган аризаларнинг кўпи «даъво тасдиқланмагани учун оқибатсиз қолдирилгани»ни Мирёқуб каби «эпақа»ларнинг саъй-ҳаракатидангина эмас, бунинг чор маъмуриятига ҳам иқтисодий ва ҳам сиёсий жиҳатдан фойдали эканидан деб тушунмоқ лозим. Бундан руҳланган нопок амалдорлар қутургандан қутурганларки, 1916 йил қўзғолони вақтида улардан кўпининг ўлдирилгани, ўласи қилиб калтаклангани, уй-жойларига ўт қўйилгани бунинг ёрқин далилидир. Халқ орасида тез-тез эшитилиб қоладиган «ўзбекка амал бермасин экан-да» деган таассуфнинг илдизи ўша даврларга бориб тақалади, пояси эса... Юқорида юритган мулоҳазаларимизга таянган ҳолда Чўлпон Акбарали образини ижтимоий-тарихий тип сифатида ҳаққоний кўрсатган, дея оламиз. Албатта, эътироз туғилиши табиий: ҳаётда дурустроқ амалдор бўлмаганми?

Бўлган, лекин: биринчидан, дурустроқ амалдорлар, таассуфки, ижтимоий- тарихий шароит маҳсули бўлмиш акбаралилар салмоғи олдида йўққа чиқади ҳисоби. Айтиш керакки, ҳар биримизда дунёқарашимиз, ижтимоий мавқеимиз, ҳаётий тажрибамизга кўп жиҳатдан боғлиқ бўлган (яъни, субъктив) ижтимоий гуруҳ вакиллари ҳақида муайян тасаввур бор. Бу нарса бошқаларникидан озми-кўпми фарқлангани ҳолда, жамият аъзоларининг аксариятига хос тасаввурга яқин, зеро, ижтимоий тип давриинг шарт- шароитлари билан боғлиқ ҳолда объектив мавжуддир. Иккинчидан, Чўлпон роман проблематикасидан келиб чиқиб дурустроқ амалдорни кўрсатиши мумкин эмас, чунки бу адибнинг кўзлаган мақсадларига мувофиқ келмайди. Агар ёзувчи ижтимоий-тарихий муаммоларни бадиий тадқиқ қилишни мақсад қилмасдан, дейлик, бирон-бир конкрет амалдорнинг тадири, унинг ташқи дунё билан муносабати асосида юзага келган изтиробларини (масалан, Достоевскийнинг Макар Девушкини каби) қаламга олганида ёхуд конкрет амалдорнинг муҳаббати (масалан, Куприннинг Чарткови) ҳақида асар ёзганида амалдор бошқачароқ қиёфада олиниши мумкин эди. Маълумки, образ типик ва индивидуал хусусиятларнинг уйғун мужассами бўлсагина бадиий характер даражасига кўтарила олади. образнинг индивидуал хусусиятлари ҳақида фикр юритишнинг бир чигал томони бор: юқорида айтганимиздек, ижтимоий типлар ҳақида жамият аъзоларининг аксариятига хос умумий тасаввур мавжуд, лекин индивидуал хусусиятларни тушунишда бундай умумийлик йўқ. Шахснинг бошқа бир шахсни тушунишиқандай кечади? Ҳар қандай одам бошқа бир одамни тушунишга, хатти-ҳаракатларини баҳолаб, у ҳақда тасаввур ҳосил қилишга интилар экан беиҳтиёр «ўз қаричи»ни ишга солади. Бунда у уч нарсага — ҳаёлидаги инон идеали, ўз ички дунёси ва ижтимоий гуруҳ ҳақидаги ўз тасаввурига таянади. Қаршисидаги одамни шу уч унсур билан муқояса қилишнинг оқибати ўлароқ тасаввур ҳосил қилади. Яна шуниси ҳам борки, кўпинча тасаввур ҳосил бўлишида илк таассурот (идеал билан муқоясанинг ҳосиласи сифатда юзага келган симпатия ёхуд антипатия) асос вазифасини

ўтайди: ўша илк таассуротни тўлатиш, тасдиқлаб олиш учун объектдан янги чизгилар қидирилади, топилади —тасаввур ҳосил қилинади. Хаёлимиздаги тасаввур билан объект — реал инсоннинг тугал мос келиши эҳтимолдан йироқ, шундай бўлса-да, биз бунинг аксига ишонишга кўпроқ мойилмиз. Сабабки, объектни юқоридаги уч унсурга қиёслаб, абстракт тафаккур қилиш орқали яхлит бутунлик — тасаввурга эга бўлганмиз. Бизнингча, реал инсоннинг бадиий образга айланиб асар тўқимасига кириб келиши ҳам худди шу тарзда кечади. Шундай экан, образнинг индивидуал хусусиятлари ҳақида гапирганда уни реалликка (образни ижтимоий тип сифатида текширганимиз каби) қиёслашга ҳақли эмасмиз. Бу ўринда энди реалликка кўз юмиб, асардаги бўдиий воқелик нуқтаи назаридан юритишимизга, образнинг ўзини алоҳида, бетакрор олам деб тушунишимизга тўғри келади. Чўлпон Акбарали психикасига хос хусусиятларни унинг хатти- ҳаракатлари, бошқа қаҳрамонлар билан мулоқотларини кўрсатиш орқали очадики, улар қаҳрамоннинг ижтимоий-маиший ҳаёти контекстидагина тўғри тушунилади. Дастлаб учратганимизда мингбоши отдан тушар-тушмас Мирёқубни дараклайди. Бир қарашда муаллиф илгарироқ айтган гапини — Акбаралининг Мирёқубсиз ҳеч нарсага ярамаслигини кўрсатиш учунгина қаҳрамонини шундай қилишга «ундаган»дек кўринади. Аслида эса қаҳрамон тамомила эркин, ички мантиққа асосан ҳаракат қилмоқда: у ўзининг устидан нойб тўрага тушган аризани йўл куйи ўйлаб келган, табиийки, бунинг чораси — Мирёқуб ҳам хаёлидан бир лаҳза бўлсин нари кетмаган. Акбарали Мирёқубга ўз иши юзасидангина эмас, бошқа кўринмас иплар билан-да боғлаган, зеро ёруғ дунёда ёлғиз суянгани — шу. Унинг «оббо бетовфиқ-эй! Намозшомда ухлаганини!» дея койишлари. «О, баттол-эй! О, баттол-эй! Худо урди сени! Худо урди энди!..» дея ёйилиб кулишлари Мирёқубга нисбатан ўзига хос тўпори меҳридан ҳам дарак беради. Акбаралининг Мирёқуб билан мулоқотларида ўзини тутишлари, гап-сўзлари бачканадай, ёши ва мавқеига номуносибдай кўринса, эҳтимол. Аслида эса бу нарса бачканаликдан эмас: табиатан содда ва тўпори бу одам юрт олдида ўзини улуғвор — сипо тутади

(масалан, элликбошиларни йиғиб мажлис қилишида, Қумариқдаги фуқаронинг додини тинглашида бу нарса яққол кўзга ташланади), яъни ўз олдига қўйилган психологик установвка («Мен бир бўлиснинг каттасиман, ўзимни шунга яраша тутишим керак!»)га амал қилишга мажбур. Табиатига зид вазифани уддалаш, равшанки, ундан муайян руҳий зўриқишни талаб қилади. Демак, унинг Мирёқуб билан бўлганида «суюлиб» кетиши бежиз эмас, зеро, фақат ўшандагина у ўз стихиясида яшайди, руҳий зўриқишдан бўшалади. Акбарали одамлар билан муомала қилишга, керакли гапни ўрнида ишлатишга қобил эмас, у амалдор одамнинг муҳим атрубути — «дипломатлик» сифатларидан маҳрум. Шу жиҳатдан бир эпизодни кузатайлик: «Мингбоши одатда хотинларига калта гапирар, улар билан эзилиб ўтиришни ўз эркаклик шаънига сиғдиролмас эди... — Холматникига келган шаҳарлик меҳмонларни чақиртириб яхши бир зиёфат қилинглар,- деди у.- Шаҳардан келиб Холматнинг қуруқ нонини еб кетса яхши эмас! Сўнгра Хадичахоннинг жавоб беришини кутиб ўтирмасданоқ: — Овқатинг нима бўлди?- деб сўради.- Жадаллат! Қорин оч». Хадичахонга бу топшириқни беришдан илгари Акбарали «Каттанинг рашки келмас-а? деб сўраганини эсласак, мингбошининг шу лаҳзадаги ҳолати қандай бўлганини, оз бўлса-да ҳижолатдан, андишадан ҳоли эмаслигини англаш қийин эмас. Кейин, бунақа гаплар сал сийпалаб, эвини қилиб айтилиши жоиз, мингбошининг эса бунга уқуви йўқ — томдан тараша тушгандай тўғрисини айтди-қўйди. Топган важ корсони ўзига ҳам маъқул келмагани, «каттаси»нинг олдида қовун туширганини англаганидан гапни тез бурадики, бундаги зарда оҳанги очиқ сезилиб туради. Худди шу эпизоднинг давоми кузатиб, Хадичахон «меҳмонлар бизникида» дегач, мингбошининг хатти-ҳаракатига эътибор берайлик: « - Яхши, яхши. Бироздан сўнг яна такрор қилди:

-Яхши... Яхши... -Ашулачиси борми, йўқми? – деб сўради». Акбаралининг биринчи бор маъқуллаши ишнинг ўз-ўзидан пишиб турганига қувонганини кўрсатса, кейингиси буткул бошқа маънони билдиради. Унинг бироз тўхталиб қолганидан сезамизки, мақсадини айтиш учун жўялироқ гап қидирмоқда. Вақт тиғиз, мияси зўриқиб ишлаяпти, демакки, кейинги «Яхши... Яхши...» дегани беҳуш одамнинг алаҳлаши мисоли — ғайришуурий тарзда юз бермоқда. Қанча уринмасин, фаҳмига бир нарса келмади, шу боис ҳам очиқчасига «Ашулачиси борми, йўқми?» дейдики, бундан ҳам ўзига аччиқ қилган одамнинг зардаси сезилиб туради. Акбаралининг характерига хос бундай хусусиятни бошқа бир ўринда ҳам кузатамиз. Қумариқ воқеаларидан кейин у Ёдгорхўжага ётиғи билан гапирмоқчи эди чунки бу «оғзи катта бой»га ҳаммага қилган муомаласини қилиб бўлмаслигини англаб етган. Шу боис ҳам Акбарали Ёдгорхўжанинг аюханнос солишига (хабар етказган Али лайлак йўл куйи «қайраб» келганига ҳам) қарамасдан, бошда ўзини босишга тиришади: «Шовқин солманг, бой. Қулоғимиз бор». Ёдгорхўжа инсофга келмагач, мингбоши ҳам тутақади: «Олиб бор, баччағарни! Қамаб қўй!»- дея бақиради. Қаҳрамоннинг икки хил шароитда — оилада ва хизматда бирдай ҳаракат қилиши унинг характер сифатида изчил бутунликда кўрсатилганидан далолат беради. Биринчи ҳолатда унинг жаҳллангани шаҳсий имкониятлари билан эгаллаган мавқеи орасидаги тафовутдан келиб чиққан, шу боис ҳам унинг зардаси ўзига қаратилган деб айтдик. Иккинчи ҳолатда-чи? Акбарали жаҳлланган эпизодлар кузатилса, унинг қанча тез жаҳлланмасин, шунчалик тез совишини кўриш мумкин: Чўлпон айтмоқчи, жаҳлланганда «дарранда»га айланадиган бу одам кўп ўтмай «сувга тушган мушукдай» бўшашиб қолади. Халқимизда «жаҳл келса, ақл қочар» деган доно мақол бор. Жаҳлланган одамнинг жаҳлини чиқарган объектга нисбатан агрессив кайфиятда бўлишию оқибати хунук иш қилиб қўйиши мумкинлигини кўравериб кўзи пишган халқ тўқиган буни. Акбаралида эса бу

жараён ўзгачароқ кечади: у бўғилади, ич-этини ейди, Мирёқубни йўқлайди — вассалом, жаҳл уни ҳаракатга бошламайди. Қаҳрамон феълидаги бу ўзига хослик, фикримизча, унинг эгаллаган мавқеига ўзи берган баҳо ва реал аҳвол орасидаги тафовутдан келиб чиқади. Акбарали ҳали мингбошиликни орзулаб юрган вақтда бу лавозим унинг наздида жуда улуғ мартаба бўлиб кўрингани табиий, чунки унинг тасаввури тобе одам позициясидан туриб ҳосил қилинган. Ўн уч йил мингбошилик фаолияти давомида бу тасаввурни инкор қилувчи қатор далилларга дуч келгани ҳам рашан, лекин уларни таҳлил қилиб мавқеига реал баҳо беришдан у ожиз. Демак, унинг онгида бир вақтнинг ўзида эски тасаввур ва уни инкор этувчи узуқ-юлуқ далил- хотиралар яшайди. Булардан биринчиси устун эканлигидан мингбоши ўта иззатталаб, ўзига қарши ҳар қандай ҳаракатни, итоатсизликни ғайритабиий нарса деб тушунади. Газетада уриб иққанларидан кейин Мирёқуб «Нима қилардингиз: тишни тишга қўясиз, хўжайин!» деганида Акбарали «Тишимни тишимга қўядиган ҳезлардан бўладиган бўлсам, ма, ол, бу шоп- шалопларингни!» дея сапчиб кетадики, унинг амали ҳақидаги тасаввури қандайлигини сезиш қийин эмас. Иккаловининг ўртасида сал илгарироқ кечган гапларга диққат қилайлик: «— Йўқ, шошма, мен нойиб тўранинг ёнларига бораман. «Иложини қилинг, ўзингиз айтгансиз», дейман. Қани йўқ десин-чи! — Йўқ дейишдан қўрқармиди? Йўқ, дейди, тониб тураберади... — Нега ахир? Нега? — Бугун тонадиган бўлмаса, ўша вақтда ўзи ўз буйруғи билан ёптирмасмиди? — Тонганига қўяманми? — Нима қилардингиз? Урармидингиз? — Уриб бўладими? — Нима қилардингиз? Мингбоши жим бўлди, бир қўлини чаккасига олиб бориб бошини қашларди...»

Мингбошининг шаштидан тушиши, кўриб турганимиздек, суҳбатдошининг унга реал аҳволни англатиши баробари юз бермоқда. Худди шундай ҳолни уни шикоятчи бойлардан жаҳлланганида ҳам, Мирёқубнинг юзига газетани улоқтирганида ҳам кузатишимиз мумкин. Фикримизча, ёзувчининг ўткир нигоҳи қаҳрамон психикасининг ўзига хос бу жиҳатини жуда тўғри ва нозик илғаб олган. Қаҳрамоннинг ақлий имкониятларини назарда тутсак, бунақа одамнинг онгида фактлар алоҳида информация шаклидагина мавжудлигини, абстрактлашиш даражаси паст хотира буларни фақат эслатилгандагина юзага чиқаришини билиш қийин эмас. Характернинг хатти-ҳаракатлари психологик жиҳатдан асослангани, унинг фақат ички мантиқдан келиб чиқиши, бир тарафдан, ёзувчи маҳоратини, иккинчи тарафдан, унинг ҳиссиётига берилмасдан, тасвирда холис бўлишига интилганини кўрсатади. Мингбошининг аҳволга реал баҳо бериши Мирёқуб йўқлигида бошланади, чунки у энди ўзи ҳаракат қилишга, шундай экан, истаса- истамаса ўйлашга ва муайян қарор қабул қилишга мажбур. Қумариқдаги тўполонни тинчитиш учун йўлга чиққан Акбарали кўпроқ атрофдаги ғанимларига ўзини бир кўрсатиб қўйиш ҳақида ўйлайди, лекин манзилга етгач, ишнинг анча жиддийлигини, «ичидангина қайнаб ётган» самовар тошганини, юртнинг нечоғли катта куч эканини ҳис қилади. Унинг қайтиш чоғидаги ўйлари: «Келишим чакки бўлмади! Фақат натижа? Натижа нима бўлди? Нимага эришдим? Нимани бажардим?»- ўз мавқеи тўғрисида илк бор жиддий бош қотириши. Мингбоши Ёдгорхўжани қамаб қўйгани билан унинг эрта-индин қутулиб чиқишини, «ярим пошшо»гача боришини яхши билади. Бу нарса уни ўзи тўла англамаган, англашни истамаган ҳақиқатни тан олишга мажбур қилади: «Битта оғзи катта бойга кучим етмаса бу шоп- шалопларни нега тақдим денг? О, пули тушгур-эй! Амалдан ҳам кучли экан- а?» Эътибор берилса, мингбошининг қарама-қарши ҳислар исканжасида эканини сезиш мумкин: бир томондан, қилган иши ҳеч бир натижа

бермаслигини, боз устига, бошига ортиқча ғавғолар солишини ўйлаб ташвишда; иккинчи томондан, ўзи қилган ишдан қониқиш ҳиссини туяди. Муайян вақт мобайнида иккинчи ҳис устунроқ, чунки у юрт сўраб адл қилди, одамларнинг миннатдорлигини туйди, «бу шоп-шалопларни нега тақдим»? деган саволга жавоб топгандай бўлди. Унинг ташвишли ўйларини енгиб, «Қани йигитлар, шўхроқ ашуладан бўлсин!» дегани юқоридаги фикримизни далиллайди. Лекин ундаги мазкур ҳолат узоқ давом этмайди, чунки Акбарали ўзини амалсиз тасаввур қилолмайди, астойдил ташвишга тушгани учун ҳам «Ёдгорхўжани қамоқдан бўшатиш ҳақидаги фармон» билан икки йигитни орқага қайтаради. Эртаси кун нойиб тўра ҳузурида юртни ёқлаб адолатдан гап очгани ўз бошига тушган адолатсизликдан: Ёдгорхожанинг айбдорлигию юртнинг ҳаклигини айтиш билан у амалини сақлаб қолмоқчи бўлганди — адашди. Эҳтимол нойиб тўра бунгача Акбаралини ҳимоя қилишни ўйлаган ҳамдир. Энди эса ўзлари учун унинг амалдор сифатида «ўлганини» тушунди. Зеро, юртни ўйлайдиган, юртнинг ғамини ейдиган амалдор ҳеч қачон ҳеч бир мустамлакачига керак бўлмаган, керак бўлмайди ҳам. Кўпчилигимизнинг тасаввуримизда «у замонлар мусулмонобод» бўлгани учун Акбаралининг фосиқлиги, «бетовфиқ», «бенамоз»лиги эриш туюлса, ёзувчи мазкур ўринларда ошириб юборгандай кўринса, эҳтимол. Бу фикрга қўшилмоқчи бўлсак, яна реалликка мурожаат қилишимизга, баски, Акбаралини ўз ҳаёти — асар воқелигидан узиб олиб талқин қилишимизга тўғри келур эди. Шу боис ҳам бу йўлдан бормай, Чўлпон қаҳрамонинг оилавий-маиший ҳаёти тасвирида ҳам характер мантиқидан, у шаклланган шарт-шароитлардан келиб чиққанини кўрсатишга ҳаракат қиламиз. Ёзувчи Акбаралини ўқувчига таништирар экан, Мирёқуб тилидан «унинг — ёши анчага бориб қолганда бундай хотинпараст бўлиб кетишига шу фарзанд хусусидаги ноумидлик сабаб бўлмадимикан?» деган саволни берадики, бу қаҳрамонни тушуниш учун ишорадай гап. Мингбошини ичидангина кемириб ётган дард Нойиб тўраникида меҳмонда эканида сиртга чиқади: «... нойибнинг онаси ўз неварасини олиб кириб қолди. У - тилла

сочли, тарвуздай думалоқ, ўзи лўппигина ва оппоқ момиқдай бир бола эди. Мингбоши болани дарҳол қўлига олди ва, ўз ақидасича, «кофир»нинг ва «ўрис»нинг боласи эканига қарамай, маҳкам бағрига босиб ўпди... Бола мингбошининг башарасидан қўрқган бўлса керак, жон аччиғида йиғлай бошлади. Болани олиб чиқиб кетдилар. Шундан сўнг мингбоши бир-бир устин қуйиб ича берди, ича берди, ича берди...» Кўриниб турибдики, мингбоши бир инсон сифатида ўртанади, орттирган давлати кимларга қолишини ўйлаб куяди. Акбаралининг «айниши»га яна бир сабаб — унинг оилада бахт топа олмагани, тўғрироғи, оилавий бахтни қўлдан чиқаргани. Хадичахоннинг кундошига қилган иқрорини эслайлик: «Менинг ҳеч бир нолийдиган жойим йўқ эди. Толеимдан хафа эмасидим». Бу гапларни айтаётган аёл худди эртак сўйлаётгандек, узоқ ўтмишдаги нарсаларни эслатаётгандек гапирадики, «толеидан нолимаслиги» узоқ давом этмаганини сезиш мумкин. Хадичахон иқрорида яна ҳам чуқурлашиб, «Энахоннинг келинбибисига рашким келади... Давлат асари йўқ. Рўзғорлари зўрға ўтади. Қўзичоқдай икки боласи бор. Эри ҳамиша ёнида...» деган гапларидан кўп нарсаларни илғаб олиш мумкин. Акбарали ўзининг бош мақсади — баланд мавқега интилиш ва бойлик оттиришга муккасидан кетиб, оилага эътибрни сусайтирган кўринади. Натижа эса маълум: оиладан меҳр кўтарилган, зеро, «меҳр кўзда», дейдилар. Бошқа ташвишларга андармон бўлиб юрган мингбоши у вақтда бу тўғрида ўйлаб ҳам кўрмаган. Хадичахон эса, аксинча, изтироб чеккан. Эҳтимол, унинг ҳиёнат томон қадам ташлаши, Акбаралининг «баъзида ўзи ёлғиз қолиб меҳмонхонага беркинганида ва ҳатто ўз соясининг ҳам эшитмоқ эҳтимоли қолмаганда: «бу қиз ҳам бошқадан бўлмасин...» деб қўйиши ҳам юқоридаги сабаб билан изоҳланса мумкин. Бузоқнинг югургани самонхонагача: Акбарали бойлигу мавқега эга бўлди, кўрадики, бундан ортиқ бўладиган эмас. Шундагина у шахсий ҳаёти ҳақида ўйлай бошлагани, меҳрга ташна бўлгани эҳтимолдан ҳоли эмас. Оилада бу ташналикни қондиролмагач, иккинчи хотинга уйланган бўлса, эҳтимол. Лекин мингбоши бу билан тўхтамайди, яна ва яна уйланади. Нега? Бу саволга жавоб бериш

учун Хадичахон билан Пошшахоннинг тўйдан кейинги гапларига эътибор қилайлик: « — Куёвингизни бугунча киргизмай турсак,- деди Пошшахон.- Эртага Зебихонни алдаб-сулдаб йўлга солардик... Кейин олиб кириб қўйсак, ундан нарисини эркак киши ўзи эплаб оларди... — О-в-в...- деди Хадичахон.- Кошки, эп деган нарса бўлса куёвда...» Шарқона удумларимизга зид бўлса-да, айтамиз: кундошларнинг гапларига кўра, Акбаралининг физиологик имкониятлари жудайла ошиб кетган эмас. Агар у ўзини билганида, Хадичахон билан тинч-тотув умр кечириши, кимчиликларини меҳру оқибат ҳисобига тўлатиши мумкин бўларди. Лекин, юқорида кўрганимиздек, ўзига ортиқча баҳо бериш Акбарилиннг табиатига сингиб кетган. Мазкур масалада ҳам унниг ўзига берган баҳоси билан реал аҳвол орасида тавофут мавжуд. Бу баҳони ўзи ва бошқалар наздида тасдиқлаб олиш (психологияда «самоутверждение» истилоҳи қўлланади) учун қайта-қайта уйланади, бузуқлик кўчасига киради. Акбарали интилганки нарса бўлса — барига эришди, лекин бахтли бўлолмади. Ҳаётидан қониқмаслик ҳисси — гарчи стихияли, идрок тарозисига солинмаган бўлса ҳам — уни мудом таъқиб қилади. У ўз ҳаётидан безган, шу боис ҳам гоҳ хотинларини» газетчи даюсга икки қўллаб» тутмоқчи, гоҳ «Э, катталиги қурсин! Керак бўлса олинг шу катталигини!» дея амалини Ҳасановга тутмоқчи бўлади. На ичкилик ва на бузуқлик унинг кўнглини тўлдиради: «Зерикдим буларингдан... Кўнглимга урди. Юр, кетайлик!»-дея фоҳишахонада Мирёқубга ялинганнамо гапириши ҳам шундан. Акбарали ҳаётида недир бўшлиқ борлигини, уни тўлатиш зарурлигини ҳис қиладию, ўзига нима етишмаётганини идрок қилолмайди. Шу боис ҳам унинг Зебини севиб қолгандай бўлгани, у ҳақда: «Мен у қизга қиз деб, хотин деб талабгор бўлсам экан...» - дейиши табиийдек кўринади бизга. Зеби то ўзи ихтиёрий-мажбурий таслим бўлмагунича мингбошининг ўзини рисоладагидек тутгани, кейин эса бутунлай ўзгаргани ҳам юқоридаги сўзлари самимий бўлганини тасдиқлайди. Айтмоқчимизки, Акбаралининг паймонаси илгарироқ тўлган, чўкаётган одам чўпга осилганидек

Зебига талпинган, ўзи чўккани етмагнидек бир бокира вужудни ҳам тортиб кетган. Албатта, Акбарали шахс сифатида ҳам, амалдор сифатида ҳам нафратга лойиқ. Муаллиф ҳам унга муносабатини яширмайди, лекин унинг нафрати охир- оқибатда акбаралиларни келтириб чиқарган муҳитга қаратилади. Адиб тасвирда холис бўлишга интилгани учун ҳам мазкур образда типик ва индивидуал хусусиятларни уйғун бириктира олганки, бу образнинг тўлақонли характер эканидан далолат бериб, ундаги схематизмга мойиллик ҳақидаги даъвомиз зарарига гувоҳлик беради. Муаллифнинг қаҳрамонга муносабати, табиийки, нейтрал бўлиши мумкин эмас. умуман, буни талаб қилиш ҳам нотўғри бўлур эди, зеро, ёзувчи ҳам бир инсон сифатида кимнидир суйишга, кимдандир нафратланишга ҳақли. Бу ўринда талаб қилиниши мумкин бўлган биргина нарса — меъёр, токи: биринчидан, муаллифнинг муносабати қаҳрамон ички мантиқига зид ҳолатларни келтириб чиқармасин; иккинчидан, ўқувчи қаҳрамонни четдан холис кузатиб, унга ўзи ўз баҳосини бера олсин. Акбарали образи талқинида, муаллиф муносабати нечоғли ошкор бўлмасин, меъёр сақланган, Раззоқ сўфи образи талқинида эса, фикримизча, меъёр бирмунча бузилган. Бу нарса ёзувчи қаҳрамонини илк бор ўқувчига тақдим қилганидаёқ юз беради: «Кеча ва кундуз»ни шавқ билан ўқий бошлаган китобхон адибнинг баҳорий хуш кайфиятини ўзига эндигина юқтириб, қизларнинг завқига берилганидан оламни унутаёзганида Раззоқ сўфининг дағдағасидан шошиб қолади: «— Нима бу қиёмат!!!» Адиб китобхон қаршисига «эшик олдида гезариб-бўзариб турган» сўфини келтириб (бамисоли кўргазмали қуролдай) қўяди-да, ўзи хотиржам унинг таърифига берилади. Қўлланган усул ёзувчи муносабатини ўқувчига юқтиради: нурли ҳисларга тўлиб тошган китобхон кўнглига бир хиралик инади — унда Раззоқ сўфига нисбатан антипатия ҳосил бўлади. Бу илк таассурот муаллиф таърифи билан тўлатилиб, қаҳрамон ҳақида муайян тасаввур ҳосил қилинадики,

у нурли чизгилардан тамомила маҳрум. Фикримизча, Чўлпоннинг қаҳрамонига бу хил муносабатини психологик жиҳатдан икки турли сабаб билан изоҳлаш мумкин: биринчидан, у Раззоқ сўфи қиёфасида юрак қони билан чизгани — Зеби фожеасининг бош айбдорини кўради; иккинчидан, ёзувчининг муайян ижтимоий-тарихий шароитида шаклланган диндорларга муносабати. Бу хил муносабат натижасида эса, бизнингча, образни ўқувчи томонидан қабул қилиш жараёниниг бирёқлама ўзанга тушиб қолиш хавфи ортади. Танқидчи Р.Отаевнинг Раззоқ сўфини «ночор-ноилож сўфига айланган ўғрилар тоифасини характерлаб келади»ган, «бир пайтдаги қилмишлари жазосини тортиб ётган» 1 одам сифатида талқин қилишида ҳам, тахминимизча, шу нарсанинг таъсири йўқ эмас. Муаллиф муносабати таъсирига берилмасдан мулоҳаза юритилса, қаҳрамон ҳаёти ўзгачароқ тусда намоён бўлади. Аввало, Раззоқ сўфининг туғилган юртини ташлаб шаҳарга келиб қолгани, эндиликда кетишга кўнмаётганининг сабабларини аниқлашга уриниб кўрамиз. Сўфининг қишлоқдан келган акаси билан суҳбатига разм солинса, у туриш-турмушидан буткул розидай туюлади: «Э-э, -деди сўфи чўзиб ва ўзидан ҳурсанд бир кулимсираш билан кулимсиради,- менинг давлатим ҳеч кида йўқ, ака! Эшонбобом худойимнинг суйган қули: нозу неъмат тўрт тарафдан оқиб келади. Дарё бўйидамизу, чанқаймизми? Ғалати экансиз!» Сўфининг гап оҳангида, кулимсирашларида маълум даражада сунъийлик, ясамалик бор, лекин буни айни пайтда илғаб олиш қийин, шу боис ҳам мазкур эпизодга мавриди билан яна қайтамиз. Укасини қишлоққа қайтариш ниятидан қайтмаган ака кейинги суҳбатда уни «Ватанини билмасликда» айблади: «— Жаҳлингиз чиқмасин. Билиб гапираётирман. Ватанингиз ота-онангиз ўтган, ўз киндигингиздан қон тўкилган, ота-она арвойига шам ёқиладиган жой эмасми?» Сўфи жим қолди. Ҳатто, кўзларига ёш келгандай бўлди». Чўлпон қаҳрамоннниг руҳий ҳолатини ташқи белгилар — «жим қолиш» ва «кўзга ёш олиш» —орқали кўрсатади. Бироқ гапнинг стилистик қурилиши (« Ҳатто , 1

кўзларига ёш кел гандай бўлди») холисликка путур етказади, ўқувчининг қаҳрамон руҳий ҳолатини тушунишига ҳалал беради. «Жим қолган» сўфи нималарни ўйлаётгани қоронғу, лекин она юртидан айро тушганига у осонликча кўнмаганини, дилида шунинг армони борлигини англаш қийин эмас. Шундай экан, нега у акасининг таклифига кўнақолмайди? Суҳбатнинг давомини кузатамиз: «— Ердан азиз ҳеч нарса йўқ! Отамиз раҳматлик, боболарииз, ундан наридагилар — ҳамаси бир шапалоқ ердан ризқини чиқариб келган... Ростми? Сўфи эшитилар-эшитилмас қилиб: — Рост...- деди. — Сиз нега ердан қочасиз? Сўфи бу тўғри саволга жавоб эплаёлмади (яъни, бунгача «эплаган» - Д.Қ.): — Ер қани менга?- деди.- Бир шапалоқ ерингиз бор, ўзингизга етмайди...» Кўрамизки, сўфи акасининг гапларига бефарқ қаролмайди, унинг «ер қани менга?» деган хитобида алам, ўкинч, изтироб зуҳур қилади. Сўфининг, «ноумид — шайтон, боумид — инсон» ақидасига амал қилиши лозим кишининг, бунчалар умидсиз бўлишининг боиси нима? Бизнингча, бу нарса энг аввал ижтимоий-иқтисодий аҳвол билан изоҳланади. Модомики, роман воқеалари Фарғона водийсида кечаётган экан, Фарғона деҳқонларининг аҳволи ҳақида тўхталиб ўтиш жоиз. Аҳоли зичлиги билан боғлиқ мазкур минтақадаги ер танқислиги чор мустамлака сиёсати туфайли янада кескинлашади. Андижон қўзғолонидан(1898) кейин бошланиб, Столипин аграр реформаси даврида авж олган рус деҳқонларини кўчириб келтириш оқибати шу бўлдики, 1911 йилга келиб водийда 25 минг десятинадан зиёд майдонни эгаллаган 28 рус қишлоғи бор эди. Гарчи келгинди рус деҳқонларига энг яхши ерлар ажратиб берилса-да, бу нарса ер танқислигининг асосий сабаби эмас эди. Пахтачиликка ихтисослашув қишлоққа капиталистик ишлаб чиқариш муносабатларини олиб кирди, иқтисодий рақобатда мминглаб деҳқон хўжаликлари синди: 1910 йилдаёқ

фарғона деҳқонларининг 30 фоизи ерсиз қолган эди 1 . Ерсиз деҳқоннинг ер олиши ақлга сиғмас, чунки «Андижон, Хўжанд атрофида бир десятин ернинг ҳаққи 2 минг, ҳатто 3 минг сўмларга етса ҳам, сотиладиган ер ҳар вақт топилиб турмайдир 2 ». Сўфининг «ер қани менга?» деган аламли хитоби шундан. Эътироз туғилиши мумкин: акаси «ер бор» деса ҳам, сўфи кўнмади-ку? Тўғри, лекин бунинг ҳам асоси йўқ эмас: «1914 йил маълумотларига кўра Фарғона 90-100 млн.сўмлик пахта берарди... Фарғона деҳқонларининг банклардан қарзи 60 млн. сўмни ташкил қиларди 3 ». Кўринадики, пахта етиштириш ортгани баробари деҳқонлар қарзга ботиб борар, уларнинг машаққатли меҳнатлари ҳузурини рус ва чет эл корчалонлари кўрар эдилар. Бунга биринчи жаҳон уруши йилларида (роман воқеалари шу даврга тўғри келади) пахтага бўлган талаб ортганини, унинг нархи юқоридан қатъий белгилангани ҳолда озиқ-овқат, саноат молларининг нархи бир неча баробар кўтарилганини қўшсак, сўфининг иссиқ жойини совутмасликка тиришиши табиий кўринади. Илк мақолаларидан бирини зироат ва деҳқончилик муаммоларига бағишлаган Чўлпон булардан жуда яхши хабардор бўлган. У сўфи тақдирини кўрсатиш орқали сўфиларни келтириб чиқарган (Акбарали образи талқинида кузатилган тенденция) тузумга, муҳитга нафратини ифодалаган, лекин ёзувчининг қаҳрамонга эмоционал муносабати асосида шаклланган антипатия буни илғаб олишга бирмунча халал беради. Сўфининг акаси айтган таклифга кўнмаганининг иккинчи, соф психологик сабаби ҳам бор: «— Мен сизни ўша қишлоққа олиб кетай деб келдим. Сиз, ахир, мен билан бир шапалоқ ерни талашиб, шу тўғрида нари-бери бўлишиб, шу туфайли шаҳарга келиб қолган эдингиз... Сўфи хўрсинганидан овози қалтираб деди: — Эски гапларни қўзиб нима қиласиз? Бўлар иш бўлиб ўтди... Ери ҳам қурсин, мероси ҳам...»(30) 1 2 3

Сўфининг ота юртидан айрилиб шаҳарга келиб қолиши, эшонбобонинг қўлига, хотинининг оғзига (ўз наздида) қараб яшашига сабаб бўлган можарони эслашга тоқати йўқ: ўз аҳволидан эзилиб яшаган бу одам ўзини «бахтлиман» дея аранг кўндирганида дардини янгилашдан қўрқади. Боз устига, у ҳаётининг бундай изга тушишида акасини айбли санайди, бунга ўзича ҳақли ҳам. Юқорида унинг акасига айтаётган гапларида, ўзини тутишларида ясамалик борлигини қайд қилган эдикки, бунинг туб сабаблари шу нарса билан изоҳланади. Сўфининг акасига «менинг давлатим ҳеч кимда йўқ!» дегани унга сир бергиси келмаётганидан («Ўлиб қолмадим, мана, юрибман бинойидек!»), уни куйдирмоқчи бўлганидан («Кўриб қўй!») деб тушунилса тўғрироқ бўлади. Эҳтимол, акаси қариганида жигари билан бирга бўлиш истагида ҳаракат қилаётгандир, лекин сўфи буни «дастмоя ва одамдан қийналаётгани»дан деб тушунади. Шундай экан, сўфининг бирдан тўнини тескари кийиб олиши ҳам «Энди керак бўлиб қолдимми?» деган аччиқнинг ифодаси сифатида тушунилса, ҳақиқатга яқин келади. Албатта, сўфи белини оғритмай нон ейишга ўрганиб қолгани учун ҳам қишлоққа қайтишни истамайди. Лекин юқоридаги мулоҳазадан келиб чиқсак, қаҳрамоннинг акаси айтган таклифга кўнмаганини унинг танбаллиги билан, сўфилигини «ўғри қариса сўфи бўлади» деган нақл билангина изоҳлаб бўлмаслиги равшан бўлиб қолади. Бизнингча, кўзга лоп этиб ташланадиган бу сабаб(танбаллик)ни адиб шўро замонида етишган «қизил кўзойнак»ли ўқувчилар, тирноқ остидан кир қидирувчи мунаққидлар учунгина келтиради. Келтиради-да, ўзи деҳқон боласи бўлмиш Раззоқ сўфи тақдиридаги бурилишнинг чуқур илдизларини кўришга интилади ва бунга эришади ҳам. Сўфи қачонлардир акаси билан ер талашиб шаҳарга — қайнотасидан қолган жойга келиб қолган. Унинг оилада ўзини тутиши, хотинига ва, умуман, аёл зотига муносабати шу нарса — «ичкуёв»га яқин ҳолатда яшаши билан изоҳланиши мумкин. Ҳар хил таъналарнинг олдини олиш, «бошимга чиқиб олмасин» деган ўйда бошданоқ Қурвонбибини тупроққа тенг тутган. Боз устига, норизо бўлишга асослари етарли Қурвонбиби сал «ҳадди»дан ошса, «Бу ҳовли-

жой отангдан қолгани учун ўзимники дейсанми, ё?» деб ғазаблайдики, бу билан хотинининг хўп юрагини олган. Сўфи умрини асосан ҳонақоҳда ўтказади, уйида бўлганида эса ўзи билан ўзи андармон. Чамаси, авваллари у хотини билан ёзилиб, дилдан гаплашмаслик учунгина шундай қилган — «сир бериб» қўйишдан чўчиган. Бора-бора бу нарса одатга айланган. Айни шу қўрқув сўфидаги мазкур феълнинг сабабларидан бири бўлса, иккинчиси — ҳаётдаги омадсизлиги учун ўзидан ожизроқ кимсалардан ўч олиш истаги (компенцация) билан боғлиқдир. Қизиғи шундаки, сўфининг ўзи ҳам буни тан олгиси келмайди, ўзини қониқтирадиган сабаб ўйлаб топади-да, шунга амал қилади гўё: «Оғиз билан тил банданинг жисмида энг азиз ва табаррук аъзолар. Уларни хотин кишидай паст маҳлуқ олдида хор қилинадими?» Тушуниш мумкиинки, бу — Раззоқ сўфи онгига ўрнашган «қўрқув»га қарши ўзига хос ҳимоя реакцияси, юқоридагича шароитда яшаган сўфидай феъли тор одам учун, турган гапки,— зарурат. Демак, гарчи унинг ўзи «Бу оғиз ҳамма вақт худонинг зикрига очилади» деб даъво қилса-да, хотинларга паст назар билан қараши диндорлигига мутлақо алоқадор эмас. Тақдир тақозоси билан шаҳарга келиб қолган ерсиз, ҳунарсиз сўфи эшонбобонинг этагидан маҳкам тутган, унинг орқасидан тирикчилиги ўтади. Натижада у эшонбобога буткул қарам, белини оғритмай нон ейишга ўрганиб қолгани бу қарамликни чандон оширади. Сўфи фожеасининг асосий сабаби — унинг, ўзи айтмоқчи, омилигида. Тўғри, у саводсиз эмас — туркийни ўқийди, лекин шариат қонунлари асосланган «Қуръон»ни мустақил ўқиб ўқишдан ожиз, шу боис ҳам эшонбобо етовидаги бузоққа айланган қолган. Улуғ мутасаввуф шоир Аҳмад Яссавий ҳазратлари: Тариқатга шариатсиз кирганларни Шайтон келиб иймонини олур эмиш...- деганларида Раззоқ сўфига ўхшаган одамларни назарда тутган бўлса, эҳтимол. Сўфининг кўр-кўрона, ўзи дуруст англаб етмаган эътиқоди унинг учун ҳали ҳаёт дастурига, кундалик эҳтиёжга айланган эмас. Шу боис ҳам у намозгарни «аксари уйқуга қурбон қилади», «худо беради» деб умидвор бўлгани ҳолда, ҳунарнинг

фарзлиги ҳақида эшитишни ҳам истамайди — эътиқодини ўзига мослаштириб олган. Ёруғ дунёда рўшнолик кўрмаган бу одам охиратдан умидвор, лекин бунинг учун эзгу ишлар қилиш лозимлигини ўйламайди — бутун илинжи эшонбободан, унинг этагидан маҳкам тутиб сиротдан ўтиб кетмоқни умид қилади. Сўфи мингбоши совчилари хусусидаги илк суҳбатда хотинига: «Ўша бетовфиқ, бенамозга қиз бераманми, қалай?»-дейди. Бу гап замиридаги болаларча ўзидан мамнунлик нимадан озиқланади? Акбаралининг «бетофиқ», «бенамоз» экани элга аён, бу ҳақда хонақоҳда гап борган бўлиши, эҳтимол эшонбобонинг ўзи гапирган бўлиши ҳақиқатдан йироқ тушмайди. Шундай экан, эшонбобога чин дилдан ихлос қўйган, ўз кўнглида диёнатли мусулмон Раззоқ ўфининг Акбаралидай фосиқ кимсадан ҳазар қилиши табиий. Бизнингча, сўфи мингбоши совчиларига рад жавоби бераркан («Ишқилиб мингбоши билан қуда бўладиган жойим йўқлигини яхши билишди...»), эшонбобо бу ишимни маъқуллайди, деб қаттиқ ишонган, шунинг учун ҳам хотини билан суҳбатда ўзини тутиши тубандагича: «-Сиз нима дедингиз, сиз?»- деб сўради кампир. Унинг бу саволидан очиқ бир безовталик сезиларди: «Бу сўфи ўлгур унаб қўймадимикан!:» Раззоқ сўфи индамасдан мийиғида кулимсираб турарди. Бу кулимсирашда бир муғамбирлик асари, «мен бўламану индамай қоламанми» деган ифодалар бориди... Кулимсираш билан яна ҳам хунукроқ кепатага кирган башарасини кампир томон кўтариб туриб: — Ўша бетовфиқ, бенамозга қиз бераманми, қалай?- деди» Сўфининг ўзини тутишидан яққол сезилиб турган «биз ҳам чакана одам эмас» деган ифодалар бошқаларга кўз-кўзлаш учунгина эмас, аввало, унинг ўзи учун керак. Бечораҳол умр кечирган, шу чоққача на оиласи ва на эл-юрт олдида ўзининг ҳам ОДАМ эканини намоён қилолмаган сўфи эҳтимолки ҳаётида илк дафъа ўзини бошқаларга тенг кўриб, кўнгли тоғдай ўсиб ўтиргандир?! Мингбошига рад жавоби бериш билан эл-юрт наздида, эшонбобо наздида бир поғона кўтарилишни; «жуда-а сўфи, иймони бут одам» номини олишни ҳам

ўйлаган. Тўғри, бу — бориб турган худбинлик, лекин сўфиниг ҳаёт йўлини назарда тутилса, унинг бу ҳолатини тушуниш мумкин бўлади. Сал қуйироқда Чўлпон ёзади: «Раззоқ сўфининг беҳуда тақводорликка суянган сўзлари ва Қурвонбибининг қайта-қайта ишонтиришлари ила Зебининг кўнгли бир қадар тинчланди». Сўфиниг сўзлари чиндан ҳам беҳуда тақводорликка суянадими? Бизнингча, йўқ! Раззоқ сўфи, совчилар Акбарали ҳақида сўз очганларида, унинг учта хотини борлигини ҳам, кексалигини ҳам, бадбашаралигини ҳам ўйлаган эмас, хаёлига келгани — мингбошининг «бетовфиқ, бенамоз» экани, холос. Шу боис ҳам совчиларга берган андак мужмал жавобини қизи борнинг нозига йўйиб бўлмайди. Шу ўринда Солиҳ махдумни эслаш жоиз. Махдум қизини нафси йўлида қурбон қилишга шай эди, шунинг учун ҳам А.Қодирий унинг характеридаги очкўзлик, хасислик жиҳатларини бўрттирган. Раззоқ сўфи эса Зебини жоҳиллиги орқасида қурбон қилади. Махдумдан фарқ қилароқ, у, бизнингча,— очкўз эмас, худонинг берганига шукур қиладиган банда бўлиши ҳақиқатга яқинроқ. Бундай дейишимизнинг боиси — сўфининг эшонбобога мурид экани. Албатта, сўфийлик таълимоти ҳам, уни ташувчилар маънавияти ҳам аввалги асрлардагидек эмасди, лекин эшонбобо бу маслак аосларидан бир зуҳд экани, зоҳид киши «маълум миқдордаги емоқ, ичмоқ, киймоқдан ортиқ дунё лаззатига, айш-ишратга, зеб-зийнатга эътибор бермаслиги» 2 лозимлигини муридларга уқтирган бўлиши табиий. Сўфи учун эшонбобонинг сўзи қонун, шундай экан, у лоақал қўрққанидан қизини мол учун сотиш хаёлига бормаслиги керак. Тўй тадориги бошланиб, мингбошиникидан келган мол-дунёни кўргач, сўфи ўзгаради. Чўлпон қаҳрамонининг бу ҳолатини тасвирлаб ёзади: «...ёнидан битта ўн сўмлик қоғоз олди, уни бармоқлари орасида увиб, шир-шираган овоз чиқарди, ундан кейин юзларида шу чоққача кўрилмаган болаларча қувониш билан кампирга узатди». Муаллифнинг бу сўзлари юқоридаги фикримизни инкор қилаётгандек. Эҳтимол, лекин Зебининг мингбошига муносиб кўрилгани сўфининг очкўзлигидан эмас, яна қайтарамиз — жоҳиллигидан. Сабабки, сўфининг мол-давлатни кўриб қувониши Зеби фожеасининг сабаби эмас,— 2

натижаси. Омилиги туфайли сўфи никоҳ масаласида шариат аҳкомларидан бехабар. Унинг ўйлашича, эшонбобо — «худонинг буйруғини тушунадиган одам» — қизингни мингбошига бер, деб ундадими, демак, бу — мутлақо шаръий, худога хуш келадиган иш. Шаръий ишни бажариб, бунинг орқасидан умрида кўрмаган дунёга эга бўлганидан сўфи қувонади, чунки буни худонинг марҳамати сифатида қабул қилади. Муаллиф сўфининг очкўзлигини Зеби фожеасининг бош сабаби сифатида талқин қилмоқчи бўладики, бу, фикримизча, характер мантиқига зид келади. Воқеалар ривожи ниҳоясига яқинлашгани сари характер муаллиф томонидан тайёрлаб қўйилган қолипга сиғмай қолади — жонли характер етовдан бўшалиб кетади. Сўфи эътиқодидан келиб чиқиб қизини мингбошига бермоқчи бўлмаганини айтиб ўтдик. Унинг ўзи англаб етмаган, манфаат аралашган эътиқоди пуч экани эшонбобо аралашувидан сўнг осонгина синганида кўринади: «Мен оми бўлсам, саводим бўлмаса, оқ-қорани танимасам, у киши мулла бўлса, забардаст бўлса, худонинг буйруғини тушунса; шариатни, тариқатни сувдай билса... нима дейман?» - кўринадики, сўфи яратганга эмас (гарчи ўзи шундай деб ўйласа-да), эшонбобога сиғинади. Раззоқ сўфидай одамнинг хотинига(!) ёрилишидан кўрамизки, унга ҳам осон эмас: қизига жабр қилаётганини, мингбши унинг теги эмаслигини билганидан бўлса керакки, куйиб-ёниб гапиряпти. «Ўртоқларини чақиртир, фитна... Ўйин кулгу қилишсин... У тарафдан мен ҳам тўйни тезлатай... Тезроқ бериб қутулайлик...» - сезасизми, бу гапларда энди «бу нима қиёмат!» дея ҳайқирган одам сиёғи йўқ — у қийналиб гапиряпти. «Тезроқ бериб қутулайлик» дегани ҳам ҳар бир мўмин-мусулмонга хос гапнинг қайтариғигина эмас —«суратдай жонсизгина судралиб юрган» қизини кўриш азобидан қутулиш истагидан туғилган гап. Ўзининг айтишича, сўфи «кўп олишган», «бенамозга қиз бермайман» деган, лекин эшонбобонинг далиллари олдида ожизлик қилган — кўнган. Сўфининг Зеби келин бўлиб тушгандан кейин шаҳардан пиёда бориши, «оппоқ соқоли билан кўз ёшларини оқизиб йиғлаши», «Қизим, мени мунақа шарманда қиладиган бўлсанг, илоҳим, бўйнинг тагингда қолсин, муродингга

етмагин...» дея қарғашлари вужудида «мутаассиб диндор» билан «ота» курашаётганини, қаҳрамоннинг онгида кечиб, уни муқаррар ҳалокатга олиб келадиган ечими йўқ конфликт — трагик ҳолат юзага келганини кўрсатади. Фарзандини тириклайин йўқотган сўфи вужудидаги «ота» уни қутқаришга ундайди — пул керак. Сўфи «арз қилиб борадиган бирдан-бир маҳкамаси» —эшонбобонинг хонақосига йўл олади. Бизнингча, сўфи образи талқинидаги энг муҳим бу эпизодда ҳам муаллиф характер мантиқига зид боради. Сўфининг эшонни кутиб ўтирган чоқдаги ўйлари икки сабабга кўра жоиз эмас: биринчидан, мадад кутиб ўтирган, бошқа мададкори бўлмаган сўфининг пири ҳақида: «Эшонбобо ҳотиржам, бир чақа ҳам бермайдилар. У киши, албатта, бераман десалар-ку, қўлларидан келади: ҳар қандай катта закунчининг иштаҳасини қондирадиган дунёлари бор. Фақат, на чораки, у киши бериб ўрганмаганлар, олиб ўрганганлар; «ўрганган кўнгил ўртанса қўймас» дейди бурунгилар. У кишини беришга ўргатиш қийин! У киши, шунча бадавлат бўлиб туриб, эшикдан гадой кирса қўлига қарайди — «назри йўқмикан?» деб...» қабилида ўйлаши, фикримизча, ҳақиқатга тўғри келмайди. Чунки айни чоқда сўфининг бутун вужуди умидга айланган. Иккинчидан, агар сўфи пири ҳақида бунақа ўйларкан, унга сиғинганига ишониш қийинлашади. Айтмоқчимизки, муаллиф сўфининг «кўзини очиш»га эртароқ киришган. Сўфининг пирини кайф ҳолда, «Сўфилик аҳдин синдур» дея куйлаётганини кўриши туйқусдан бўлганида (бу нарса унинг учун янгилик бўлганида), бизнингча, самаралироқ бўлур эди. Эшонбободан мадад кутганида пирининг бефарқлиги сўфини адои тамом қилади: «Бутун вужуди қизиган танурдай тобига келган эди. Қўллари ихтиёрсиз баландга кўтарилади, муштлари ўз-ўзидан тугумланади... Бу мушт пирнинг бошига тушмоқчи эди. Фақат, қаршидаги ким? — Пир! Эшон! Эшонбобо! Йўқ, унга қўл кўтариб бўлмайди! Яна бир онда сўфи сувдай суюлди, қордай эриди, орият оёқлари билан омонат ерни босиб ташқарига чиқди...» — жабрдийда «ота» ҳамон «мутаассиб диндор»дан устун келолгани йўқ. «Индамасдан боруб ётоққа чўзулган» сўфи туни билан мижжа қоқмагани, вужудида ҳалиги кураш

тинчимагани аён. Чўлпон «Эрта билан, нонушта чоғида, бутун воқеани ётиғи билан кампирига айтгандан кейин, сўфи кеча пирнинг бошига тушмоқ учун кўтарилган муштнинг бугун ўз бошига тушаётганини кўрди» деб ёзадию, сўфининг хонақоҳга йўл олганини айтади. Сўфи нимани кўрди? Бу саволга хотимадан жавоб топамиз: у хотинининг кўзларида ақлдан озганлик аломатиларини кўрди, ёруғ дунёда бир ўзи сўппайиб қолаётганини англадики, бу — «ўз бошига тушаётган мушт», етишмаётган сўнгги томчи эди! Вужудида «ота» ғолиб келганки, сўфи «эшоннинг ҳам молига, ҳам жонига қасд қилган», эҳтимол, пулни олиб Зебини қутқармоқчи бўлгандир... Танқидчи Р.Отаев Раззоқ сўфи образининг «фош этувчи атеистик руҳи билан ҳам фавқулодда улкан аҳамият касб этиши 1 »ни алоҳида таъкидлайди. Ўйлаймизки, мутаққиднинг бу хулосаси эскича қарашлар инерцияси таъсирида, эскича мезонлар билан ёндашиб чиқарилгандир. Зеро, бу хилда ёндашилса, адабиётимизда яратилган катта-кичик раҳбарларнинг (улар, маълумки, ҳаммалари комунист эдилар) кирдикорларини фош этувчи қатор асарларни антикоммунистик руҳдаги асарлар дея талқин қилишга тўғри келур эди. Бизнингча, мазкур образнинг мақсад-моҳияти ўзгачароқдир. Сўфи образи – ўлкамиздаги минглаб «оми»лар тақдирини умумлаштириб, эътиқодининг моҳиятига кўпда етмасдан, фақат «омин» деб туришгагина яраган, бу билан бидъату ҳурофотга йўл очиб берган халқ фожеасини кўрсатиши лозим эди. Ёзувчининг қаҳрамонида жоҳил диндорнигина кўриб, инсонни доим ҳам кўролмагани унда мавжуд потенциал имкониятларнинг очилмай қолишига, катта трагик характернинг қиёмига етмай қолишига олиб келган. Романдаги бошқа диндорлар образлари Раззоқ сўфи характерини, унинг ва унга ўхшаган «оми»ларнинг фожеасини ёрқинроқ тасаввур қилишга имкон беради. Бизнингча, романнинг эпизодик персонажлари - Қумариқ ва жомеъ масжидининг имомлари эшонбобо образини тўлдирадилар, ҳаммалари бирликда эса минглаб раззоқ сўфиларни ҲАҚ йўлига бошлашга масъул кишиларнинг умумлашма образини ташкил қиладилар. 1 « Шарқ юлдузи».- 1989.- № 1.-Б.17

Чўлпон диндорларга хос жамики иллатларнинг илдизини бир нарсага — имон заифлигига боғлиқ ҳолда талқин қилади. Жумладан, Қумариқ масжидининг имоми мингбоши чақиртирганини эшитибоқ «анча ташвишга тушиб» қолади. Мантиқан, имом Аллоҳга эътиқод қилган киши бўлса, фақат унинг Ўзидангина қўрқиши лозим келарди. Лекин у яратгандан заррача ҳайиқмасдан гуноҳ қилади- да, шу гуноҳи учун мингбошидан (бенамоз, фосиқ кимсадан) қўрқиб-қалтираб туради. Унинг ёнига бора-боргунча нега чақиртирганини ўйлаб, ўз-ўзини фош қилади: «Тунов кун, шаҳарга тушганимда мударрис домланинг ўғилларига қаттиқроқ тегишиб қўювдим... Ўзи ҳам, баччағар, ипак саллани чамбарак қилиб ўраб, ёмон кўзга илашадиган бўпти-да ! Устимдан арз қилган бўлса-я, ҳароми бачча?» Кўрамизки, қаҳрамон психикасини очишда ёзувчи у шаклланган муҳит шарт-шароитларидан келиб чиқади. Имомниг яқиндагина муллабачча бўлгани бежиз эслатилмаган: Туркистон мадрасаларида кенг тарқалган баччабозлик иллати унга шу қадар сингиб кетганки, янги куёв бўлишига қарамасдан «бачча» ҳақида ўйлаганда сўлаги оққандай бўлади. Имом «янгича мактаб очган нўғай домлани сўкиб берганини» эслаб афсусланади, чунки: «Унинг мактабини Абсамат мингбоши очиб берган, мен уни билмасдан...» Кўринадики, имом амалдорларнинг ҳаммасидан бирдек қўрқади, гапларини, ваъзларини ўша зўрларга маъқул келадиган қилишга уринади.: «Кейин мактабнинг асл соҳиби Абсамат мингбоши эканини билиб, ҳалиги нўғай домла билан муросага ҳам бордимку-я... Ҳар қалай, бошда билмасдан қаттиқ гапириб қўйиб эдим... аттанг!» Имом домла «нўғай домла билан муросага келиш» учун исломнинг муқаддас асосларига, хусусан, ҳадислага таянади. Албатта, нўғай домлани сўкканида ҳам у айни шу асосларга таянгани аён. Кўринадики, имом домла ислом таълимотини ўзига керакли томонга буриб талқин қилади, яъни, унинг бутун фаолияти ислом қаттиқ қоралаган риёкорлик, мунофиқликдан ўзга нарса эмас. Бу нарса имомнинг мингбоши топшириғига мувофиқ айтган ваъзида яққол кўринади. У айтган ваъз маънисини ўз тилидан берган адиб қаҳрамоннинг айни пайтдаги руҳий ҳолатини тасаввур қилишга имкон яратган: «Бир қанча вақт зўр бериб шаҳардаги тўраларни, ўзимизнинг мулла Акбарали додҳони, шулар қаторида —

гарчи бошқа маҳкумнинг улуғи бўлса -да – «фаросатли, ҳушёр, донишманд, саҳий ва мурувватманд» ҳукуматдорлардан мулла Абдисамат мингбошини мақтаб ўтди . « Нўғай домла эшитсин » деб янги замон мактабларидан, унда қуръоннинг тавжид ва маҳражига тўғрилаб ўқитилишидан... гапирди». Саводсиз қавмга «балоғати араб ва фасовати фурс»ни имкон қадар кўп ишлатиб ваъз айтган имом қавмлари тушуняптими, йўқми экани ҳақида заррача бош қотирмайди, у айни пайтда Абдисамат мингбошининг ўзига муносатини яхшилашни (унинг назарида ммингбоши жаҳлланган), бошқа амалдорларнинг меҳрини қозонишнигина ўйлайди. Имом қишлоқ одамлари «шарит амрларидан чекингани» учун ҳаммани сўкади, лекин унинг «ўткир тилларидан элликбошилар ва аминлар» қутулиб қоладилар. Кўрамизки, имомнинг имони сустлигидан Ҳақ йўлида жиҳодга (золим пешвога ҳақ гапни айтишга) ярамайди, Акбарали мингбошининг кимлигини билгани ҳолда уни мақтайди. Албатта, дин пешволларининг бу каби мунофиқона ҳаракатлари қавмига таъсирсиз қолмайди, одамларнинг «намозга юрмай қўйгани»лари ҳам шундан. Жомеъ масжидининг имоми тимсолида дин пешволаридаги имон сустлиги яна ҳам бўрттириброқ кўрсатилади. Судга ўзининг нега чақиртирилганини англаёлмай ўтирган имом дилидаги қўрқув шунчаларки, у суднинг оддийгина тилмочи олдида ҳам юрагини ҳовучлаб туради. Тилмоч унга мурожаат қилади: «— Тақсир, сиз жиндак сабр қилинг. Мен ҳозир келаман, ундан кейин гаплашамиз. Домла юрагини қўлига олиб, ранглари ўчган, лаблари бироз қалтирагани ҳолда... суд залида қолди». Ташқи белгилар имомдаги қўрқувни яхши ифодалайди, айни пайтда кўп нуқтанинг ишлатилиши қаҳрамоннинг қўрқувдан нест-карахт (шок ҳолати) бўлиб қолганидан нишонадир. Имом судда бошдан-оёқ ўтириб Зебининг бегуноҳлигига амин бўлган, бу нарса унинг тилмоч билан суҳбатида яққол кўринади: «— ... Аёл ўзи иқрор...

Домла англаёлмади, шекилли, мирзанинг сўнгги сўзини савол шаклида қайтарди: — Ўзи иқрор?! Тилмоч яна кулди: — Ҳа, ўзи иқрор... Эшитмадингизми? — Ўзи иқрор эмас, инкор қилди , шекилли-ку ? — Дамингизни чиқарманг, тақсир. Бу нозик масала... — Ҳа, албатта, албатта ...» Кўринадики, имомнинг виждони ошкор ноҳақликка чидаёлмайди, лекин гап нафси(жон)га тақалганида имонини ютиб юборади. Зеби паранжисини олишга кўнмаганда беиҳтиёр «маша-олло!» деб юборган имомда ақалли ўша бир сиқим вужуддагича бўлсин журъат, юрак йўқ. Унинг қулларча мутелиги ҳатто тилмочнинг нафратини қўзийдики, у ҳақли равишда «имон йўқ тақсиримда» дея сўзланади. «Ўзингиз қандай бўлсангиз, сизга шундай амирлар қўйилур» дейилади ҳадиси шарифда. Шунга монанд, Чўлпон диндорлар муҳитини тасвирлар экан имомат ҳам раиятнинг бир-бирига мос бўлганини кўрсата олган. Адиб Туркистон шароитида омма маънавиятига масъул шахсларнинг эътиқодларида мустақим эмаслигини, мунофиқ-риёкорлигини зўр маҳорат билан кўрсатади, лекин бу нарсани унинг атеистлигига йўйиш ярамайди. Чўлпон бургага аччиқ қилиб кўрпага ўт қўядиганлар хилидан бўлмай, барча жадидлар каби оммага ҳам дунёвий, ҳам диний маърифат ёйиш тарафдори бўлган. Мақолаларидан бирида: «Эл-юртни неча юз йиллардан бери исломда бўлмағон хурофотлар билан заҳарлатиб келган, ишчи-деҳқон миясини яна бадтар заҳарламоқчи бўлганлар, уларга диннинг асоси, ҳақ ерларини тушунтиришга қарши бўлғонлар майдонда ортиқ эркин от ўйната олмаслар 1 »,-дея умид қилган одамни атеист санашга на асосимиз ва на маънавий ҳаққимиз бор. Нойиб тўра тимсолида Чўлпон Туркистонда мустамлака сиёсатини ўтказган чор чиновникларининг типик вакилини гавдалантиради. Зоҳиран бу қаҳрамон романнинг учта эпизодидагина бўй кўрсатади, шундай бўлса-да, у 1

ҳақда етарлича тасаввур қилишга имкон мавжуд. Нойиб тўранинг хатти- ҳаракатлари унинг ижтимоий мавқеи, ўзи хизмат қилаёган мақсад моҳияти билан белгиланган. Бу нарса, айниқса, уни илк бор учратганимизда яққол сезилади. Рус инженарининг менсимасдан муомала қилиши Мирёқубга оғир ботганини тўра дарҳол пайқайди ва унга «меҳрибон отанинг севимли боласига қарайдиган қараши билан» қарайди. Тўра янги меҳмони билан суҳбатга андарон бўлиб Мирёқубни унутгандай, аслида эса унинг борлиги бир лаҳза бўлсин ҳаёлидан кетган эмас: «Инженернинг оғзидан сартларга оғир келадиган сўзлар чиқиб кетгандагина тўра бояги қараши билан Мирёқубга қараб» қўяди. Албатта, унинг ўзини бу хилда тутиши байналмилаллик ҳиссининг ривожлангани ёхуд одамийлик туйғусидан келиб чиқмайди, йўқ. Тўра инженердан фарқ қилароқ, ўзининг чин муносабатини ошкор қилолмайди, зеро, бу нарса унинг ҳам шахсий, ҳам ижтимоий-сиёсий мақсадларига зид келади. Кўринадики, у башарасига ниқоб тортган. Ниқоб шундай моҳирона тортилганки, уддабуро Мирёқуб ҳам унинг асл қиёфасини анчагача кўролган эмас. «Кеча»га ёзилган илк тақриз муаллифлари эса ниқобини башара сифатида (албатта, ўзлари шундай «адашиш»ни истаганлар) қабул қиладилар: «Чор ҳукуматининг вакили сифатида берилган нойиб тўрани Чўлпон жуда мулойим, одампарвар, ўзбекларга яхши муомала қилувчи, катта инқилобий кайфиятга эга бўлган киши равишида кўрсатади 1 ». Ниқобнинг зарурати нимада? Романда нойиб тўрани ерли халқ яхши кўриши, «Парпи тўра» деб иззатлаши айтилади. Тўранинг ерли халқ тилини яхши билиши, одамларга яхши муомала қилиши, ниятларини акбаралилар қўли билан амалга ошириши, юртни мингбошию, элликбошиларга ем қилиб қўйгани ҳолда гоҳ-гоҳ «адолат» қилиб туриши — булар бари уни халқ наздида яхши одам қилиб кўрсатади. Хотинининг гувоҳлик беришича, нойиб ўзи ҳам сартларни «яхши кўради»: «Ювош, қўйдай халқ, дейди. Қанча жабр кўрса, қийналса ҳам «худо!» деб тура беради, дейди. Сартларнинг шу диндорлигини, айниқса, яхши кўради». Бу гапларни айтган одам ўйидагини англаш қийин эмас: бу халқни кучни кам сарф қилиб (ҳарбий харажатлар қиммат, ахир!), алдаб йўлга 1

солиш керак. Кўрамизки, нойиб тўра сиёсат бобида Мирёқубдай «эпақа», имомлардай мунофиқ. Нойибнинг характерига хос мунофиқона одамохунлик Акбаралининг ишдан олиниши муқаррар бўлганида яққол кўринади. Мингбоши юртда айб йўқлигини айтганида, у: «Биламан, жуда яхши биламан. Унақа мингта аризадан сенинг бир оғиз сўзингга кўпроқ эътибор қиламан »,- дейдики, бу билан ўзининг-да ачинаётганини, лекин чорасизлигини (Акбаралида шундай таасурот қолдиришни) таъкидламоқ истайди. Акбаралини аслида «аҳмоқ, эшшак» деб таърифлайдиган тўра буни ҳеч қачон унинг ўзига билдирган эмас, ҳатто эндиликда ҳам билдиришдан манфаатдор бўлмаганидан ўзини унга яқин кўрсатади. Мунофиқона одамохунлик унинг табиатига шунчалар сингиб кетганки, Акбарилининг «шунча замон қилган хизматимни назарга олмасмикан?» деган зорига жавобан: «Мен ҳам шуни ўйлайман, Акбар, сен ҳозирча боравер. Мен ҳоким тўранинг олдида сени бироз бўлса ҳам ҳимоя қилиб кўраман (яъни, «менда ҳам одамгарчилик бор»-Д.Қ.). Бўлмаса, сенинг ўрнингга бошқа одам қўярмиз. Давлатинг катта, еб ётаверасан. Ўзинг ҳам қариб қолдинг»,- дейди. Кўриб турганимиздек, у очиқчасига «сен учун амалдорлик тугади» демайди: аввал умидвор қилади, кейин юпатишга ўтади, ниҳоят, обдан этини ўлдиргач, чора топишни Акбаралининг ўзига юклайди: «Хайр, боравер, иложи бўлса ўша иккала кўппак билан ўзинг битиш». Чўлпон нойиб тўранинг юз бериши муқаррар ҳалокатни ўйлаб тушкунликка тушган чоқдаги руҳий ҳолатини зўр маҳорат билан очиб беради. Хафаликдан ичиб олган тўра Мирёқуб билан суҳбатнинг аввалида жуда хушвақт кўринади, ўзининг билимдонлигини намойиш қилади. Қўл ёзмалар ҳақида гапираркан Мирёқубга: «Сенинг маданиятга хизматинг катта ... Ўтган йили бир тарих китоби берган эдинг, у тўғрида Петрограддаги каттакон мажмуаларга мақолалар ёздим . Сенинг номингни ҳам кўрсатдим. Ҳозир у китоб тўғрисида Англистон, Фарангистон ва Ламса(немис) мамлакатларида каттакон мажмуаларга кўп нарсалар ёзилди». Кўрамизки, нойиб тўра ўзининг (Мирёқубни тилга олгани йўлига холос) «маданиятга хизмати катта»лигини, топилмаси дунё миқиёсида эътибор топганини ўйлаб хушвақт, ғурурланиб

ўтирибди. Тўранинг бу гапидан кейин орага бир муддат жимлик чўкадики, бу ҳам қаҳрамон руҳий ҳолатини тушунишда муҳим. Нойиб тўра Мирёқубнинг «хизматлари» ҳақида гапираркан, унинг «тўра, мен нима ҳам қилибман, бари гап сизда!» дейишини кутади. Лекин Мирёқуб гапни ўзини қизиқтирган масалага буради: «— Газет хабарларидан гапириб беринг, тўра. Тўранинг бу чоққача кулиб турган башарасига бирданига ғам чўкди. Қовоқлари солинди, лаблари безгакдай енгилгина қалтираб учдилар. Қўлёзмани столга қўйди. — Шунақа, дўстим, ишлар ёмон ...» Адиб қаҳрамонининг руҳий ҳолатидаги кескин бурилиши (психологик контраст) кўрсатиш орқали унинг руҳидаги тушкунлик, ваҳима нечоғли эканини ёрқинроқ тасаввур қилишимизга имкон яратади. Нойиб тўра мавжуд бухрондан чиқиб кетишнинг ўзига мақбул йўли йўқлигидан, шуни англаганидан, «чорани ўйлашга ҳам қўрқаман», дейди, кўнглидаги ваҳима оловини ароқ билан бостирмоқчи бўлади. Унинг подшони танқид қилгандай бўлгани, «чорани инқилобиюн деган тоифа кўрсатади», дейиши «катта инқилобий кайфият эгаси»лигидан эмас, аксинча, у инқилобий йўлдан боришни истамайди, ундан асосли равишда қўрқади: «Худо кўрсатмасин, агар шу кетишда кета берсак — у кўзлар бизни еб ташлаши мумкин...» Нойиб империяни қутқариб қоладиган куч аслида йўқлигини айтаркан, ўзининг ҳам шу кемадаги одам эканлигини асло унутмайди, уни тушкунликка солган нарса ҳам шу: «Тўра бироз ўйлаб тургач, подшонинг девордаги суратини, сўнгра ўзининг елкасидаги пагонини кўрсатди. — Мана шу империя... Мирёқуб ҳеч нарса англамади. Сўнгра тўра оғир бир нафас олгандан кейин: — Менга қара, Мирёқуб,- деди,- қўй энди бу гапларни!» Нойиб тўра ўзи учун оғир мавзунинг ўзгаришини истайди, унинг гапида маҳкум кимсанинг ночор, аянч руҳий ҳолатига хос оҳанг сезилади. Айни шу экстремал шароитда тўра юзидаги ниқобни кўтаради: «...қора халққа қарши бўлса — тадбир осон.

Қозоқ ўрисимиз, жандармамиз, аскаримиз бор ... фюшт !...». Кўп нуқта (у, масалан, қўл силташ билан тўлдирилиши мумкин) ва «фюшт!» тўранинг ўзи «яхши кўрган» сартларга чин муносабатини кўрсатиб турибди. У ўзининг мунофиқона сиёсати энди иш бермаслигини англаганидан «қутурган оломон»га қарши куч билан отланади. Кўрамизки, нойиб тўра кўпчилик орасида чўкаётган одамни эслатади: ўзгаларга осилиб, уларни чўктиргани ҳолда нафас олади-ю, чўкиб кетиши муқаррар. Унинг маиший бузуқлигини, маънавий тубанлигини, оиласидаги ифлосликларни кўрсатиш билан ёзувчи бу тоифанинг таназзули муқарар-бешак эканини яна бир бор кўрсатади. Нойиб тўранинг маънавий-аҳлоқий қиёфаси ва ижтимоий фаолиятига мухтасаргина тўхталиб ҳаққоний баҳо берган Р.Отаев унинг «фаолияти бутун мураккаблиги билан атрофлича очилган эмас»лигини айтади. Зоҳиран қараганда, танқидчи ҳақ: тўра фақат учта эпизоддагина бўй кўрсатади. Лекин атрофда содир бўлаётган ҳодисалар, қаҳрамонлар тақдирининг у ёки бу изга тушишида унинг билвосита иштироки доим сезилиб туради. Гап шундаки, Чўлпонни конкрет мустамлакачи амалдорнинг фаолияти эмас, умуман, мустамлака сиёсати ва унинг оқибатлари, хусусан, унинг одамлар руҳига таъсири кўпроқ қизиқтирган. Шу боис ҳам, бизнингча, нойиб тўра образини мустамлакачилар умумлашма образининг негизи сифатида тушунган маъқулроқдир. Чўлпон «уезд шаҳрининг кичкинагина ва тор мияли», «ҳаммаси аскардан чиққан» амалдорларининг асл қиёфасини суд жараёни тасвири орқали зўр маҳорат билан очиб беради. Ёзувчи айни шу саҳнада «фош этиш» санъатининг юксак намунасини кўрсатади: унинг кинояси ерпарчин қилувчи сарказм, услуби сиёсий памфлет даражасига кўтарилади. Чўлпон суд жараёнини, унда қатнашувчи «адолат посбонлари»ни тасвирларкан тафсилотларини икир- чикиригача эринмай ёзади. Зебининг бошқаларга ибрат учун судланишидан манфаатдор тўралар унга ҳимоячи адвокат тайин қиладилар. Адвокатки, илгари «давлат хазинасининг кўпгина пулини еб қўйган аскарий бир тўра», дордан қочиб энди хусусий адвокатлик билан шуғулланади. Асосан ерли халқ орасида иш кўрадиган адвокат «ўзини ҳурматлай билган ҳеч бир закунчи олмайдирган»

ишларни олади ва «кўпинча ютиб чиқади». Бу каби ишлардан катта фойда чиқариб ўрганган одам, табиийки, «ҳарбий суднинг бефойда ишига вақт сарф қилиш»ни истамайди. Ҳафсаласизликдан (нима қипти, бир сартнинг иши!) Зебига таалуқли ҳужжатларни бир четга ташлаб қўйган адвокат уларни суд куни эрталаб «алланечук бир иҳлоссизлик билан тезгина кўриб чиқди. Бу иш шу қадар тез бажарилдики , нонушта дастурхонига закунчи келиб ўтирмасдан бурунроқ қўйилган бир стакан чой иккала қоғоз ўқиб чиқилгандан кейин ҳам совуниб улгурмаган эди». Касбининг моҳиятига кўра адолат номидан инсонни ҳимоя қилиши лозим бўлган одамнинг «қон ҳиди» келаётган ишга бунчалар бефарқ қараши нимадан? Бизнингча, буни фақат ишнинг «бефойда»лиги билангина изоҳлаб бўлмайди. Чунки: « иккала қоғознинг мазмуни закунчига гўдаклар фалсафасидек туюлди. Қоғозларни ўқиб туриб, ҳамда уларни ўқиб бўлганидан кейин адвокатнинг чўзиқ юзларига бир кулгу ёйилди, унинг мошбиринч мўйловларини кериб юборган бу кулишда отанинг боладан кулишига ўхшаган бир нарса бориди…» Кўринадики, адвокат мазкур айблов ҳужжатларини тайёрлаганлар устидан кулади, зеро, айбловнинг куракда турмайдиган экани шунчалик аён. Шуниси ҳам аниқки, агар у ҳоҳласа, айбловни осонгина чиппакка чиқаради. Шундай қилинса унга икки тарафлама фойдали ҳам: биринчидан, «қон ҳиди» келаётган ишни ютиб чиқса, обрўйи ортади — чўпқатлари кўпаяди; иккинчидан, осонгина фойда кўриш мумкин бўлган бу ишдан нафланиб қолишга ҳаракат қилиш (масалан, гумаштаси Обрезқора орқали судланувчининг яқинларини излаб топиши) мумкин эди. Лекин у бундай қилмади. Сабабки, ишни ҳарбий суд кўраркан, албатта, унга сиёсий тус берилади. Мавжуд сиёсат эса адвокатни ортиғи билан қаноатлантиради — бу масалада мустамлакачиларнинг тили бир: «қаға қарғанинг кўзини чўқимайди». Демак, унинг прокурор нутқидан кейин «сўз айтишдан воз кечиши» ишнинг бефойдалидан эмас, аксинча, у сиёсий фойда мақсадидан келиб чиқади. Суд жараёни тасвирида «Тирилиш» романидан таъсирланиш яна бир бор кузатилади: ҳар икки ёзувчи суд ҳужжатларини батафсил тавсиф қилади; ҳар иккала судланувчи заҳарлаб ўлдиришда айбланади (иккаласи ҳам заҳар

солинганини билмаган); гувоҳлар фақат айбланувчининг зарарига гувоҳлик берадилар ва ҳоказо. Бу нарсани, масалан, прокурор образи талқинида ҳам кузатиш мумкин. Толстой асаридаги прокурор суд ҳайътига мурожаат қилиб: «господа присяжные заседатели, в вашей власти судьба этих лиц, но в вашей же власти отчасти и судъба общества, на которое вы влияете своим приговором. Вы вникните в значенение этого преступления, в опасность, представляемую обществу от таких патологических, так сказать, индивидумов, какова Маслова, и оградите невинные, крепкие элементы этого общества от заражения и часто погибели 3 ». Кўрамизки, нотиқ масаланинг иштимоий тамонига диққатини жалб қилади ва Маслованинг жинояти жамиятга солаётган хавфни бўрттиради. «Кеча»даги прокурор эса мазлум Шарқ ўлкаларидаги, хусусан, Туркистондаги янги ижтимоиий жараёнлар ҳақида гапириб, Зебининг «жинояти» солаётган хавфни бўрттиради ва «масаланинг бу томонига ҳам диққат қилинмоғини» сўрайди. Ёзувчи табирича «келишмаган тасодифнинг тўрт чақага арзимайдирган қурбонини замонанинг зўр қаҳрамони даражасига кўтариш»га ўз ҳиссасини қўшган прокурор: «Ўлдирилган одам Русия давлатига ва подшога садоқати билан танилган одам эди. Уни «ёш сарт» махфийлари, айниқса, уларнинг душманимиз бўлган Туркия билан фикран боғланишга унсурлари ёмон кўрардилар»,- дейдики, бу билан Акбаралини жуда оғир (салкам фронт!) шароитида ишлаган, демоқчи бўлади. «Тирилиш»даги прокурор ҳам Чўлпон таъбирига арзийдиган мақтулни таърифлашда ҳамкасбидан ўтиб тушади: «Купец Смельков, по определению товарища прокурора, был тип могучего нетронутого русского человека с его широкой натурой, который вследствие своей доверчивости и великодушия пал жертвою глубоко развращенных личностей, во власть которых он попал» 4 . Иккала прокурор ҳам ўз вазифаларини бажариш — давлат манфаатларини ҳимоя қилиш йўлида ёлғонни ямламай ютади. Қаҳрамонлар бажараётган ижтимоий функция уларнинг онгида «давлат миқёсида фикрлаш» стереотипини (казенное мўшление) ҳосил қилганки, бу нарса охир-оқибатда адолат, инсонпарварлик, инсоф ҳисларини сиқиб чиқарган. 3 Л.Толстой. Восеркскнье.-М.,1984.-С.73 4 Л.Толстой. Воскресенье.- С.72

Демак, Чўлпоннинг Толстойдан таъсирланганини эътироф этган ҳолда, қаҳрамон руҳиятини очишда унинг ижтимоий мавқеи, функцияси, сиёсий мақсадларидан келиб чиқаётганини ҳам айтиш керак. Шуниси ҳам борки, Чўлпон суд жараёни тасвирида Туркистон шарт-шароитларидан келиб чиқади. «Тирилиш»да суд маслаҳатчилари кўрилаётган ишга турлича ёндашсалар, «Кеча»даги судда бу нарса кўрилмайди — ҳамма якдил. «Адолат-адолат» ўйнаётган суд аъзолари ҳам, бу спектакльни томоша қилаётган мустамлакачи тўралар ҳам Зебининг бегуноҳилигини билганлари ҳолда миқ этмайдилар: томошанинг ижроси ҳам, қабул қилиниши ҳам ўта жиддий вазиятда кечади. Сабабки, уларни мақсад — «мустамлакани бутун ҳолича қиёматгача ушлаб қолмоқ» истаги бирлаштиради. Уларнинг бу ҳаракатлари чўкаётганларнинг чўпга осилишидай гап: катта-катта тўралар шу бир сиқим вужудга осилиб қутулмоқни тилайдиларки, бу Чўлпонинг мустамлака сиёсатига чизга изоҳсиз карикатурасидир. Юқоридаги мулоҳазаларимизга таянган ҳолда Чўлпоннинг инқилоб арафасидаги Туркистон воқелигини бадиий тадқиқ қилишида бир-бирига узвий боғлиқ икки жиҳатни таъкидлаб кўрсатамиз: биринчидан, адиб Туркистон ижтимоий воқелигини, мустамлака сиёсатининг оғир оқибатларини қаҳрамонлар руҳиятида қолдирган излари орқали тасвирлайди; иккинчидан, қаҳрамонлар руҳиятининг ўзига хос хусусиятлари, хатти-ҳаракатларининг руҳий асослари даврнинг ижтимоий-сиёсий шарт-шароитлари контекстидагина тўғри тушунилади. Шунга кўра, юқорида кўриб ўтилган характерлар психологиясини таҳлил қилишнинг ўзи етарли бўлмай, балки давр шароитини, муаллифнинг уларга муносабатини (яъни, ёзувчи муносабатининг айрим ҳолларда замона талаби билан, айрим ҳолларда дунёқараши билан боғлиқ тарзда бўрттирилганини) назарда тутган ҳолда талқин қилиш ҳам талаб қилинадики, ушбу бобда баҳоли қудрат шунга ҳаракат қилдик.

Похожие

Адабий характер ҳакида

Ҳозирги ижодий жараён (Хозирги ижодий жараён)

Жадидчилик - ижтимоий ҳаракат

Адабиётнинг ижтимоий вазифаси

Чўлпон кичик насрий асарлари поэтикаси