Жадидчилик - ижтимоий ҳаракат - Литература - Рефераты

Жадидчилик - ижтимоий ҳаракат

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

32.12109375 KB

Жадидчилик - ижтимоий ҳаракат Режа: 1. Миллий ғоя ва мафкура масаласи. 2. Ижтимоий жамиятлар. 3. Панисломизм ва пантуркизм масаласи.

Бугунги кунда миллий мафкура ва миллий ғоя муаммоси ниҳоятда долзарбдир. Ваҳоланки, ҳар икки тушунча бугунги истиқлолимизнинг маёғидир. Бу тушунчалар ўзининг ибтидосини жадидчиликдан олган. Миллат ва миллийлик тушунчаларининг пайдо бўлиш тарихи мавжуд. “Миллат” сўзи юнон олими Демокрит томонидан бундан икки ярим минг йил аввал қўлланилган. Китобларда келтирилишича, миллат тушунчаси яҳудийлар-мусовийлардан мусулмонларга кириб келган. Мазкур тушунча қайсидир йўл билан Кавказорти матбуоти, аниқроғи, “Мулла Насриддин” журналида Жалил Маматқулизоданинг “Миллат” мақоласидан ўрин олган. Англанишича, миллат тушунчасида “Ҳар бир мамлакатнинг ягона соҳиби” маъноси тушунилган. Миллат масаласи турли халқларда ҳар хил англашилган, баъзи халқларда ҳали шаклланмаган ҳам. Аммо туркий халқлар тарихига назар ташланса, бу тушунча у ёки бу маънода яшаб келган. Улуғ Навоийда “шамс ул-миллат”, “зайн ул-миллат”, “нур ул- миллат” каби иборалар учрайди. Б.Қосимовнинг уқтиришича, Навоийда миллат диний тушунча билан уйғун қўлланилса-да, у “миллат” сўзи сирасида инсониятнинг яшаш шакли сифатида тушунилади (диний, ҳудудий, лисоний қиёфа, муайян аслий хусусият англашилган). “Таржимон” газетасида ҳам миллат борасида мақола чоп этилган. Унда ҳам миллат “дин билан баробар” қилиб қўйилган. Миллат айнан диннинг ўзи эмаслигини ислом ва арабларнинг туркий халқларга кириб келишидан билса бўлади. Ерли халқ исломни қабул қилди, аммо араблашган эмас. Шу маънода “миллат ва дин бирдир” назарияси тарихий тушунча ва ғоядир. Бугунги истиқлол замонида миллат тушунчаси Демокрит ақидаси даражасидан ҳам кенг маънога эга бўлди. Жадидчилик ғоя масаласига ҳам алоҳида эътибор берган. Ҳатто Исмоилбек махсус “Ғоя” номли мақола ҳам ёзган.

Хўш, ғоя ҳақида кўп ёзишган. Нима учун “миллат отаси” яна бу тушунчага қайтди? Сабаби жадидчилик ҳаракатининг бош ғоясини аниқлаш, муайян ғоя билан яшаш ва унга интилиш даркор эди. Ғоя орзу-интилишдан бошланади. Тарихдаги туб ўзгаришлар ҳам ғоялар маҳсулидир. Ғоя зўравон ва қудратли бўлсагина, у дунёни ўзгартиради. Ислом ғояси ер куррасининг ярмини ўз атрофида бирлаштирди. Фарангилар миллий озодлик ғоясини илгари суриб, тарихий ютуққа эришганлар. Ғоянинг аниқлиги ва қудратидан Англия бир неча мамлакатларни ўзига қарам қилиб олди. ХIX аср боши ва XX аср ўрталарида Ҳиндистон ва Хитойда жиддий ўзгариш бўлмади. Сабаби аниқ ғоя қўйилмаган эди. Туркистон ўлкаси ҳам узоқни кўзловчи ғояга эга бўлмаганлиги учун фақат қорин тўйдириб яшашни орзу қилиб, кўлмакка айланиб қолган эди. Муаллиф: “Таассуфки, Русиянинг мусулмон жамиятида асл ва чинакам ғоя йўқ, орзу йўқ”,-дейди. Исмоилбек ўз мақоласида эртак, афсонаю асотирларга оид китоб тўлиб-тошиб ётган бўлса-да, аммо келажакни ёрқин кўрсатадиган, йўл-йўриқ берадиган бирорта китобнинг йўқлигидан куюнди. Маориф ва маданиятни юксалтиришни, келажакни орзу қилиб яшашни асосий мақсадлардан бири, деб билди. Исмоилбек: “Дунёда ғоясизликдан кучлироқ таназзул йўқ”,-дейди. Туркистон кейинги асрларда ғоясизлик гирдобига тушиб қолди. Хайрият, жадидчилик ўз олдига истиқбол ғоя қўя олди: маърифат, мустақиллик, миллий озодлик, ҳуррият ва бошқалар. Исмоилбек ғояни миллатнинг ҳаёт-мамот масаласи, деб тушунади. Миллатни ақлу заковатнинг ўзигина тараққиётга олиб бормайди. Миллатнинг ўз маданияти келажагига интилиб яшаши тараққиёт омилидир. Миллатда ғайрат ва меҳнатдан ташқари илм-ҳунар ҳам бўлиши шарт. Мисол учун эркин, табиий ва соғлом яшаётган Африкани илм-ҳунар билан Англия ўзига қарам қилиб олди. Исмоилбекнинг ғоя

ҳақидаги мақоласидан келиб чиқиб, жадидчилик ўз олдига узоқни кўзловчи, жамиятни тараққиётга ўгирувчи ғояларга эга бўла борди. Ғоя қачон миллий ғояга айланади? Жамиятни ўзгартириш - умумий ғоя. У миллий шароит билан боғланиб, амалга оширилгандагина миллий ғояга айланади. 1 Шундагина ғоя миллатнинг аслияти, табиий имконияти, турмуш тарзи, ўтмиш анъаналари ва ниҳоят туб миллий мақсадларидан келиб чиқади. Ғоя ғоялигича қолиб кетса, бу-аҳамиятсиз ғоядир. У миллатнинг онг ва фикрига сингиши керак. Аниқроғи, чуқур ҳис қилиниши лозим. Шундагина ғоя амалий тўнини кияди. Дунё давлатлари бир-бирларининг ғояларидан фойдаланишлари мумкин. Аммо ғоя миллий шароит, эҳтиёж ва зарурият асосига қурилиши керак. Аниқроғи, умумбашарий ғоялар - “миллийлаш”моғи шарт. Умуминсоний ғоя миллат шуури, қалби ва руҳидан сизиб ўтгандагина том маънода миллийлашади. Ғояни ҳаётга татбиқ этишда зиёли бош омил саналади. “Агар бизим орамизда яхши одамлар бўлсалар, бошлаб мактаб муаллимларидур. Агар бизда фойдали одамлар бўлсалар, булар ҳам улардир. Шараф сизга, муҳтарам муаллимлар.” (“Таржимон” газетаси, 1884 йил). Жадидлар сўнган тарихимизга оташ беришга саъй-ҳаракат қилдилар. Тарих сабоғи билан олам кўзини очмоқчи, кимлигини танитмоқчи бўлдилар. Бу ҳам маънавий уйғонишга катта туртки эди. “Миллий шуурни тарих шуури майдонга келтиради. Тарих шуури эса тарихни танитмоқдир.” (Б.Қосимов, 68-б.) Биргина тил тарихи туфайли халқ тарихи ва унинг камолини идрок қилиш қийин эмас. Алибек Ҳусайнзода 1909 йилда “Тараққий” (Боку) газетасида босилган “Турклик-аскарлик” мақоласида дейди: “Бизнинг буйруқ майлини англатувчи айрим феълларимизда 4-5 қаватли амр маънолар бор экан. ” 1 1 Шу куннинг миллий ғояси юрт осойишталиги, Ватан тараққиёти, халқ фаровонлиги.

ур → урдир → урдирт → урдиртдир, чиқ → чиқар → чиқарт → чиқартдир. Мазкур мақолада армия бош қўшин раҳбари бир қалъани босиш, унга ҳужум қилишда фармонни бошқарувчига “Қалъага ҳужум этгин!” демас экан, балки “Этдиринг!” деркан. Нега шундай? “Этинг” феъли билан “этдиринг” буйруқ майл феълининг фарқи бор. Ўша даврда турк аскарида қўшин босқичма-босқич шаклда бўлган. Аввал фармон “ўнбоши”, сўнг “элликбоши”, ундан сўнг “юзбоши”, ундан ҳам кейин “мингбоши”га ва ниҳоят туман бошга етган, аниқроғи, етказилган. Тил тарихидаги кичкинагина факт миллат тарихи, унинг қўшин тартиби борасида аниқ маълумот бера олади. Дарвоқе, Амир Темур қўшини ва унинг ҳарбий тузилмаси ўзига хос бўлган. Жадидчилар миллат тушунчасига кенг маъно берди. Оқибатда миллат тушунчаси шундай чуқур ва тўғри аниқламага эга бўлди: “Миллат фикримча, бу азим қувватга ҳеч бир куч бас кела олмади. Юз мингларча ҳайбатли қўшин бу фикр қаршисида енгилди. Миллат аталмиш бу буюк қудратга бугун тўп ва милтиқ бас кела олмайди”, дейди Юсуф Оқчура. Кенг маънода англашилган миллат тушунчасига ўзга ҳудуддаги ҳаммиллат, ҳамдинларнинг ҳамкорлиги ва бирлашиши ҳам кирган. Бекорга панисломизм, пантуркизм сингари йўналишлар сиёсий-миллий ғоя даражасига кўтарилмаган. Аммо бу “изм”лар ярим йўлда қолиб кетди, турлича баҳоланди. Мафкура – “фикр” сўзидан келиб чиққан. Фикр эса ғоянинг хамиртуриши. Фикр воқеа, ҳикмат, мақол ва ибратли иборалардан ўрин олиши табиий. Шу фикр айни вақтда ғоя ҳамдир. Мирзо Бобур ўғлига ёзган мактубида “Севарларнинг итини ҳам севарлар” деган ниҳоятда ибратли фикр-ғояни илгари сурган. Унинг яна бир ғоясига эътиборни қаратайлик.

1505 йил Ҳусайн Бойқаронинг шайбонийлар қўшинига қарши кучни тўплаш таклифига: “Эл оёқ билан борса, биз бош била боргаймиз, эл таёқ била борса, биз тош била боргаймиз.” Буюк Беҳбудий руслар ерли халқни “сарт” деб аташига қарши мақола ёзиб, жавоб қайтаради: “Қабиласининг исмини ва етти отасининг отини билмайтурганларни қул-марқуқ дер.” Марқуқ атамаси Ч.Айтматовда манқуртизм даражасида бадиий ифодаланди. Тарих - миллат тарихи. Ғурур ва фахр - тарихи. Бундай тарих Заки Валидий томонидан “Умумий турк тарихига кириш”, “Бугунги турк эли Туркистон ва унинг яқин тарихи” номи билан яратилган. Олим ғарбу шарқнинг турк эли ҳақида ёзган тарихини ўрганиб, ўзлаштириб, энг холис фикрларни саралаб ёзди. У бир неча тилларни билишга қодир бўлди. Хусусан, иккинчи китобида турк миллатининг хусусият ва сажиясини кўрсата билган. “Ўрта турк” (ўзбек, қозоқ, қирғиз, татар, туркманлар) нинг қуввати ва маданияти Эрон ва Афғонистондан қолишмайди. Олимлари кам эмас, деҳқончиликда тенги йўқ. Ирригация ва деҳқончилик маданиятида Ҳиндистон ва Хитой билан рақобат қилади. Бу фикрлар - зикримиздаги китобда келтирилган. Унда: “Қадим тарихда Осиёда ва Европада турк ва мўғул аралашмаган бирорта буюк байналмилал ҳодиса бўлган эмас. Турк бирорта мамлакатга шундай келмаганки, охирида у жамиятнинг тепасига кўтарилмаган бўлсин”, дейилади. Китобда туркнинг миллий фазилатлари саналади: 1. Туркнинг олижаноб аскарлик хусусияти. Ҳамиша қўрқмас, забардаст бўлган. Шунга яраша нозу неъмат яратган, истеъмол ҳам қилган.

2. Оламни кенг кўра билиш, келажакка баҳо бера олиш фазилати (Чингиз, Темур). 3. Юнон ҳайкалтарошликда, яхуд ва араб динда, француз адабиёт, инглиз иқтисодда, олмон мусиқа ва фалсафада, турк эса хулқи билан шуҳрат топган: а) муқаддас нарса – элу юрт. Эл – омонлик дегани. Элчи-сулҳчи маъносини ифодалайди. Турк ҳоқони бирор юртни қўлга киритса, уни бошқаришни шу юрт бошлиғига топширган. Ўзи эса ташқарида Элхон бўлиб турган. Ички ва чет эл давлати ташкил топган. (Темур, Бобур, Ҳусайн Бойқаро ҳаётидан ҳам бунга мисоллар келтириш мумкин); б) оила, ахлоқда, ниҳоят покиза ва зукко бўлган. Уйланмак - уй эгаси бўлмоқ дегани. Янги оилага макон ва манзил қуриш анъанаси қатъий бўлган; в) аёлларга эътибор ниҳоят кучли бўлган. Уларни бошқариш ишларида ҳам фаол қатнаштирганлар. Шу тарихий қарашларни ўрганиш, уни келажак миллий ғоя ва мафкура учун асқоттириш зиёлиларнинг вазифаси эди. Ҳар бир миллатнинг феъл-атвори, табиатга муносабати, ҳаёт шароити, турмуш кўриниши, эътиқоди, тарихдан бери инкишоф этиб ва такомиллашиб борадиган фикру қарашларига мафкура дейилади. Бунга идора тузуми, эстетик завқи, қадрияти, маданияти, ахлоқ ва сиёсий қарашлари ҳам киради. Мафкура аслида ғоялар асосига қурилади. Ғоя эса мафкура билан йўғрилади. Улар бир-бирини тақозо ҳам қилади. Шундай қилиб, ҳар қандай мафкура миллийлашиб, такомил тадрижига эришади. Қисқаси, мафкура миллий хусусиятлардан силқиб чиқадиган фикру қарашлар тизимидир. 2-асосий савол бўйича дарснинг мақсади. Жадидчиликнинг бош мақсадини тизимли амалга ошириш учун тузилган жамиятларнинг моҳият ва вазифаларини талабалар тушунчасига сингдириш.

Идентив ўқув мақсадлари: 1.Тузилган ижтимоий жамиятларни санай олади ва унинг моҳиятини тушунади. 2.Жадидчилик ижтимоий ҳаракат эканини қатор маълумотлар асосида изоҳлай олади. 2-саволнинг баёни: Жадидчилик фанда узоқ вақтлар турлича баҳоланиб келинди. У “аксилинқилобчи” йўналиш деб ҳам юритилди. Ҳатто уни бироз оқлаш учун “маърифатпарварлик” оқим дейиш ҳам расм тусига кирди. Шунга қарамай жадидчилик бугунги тарих фанида ҳеч қандай бўялмай, қўшимча қилинмай ўз баҳосини олди. А.В.Пясковский: “Шу вақтдан (1905-1917) эътиборан Туркистон “жадидчилик” деб танилган буржуа-либерал, миллатчилик ҳаракати кенг ёйила бошлади ва усули жадид мактаблари очиш ва тарғиб этиш, маданиятпарварлик сингари дастлабки тор доирасидан чиқиб, аниқ кўзга ташланиб турувчи сиёсий бўёқ касб этди.” (А.В.Пясковский. Революция 1905-1917 годов в Туркистане, -М.; 1958, 543-б.) У сиёсий ҳаракат эканини қуйидаги ижтимоий қўзғолонлар баралла тасдиқлайди. 1898 йил “Дукчи эшон воқеаси” сиёсий чиқиш эди, аммо уни (Муҳаммадали ҳалифани) фитначига чиқариб, воқеага бошқа тус ва баҳо берилди. 1892 йил Тошкент қўзғолони ҳам тарихий йўсин олди. Унинг фаол иштирокчиси Иномхўжа Умриёхўжаев ўлимига бағишлаб марсия ёзилди. Иккинчи бир фаол шахс Шарифхўжа қозига ҳам эъзозланган шеърлар яратилган.

Қисқаси, Туркистон ва Россия мусулмонларида жиддий ижтимоий қўзғалиш содир бўла бошлади. Улар ўртасида ҳамкорлик, бирлашиш ғоялари панисломизм, пантуркизм шаклида ниш кўрсатди. Турк тарихини варақлар экансиз, Европага интилиш, тенглар орасида ўзини тенг кўриш масаласига киришиш Туркияда жуда эрта бошланган. 1 8 79 йилда С а лим III Европадан нимани олиш лозимлигини кун тартибга қўйди. “Низоми жадид”ни тузиб, ҳарбий тизимга жиддий ўзгартириш лар киритди. У муҳандислик ҳунарини кенг ривожлантирди. Англия, Франция ва Германияда элчихона очди. Султон Маҳмуд II кўп босқичли мактаб, ибтидоий мажбурий таълим ва газетани йўлга қўйди. Соқол-мўйловини олиб, е вропача қиёфага кириб, омма орасида кўр ин иш берди. Бу е вропага “юз бур”, “юз бурдинг” дегани эди. Туркия тараққийпарварлари монархия бошқариш тизимини йиқитиб, п арламент шаклида давлатни бошқариш йўлига ўтдики, бу ҳа м катта силжиш эди. Жамиятни янгилаш - усмонлилик ғояси тўлиқ шаклланди. Усмонли давлат таркибидаги барча халқ ва элатларни “усмонли миллат” деб номлаш йўлга қўйилди. Бу тарихда бор. АҚШдаги барча халқ “америкалик”; Афғонистондаги барча элат “афғон”; собиқ Шўродаги ҳатто ҳамма миллат “совет кишиси” номи билан юритилди. Усмонли миллат, дарвоқе, миллатнинг асл номи эмас, балки Кичик Осиёда қурилган давлат ташкилотчисининг исми. Бу давлат кейинчалик Конституция ҳам қабул қилди. Борингки, диннинг кучлилиги туфайли “усмонли миллат”, яъни барча мазҳабдаги миллатларни бирлаштириш ғояси ўрнига соф ислом давлати барпо қилинди. Ислом руҳидаги давлатда дин билан миллатнинг бирлиги масаласи биринчи режага чиқа бошлади. “Дин ва миллат бирдир” қоидаси қонун тусини олди. Исмоилбек: “Исломиятнинг буюк бу қоидаси дин эътибори ила миллатдир”, деган эди.

Дин байроғи остида “Иттиҳоди ислом” (“Ислом бирлиги”) ташкил топди. Исломдаги уйғонишни ҳатто Ж.Неру ўз вақтида пайқаб айтган эди: “...мусулмонларнинг жуда катта қисми озодлик учун курашда етакчи рол ўйнади”. 1908 йилда “Россия мусулмонлари орасида замонавий ҳаракат” ва панисломизм шакллана бошлади, уни назорат қилиш ҳайъати тузилди. Аслида Туркистон исломчиларининг мақсади Россия таркибида бўлиб, дину диёнатни сақлаш, ўз эркларини қўлдан бой бермасдан яшаш эди. Бу фикр ўша давр газеталарида ўз аксини топган. Хусусан, думада чиқиш қилувчи мусулмонлар нутқида ёрқин ифодаланган. Мусулмонлар дунёси Ғарбга муносабатини очиқ қилиб қўйган эди. 1) Таассуб. Ғарбни рад этиш; 2) Эътироф. Ғарбнинг ривожини тан олиб, унга жавоб берадиган муқобил тизим яратиш; 3) Эргашиш. 3–асосий савол бўйича дарснинг мақсади. Панисломизм ва пантуркизмнинг келиб чиқиш негизи ва уларнинг моҳиятини талабалар билимига кўчириш. Идентив ўқув мақсадлари : 1.Панисломизм ва пантуркизмнинг келиб чикиш назарий асосларини билади. 2.Панисломизм моҳиятини тушунтиради. 3.Пантуркизмнинг ғайриоддий қараш эканини идрок этади. 3-асосий саволнинг баёни: Ислом барибир Ғарбнинг ўсишини тан олди, унинг ютуқларидан ўрганиш ва фойдаланиш муаммоларини ҳам ижобий деб топди. Шу боис

бўлса керак, “модерн ислом” (замонавий мусулмонлик) тушунчаси туғилди. Бу бағоят катта ўзгариш эди. Туркчилик қандай вужудга келди? У исломчиликдан кейин пайдо бўлган. Исломчилик миллатни тан олмайди. Туркчилик бутун турк, қолаверса, Русия таъқибидаги туркларни ҳам назарда тутар эди. Уларни иттифоқчиликка жалб қилиш ният қилинди. Туркчиликнинг назариётчиларидан бири Юсуф Оқчура бўлиб, Истанбулдаги барча диндагиларни (ҳаммаси эмас, албатта) ҳам бирлаштириш ғояси билан чиқди. Бироқ юртдаги барча миллатнинг манфаатини ҳимоя қила олмаслиги унинг тор доирадаги ғоялигидан далолат беради. Туркчилик “пантуркизм”га мубаддал бўлди. Ғарбда “пангерманизм”, “панславянизм” кенг қанот ёзган эди. Мажор Вамбери томонидан “пантуркизм” атама ва ғояси илгари сурилган. Панисломизмнинг Ғарбда иттифоқчиси ва таянчи йўқ эди. Пантуркизмда бу борада омад ёр эди. Англия Марказий Осиёдан русларни сиқиб чиқаришда Туркияни ўзига иттифоқчи қилишга тайёр эди. “Пантуркизм” ўзиннинг имконият ва миллай илдизларига эга бўлган. Улар қуйидагилардан иборат: а) туркий халқлар асли бир оиладанлиги; б) маданиятларининг муштарак ва қадимийлиги; в) номусу ор миллий руҳнинг бош аломати эканлиги; г) тараққиётга юз тутиб, қадим шуҳратини тиклашга интилиш; Туркчиликнинг бош мақсади “турк улусини юксалтирмоқдир”, бошқалар ички ишига дахл қилмасликдир. Аслида туркчилик ягона турк тилини давлат тилига айлантириш ғоясидан келиб чиққан. 1876 йилда Усмонли асосий қонун асосида турк тили давлат тили бўлиши, 1277 йилда элхонийлар, сўнг Ҳусайн Бойқаро ҳужжатларни туркий тилда юритишни талаб қилган. Бу жараён пантуркизм ғояси кўтарилганда Исмоилбек томонидан кун тартибига яна бошқатдан қўйилди. Ўрта турк

тилини яратиш мақсадида турк тилини адабий тил даражасига айлантириш ҳаракати бошланди. Аммо у амалга ошмади. Бу ният истиқлол даврида яна бир марта кун тартибига қўйилди. Ўрта турк тили муаммоси кун тартибидан ўз-ўзидан тушиб кетди. Панисломизм ва пантуркизм ўртасида рақобат, ажралиш кучайгандан кучайди. Биргина аруз ва бармоқ вазнига муносабатда ажралиш юзага келди. Арузчилар панисломизм, бармоқчилар пантуркизм тарафдорлари бўлиб чиқди. Ўзбек миллатчиси эса пантуркизмни ёқлаб, бармоқчилар тарафдори бўлдилар. Ҳатто Фитрат ва Чўлпон жадидчи пантуркист бўлиш учун бармоқда ёзганлар. Фитрат: “Мусо Бегиевнинг “Исломни ўзгартириб, шеър вазнини бузиш билан бизни ислом жамоасидан айирмоқ истадилар”, - деб қичқирган товуши ҳеч ҳам қулоғимдан кетмайди”, - деган эди. Туркистон ўлкасида панисломизм ва пантуркизмнинг пайдо бўлишида жаҳондаги бошқа “изм”ларнинг таъсири ҳам бўлгани тайин. Аввал шуни айтиш лозимки, кичик давлатларнинг йириклашиб, ўзини ўзи ҳимоя қилиши ёки бошқаларга қарши туриш тамойили юзага кела бошлаган. Шулардан бири панславянизм ва пангерманизм ғоясидир. Панславянизм -Туркия ва Австрия-Венгрия зулмидан қутулиш ва уларга қарши биргалашиб курашиш ғояси. У XVIII асрда туғилган. Худди шунингдек, пангерманизм ҳам ягона герман мамлакатини ташкил қилиш борасида қилинган ҳаракат ва ғоявий оқимдир. У XIX асрда шаклланди. Ҳар икки “пан”ларнинг ўртасида муштараклик мавжуд. Унинг таъсири бошқа ўлка ва давлат тузумига ҳам кириб борди. Турк султони Абдул Ҳамид II (1876-1909) Туркия давлат тузумида панисломизмни асосий мафкура майдони қилиб олди. Султон бу ғояни немис олимлари китобидан олгани тайин. Унинг бу ғояси кенг қанот ёзди. Дунё империализмига қарши курашишда бутун мусулмон дунёсини панисломизм ғоясига бирлаштириб, ҳаракат қилиш режаси амалиётда қўлланилди.

Ғарб олимлари мусулмон дунёсидаги диннинг қадр-қимматини шундай изоҳлайди: “Ўтган асрларда уларнинг ихтиёрида дин бор эди. Унинг ақидаларига кўра дин руҳга ҳам, жисмга ҳам қаратилган. Дин уларга кеча-ю кундуз йўл кўрсатиб турган. Улар бутун ҳаётларини, урф-одатларини, еб- ичишларини, савдо-сотиқлари, оилавий турмушлари, сиёсатини шу машъалага қараб созлаб олишарди”. Абдулҳамид динга ақл нурларини олиб кира бошлади. Бундай таълимот Туркистонда ҳам илдиз отди. Туркизм билан панисломизм ўртасида муштаракликнинг бўлишини биз юқорида қайд этдик. Фан оламида туркизм билан панисломизмнинг ўзаро муштараклиги, бир-бирини тақозо қилиши ҳақида турлича мулоҳазалар учрайди. Жумладан, инглиз олими Т. Э. Лоурененинг айтишича: “Шарқ мамлакатларида миллат ғояси тобора кучайиб боргач, у дин аҳллари ўрнини эгаллайди, дин рамзи ҳам шу ғоя билан алмашади. Бундан буён ҳаёт ва сиёсат тўғрисида фақат унга қараб муҳокама юритмоқ керак.” Туркиялик Анварпошшо туркий давлатларни, яъни туркий тилли халқларни бирлаштириш ғояси билан чиққан. Демак, Туркияда Абдул Ҳамид дин, Анварпошшо туркий забон халқлар-давлатларни бирлаштириш ғоясини олға сурган. Фитрат Туркияда ўқишда эканлигида панисломизм таъсирида бўлган. Пантуркизм (улуғ туркчилик) асосан XIX асрнинг иккинчи ярмидан бошлаб, туркий забон халқларнинг чор Россия империясига қарши курашиш ғояси муносабати билан шаклланган. Ўз-ўзидан аёнки, бу ғоя Туркияда кенг доирада ривожу равнақ топган. Бу масалада Аҳмад Вофиқ пошшо, Зиё пошшо, Мирзо Фаттоҳ Охунзода кабиларнинг хизмати катта бўлгани, шубҳасиз.

Туркистон, Кавказорти халқ ва элатлари, жумладан, Россиядаги туркий забон улус биргалашиб, чор самодержавиесига қарши халқ ҳаракатини юзага келтиришга саъй-ҳаракат қилиш эди. Бирлашишнинг шакли ва мазмуни ҳақида турли қарашлар бўлган. Панславянизм ва пангерменизм сингари Туркия давлати раҳбарлигида бирлашиш; умумтурк давлати ташкил қилиш, туркий давлатларнинг ўзаро келишиши ва биргаликда иш кўриши каби фикрлар бўлган. Барча туркий давлатлар Туркия атрофида бирлашишига икки куч қарши бўлган:1) Туркия султони Мустафо Камол; 2) Озарбайжон сиёсий партияси “Мусофот”нинг раҳбарлари. Бутун дунё туркий халқларнинг ягона давлатини тузиш ҳам хаёл, орзу эди холос. Октябр тўнтарилишидан кейин пантуркистлар ғоясида туб ўзгариш содир бўлди. Уларнинг шароитида бирмунча силжиш юзага келди. Ўз- ўзини мустақил идора қилиш тилаклари туғилди. Натижада Туркистон, Татаристон, Бошқирдистон ва Озарбайжонда миллий мухторият айни авж пардага чиқди. Кураш турли шакл ва мазмунда кенгая борди. Бу борада яна Туркия сардорликни қўлдан бой бермади. Туркия султони Мустафо Камол “туркийзабон халқлар доҳийси” деб топилди ва шундай номланди. Бундай ҳудудий ажралиш ва бирлашиш ғоясини англаган Россия империяси мафкурачилари томонидан жадидлар таъқибга кучлироқ олина бошланди. Мустафо Камол тил, дин, маданият бирлиги ягона туркий давлатнинг барпо бўлиши учун етарли асос бўлмаслигини тушунган эди. Бу айни вақтда чоризм империясини тор-мор қилиш, унинг истилосидан қутулиш кураш ғоясини сусайтирган эмас. Акс ҳолда “Иттиҳод ва тараққий”, кейин “Миллий иттиҳод” деб номланган, “Шўройи ислом” (1917) ва “Шўройи уламо” (1917) каби кенгаш ва янги партияларни вужудга келтирди.

“Иттиҳод 1 ва тараққий”. Феврал инқилобидан сўнг Туркистонда ўқитувчилар жамияти, ҳарбий хизматчилар жамияти ва “Турон” (1913) номи билан -санъаткорлар жамияти тузилган. Уларнинг бош мақсади маҳаллий аҳолини қуллик ва нодонликка қарши курашини таъминлаш, руҳонийлардан жабрланган тараққийпарварларни бирлаштириш эди. Бокуни Туркия забт этгач, кенгашнинг номидан “парвар” сўзи олиб ташланиб, “Иттиҳод ва тараққий”га айлантирилди. Унинг таркибида 7-8 киши бўлган, Туркманистонда, Еттисув ва бошқа вилоятларда ҳам жамият тузилди. Ҳар бир ҳудудда таъсис этилган ва аниқ мутасаддиси белгиланган. “Миллий истиқлол” 1 (1917) . Бу ташкилот ниҳоятда махфий бўлиб, ташкилотчилари турк афандилари Усмонбек ва Зиёбеклар бўлган. Ҳар иккиси олдинма-кетин ташкилотга раис тайинланган. Унинг мақсади ёш Шўро давлатини ағдариш бўлгани аниқ. Туркия билан алоқа боғлашган. Унга аъзо бўлувчи Қуръони карим ва маузер билан қасам ичиши шарт эди. Қори ва бошқаларнинг қисмати “Миллий истиқлол”нинг фожеага учраши билан боғланиб кетади. Унинг 50 нафардан зиёд аъзоси бўлиб, Андижон, Наманган, Фарғона, Самарқандда фаолият олиб боришган. Ташкилотнинг бундай махфий ва жиддий ишлаши Шўро ҳокимиятига, биринчидан, ишончсизлик бўлса, иккинчидан, уни Европа тор-мор қилади, деб гумон қилганлар. “Миллий истиқлол” тарқалиб кетди. Баъзилари “босмачилар” сафига қўшилдилар. Жумладан, Норбўтабек ҳам... “Миллий истиқлол”нинг сиру асрори собиқ Иттифоқ бирлашган Бош сиёсий бошқармаси (ОГПУ) томонидан очилади. Барибир “улуғ туркчилик” бошқа номлар билан ўзга ҳудудларда давом этган. Ҳатто хорижда унинг давомчилари бўлган. 1 1 Иттиҳод – бирлашиш. 1917 йил августда турк Усмонбек, Ҳайдар Афанди иштирокида Мунавварқори уйида тузилган. 1 “Миллий истиқлол” ташкилоти ҳам бўлган.

Руҳонийлар икки вакили - Нуриддинбек ва Худоёрхоновни Туркияга юборади, деган гап тарқалади. Нуриддинбек хон авлодидан бўлиб, уни жамиятга руҳонийлар киритган эди. Руҳонийлар Туркия орқали Англия билан тил бириктириши эҳтимолдан холи эмас эди. Юсуф Зиябек зудлик билан Туркияга жўнайди. Шу вақт Истанбул европаликлар томонидан ишғол қилинган эди. “Иттиҳод” 2 шўро давлатининг мустаҳкам бўлиш “тарафдори” бўлиб чиқди, сабаби иккита: 1) Туркистон Англия қўлига ўтиб кетмаслиги; 2) меньшевиклар ҳукмронлиги ўрнатилса, Туркистон яна олдингидай қарам давлат ёки ўлка бўлиб қолар эди. Зиябек Истанбулга руҳонийлар вакилининг борган-бормаганлигини билиш учун Содирхонни жўнатади. У натижасиз қайтгандан сўнг Истанбулга ўта кучли миссия жўнатиш фикри туғилади: тошкентликлар Убайдуллахўжаев (Асадуллахўжаев), Саидносир Миржалилов, самарқандликлардан Беҳбудий ва Мардонқул ҳамда бошқалар юборилади. Беҳбудий бошлиқ гуруҳ Қаршида қўлга тушади. Гуруҳнинг бирортаси ҳам Истанбулга етиб боролмайди. 1919 йил январ воқеасидан сўнг Шўро ҳукумати мустаҳкамлангач, “Иттиҳод” Шўроларга ён боса бошлайди. Кўпчилик Шўро жамиятига ҳам ўтиб кетди. Улар Шўро ҳаракатига қўшилдилар. Натижада, “Иттиҳод ҳам тарқалиб кетди. Унинг ўрнига Шўроларни ёқловчи “Бирлик” кенгаши тузилди. “Иттиҳод” Шўроларнинг бир масалада кўмак беришига ишонди. Шўро Туркистонга мухторлик бериб, Европа мамлакатлари қаторига қўшади, улар билан тенглаштиради, деган умидда эди. Шу боис барча тараққийлар Шўрога қўшилиб, уни қўллаб-қувватлади. “Иттиҳод” аслида Туркистон, Бухоро, Хивани биргаликда ягона турк давлати тузиш тарафдори бўлиб чиқмаган. 2 “Турк одами марказияти”, “Иттиҳоди миллат”, “Бирлик” (1919), “Эрк” (1919), “Темур”, “Ботир гапчилар”. 1921 йилда “Туркистон миллий бирилиги” тарихда “босмачилар” номи қолди, аммо у миллий озодлик ҳаракатида муҳим рол ўйнаган.

Феврал инқилобидан сўнг демократик федератив давлати ёки мухториятга эришиш, октябрдан сўнг эса мухториятга эга бўлишга янгитдан ишонч туғила бошлади. Шу фикрда қатъий қолинди.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти, - Т.; 2000. 2. Абдураҳмонов Ғ., Мамажонов С. Ўзбек тили ва адабиёти, дарслик, -Т.; 2001. 3. Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари,-Т:,2006. 4. Жалолов А. XIX аср охири ва XX аср бошларидаги ўзбек маърифатпарвар-демократик адабиёти,- Т.;1996. 5. Жадидчилик: ислоҳот, янгиланиш,мустақиллик ва тараққиёт учун кураш (даврий тўплам, 1-сон),-Т:,1999. 6. 6. Каримов Н. ва бошқалар, ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи,- Т.;1999. 7. 7. Миллий уйғониш, -Т.; 1993. 8. 8. Қосимов Б. Миллий ўйғониш, - Т.; 2002. 9. 9. Қосимов Б ва бошқалар, Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти,- Т.; 2004. 10. 10. Қулжонов А. Жадид адабиёти (ўқув-услубий мажмуа), Гулистон, 2001. 11. 11. Шоназаров Ю. Жадид адабиётининг илк насри ва драмаси, - Хўжанд, 1996.

Похожие

Жадидчилик ҳаракатининг пайдо бўлиш ижтимоий-сиёсий омиллари

Жадидчилик – жадид адабиётининг бешиги

Жадидчилик ва жадид адабиётининг ўрганилиши

Чўлпон. Адибнинг илк насрида жадидчилик ғояси

Абдулла Қодирий. Жадидчилик – адиб илк ижодининг тамал тоши