Чўлпон. Адибнинг илк насрида жадидчилик ғояси - Литература - Рефераты

Чўлпон. Адибнинг илк насрида жадидчилик ғояси

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

35.82421875 KB

Чўлпон . Адибнинг илк насрида жадидчилик ғояси Режа: 1. Адибнинг илк насрида жадидчилик ғояси. 2. Чўлпон шеъриятида миллий истиқлол истаклари. 3. “Кеча ва кундуз”да жадидчилик тилаклари.

ХХ аср адабиёти пурқувватини икки буюк сиймо, бири – насрини Қодирий, иккинчиси, шеъриятини Чўлпон ташкил қилади. Чўлпон ўзбек шеъриятига “янги тўн кийдирди” (В.Маҳмуд), романчилигида янги дадил қадам ташлади. Унинг ижоди “кечаги Чўлпон”, “бугунги Чўлпон”га бўлиб, қисматга тақсимлаб ўрганишни кечаги ва бугунги мафкура тақозо қилди. Истиқлол ғояларини устувор туриб куйлаган ва ҳимоя қилгани учун ҳам у шўро даврида бадном қилинди. Ҳатто 30-йилларда унинг ижоди борасида Шайхзодага махсус китоб ҳам ёздиришга қарор қилинди. Борингки, улуғ адиб ижоди “чўлпонизм” рукни асосида тескари таҳлил қилинди, ҳатто унинг ижоди адабий жараёнда узоқ вақт ўрганилмади. У 1956 йил зиёлилар қурултойида оқланди. Истиқлол даврига келиб эса унинг ижоди аслича ўрганилди ва баҳоланди. “Чўлпонизм” номи билан адиб ижодининг қораланиши бутун адабий мероси билан мудроқ, ғафлатдаги ўлкани бедор қилиш, халқни миллий уйғонишга даъват этиши боис эди. Чўлпоннинг шундай йўл тутиши шарт эди. Чунки ўсиб, вояга етиб, қўлига қалам тутган муҳити миллий бедор бўлишга йўл ахтараётган бир давр бўлган. Ахтарувчилар сафига Чўлпон ҳам қўшилган. У мажбурийликдан эмас, балки табиий равишда маърифатпарварлик оқимига шўнғиб кетди. Отаси Сулаймон баззоз ўғлидан яхшигина муллавачча тайёрламоқчи эди. Унинг бахтига ўзи таъкидлаганидек: “...Мен у ерда бир киши билан танишдим ва бу киши менга таъсир кўрсатди. У Қуръонни бошдан-оёқ ёд олган мулла бўлгани учун мударрис, деган нуфузли унвонга сазовор бўлган. У Истанбулдаги пантуркистлар марказидан пантуркистлар ва панисломистлар таълимотини тарқатиш учун Хитой Туркистонига юборилган ва Фарғонада ташвиқот учун тўхтаган бир турк эди. У мени турли-туман муаммолар билан биринчи марта таништириб, менда сиёсий ва адабий ишга қизғин ҳавас уйғотди. ... Аммо мударрислик қилиш ўрнига мен миллий ўзбек ёзувчиси бўлишга аҳд қилдим, отамдан ҳам, муллалардан

ҳам қочиб, Тошкентга бордим ва у ерда шеърлар, ҳикоялар ёзиб, журналларга юбордим.” Чўлпоннинг Тошкентдаги ижодий фаолияти 1913-1914-йилларга тўғри келади. Бу даврда жадидчиларнинг айни авж парда фаолияти эди. Ҳатто “Кеча ва кундуз” романининг қаҳрамонларидан бири “Қандай яхши газеталар бор Оренбургда, Қозонда, Уфада, Бокуда, Астраханда, айниқса, Москвада... Боқчасаройга беш сўм пул юборсангиз, бир йилгача ҳар куни “Таржимон” келади”, дейди. 1914 йил Чўлпон ижодининг илк даври, айни сермаҳсул палласи ҳисобланади. Шу йили 18 апрелда “Садойи Туркистон” газетасида унинг илк шеъри “Туркистонлик қариндошларимизга”, сал ўтмай “Қурбони жаҳолат” ҳикояси босилиб чиқди. Шу рўзномада “Адабиёт надур?” номли илмий мақоласи ҳам эълон қилинади. Бу мақоланинг ёзилганида Чўлпон эндигина 16 ёшга тўлган эди. У бундай мақола ёзишга маънан тайёр эди. Форс, рус, араб тилларини мукаммал биларди, “Таржимон” орқали адабиёт илмидаги гаплардан ҳам хабардор эди. Унинг асарлари Боқчасарой, Уфа, Қозонда ҳам босилгани аниқ. Бу давр Ғарб, қолаверса, татар ва озарбайжон адабиёти илмида бадиий адабиётнинг ижтимоий ҳамда эстетик вазифаси борасида баҳс, қарашлар эълон қилинаётган эди. Бундан эрта воқиф бўлган Чўлпон юқоридаги илмий мақоласини газета орқали эълон қилиб, адабиётнинг ижитмоий юмушини ошкора баён этди. Албатта, жадидчилар адабиётнинг жамиятдаги ўрни борасида ўзларининг шеърлари, бадиий яратиқларида эслатганлар. Чўлпон эса уни илмий эстетик қарашида олға сурди. У адабиёт жамиятнинг тараққиётига таъсир этувчи, маънавиятини таъминловчи омил эканини эътироф этди. У фикрини давом эттириб, тирикчилик жўнида адабиёт суву ҳаводек зарурлигини маънан чуқур пайқади. Юртнинг равнақи учун, энг аввало, мутеликдан озод бўлиш йўли ва воситаларини ахтариш керак эди. Унинг бирдан-бир йўли халқнинг

мудраб ётган шуурини ҳаракатга келтириш, кўзини очиш, оқ-қорани танитиш эди. Бунинг энг муҳим омили адабиёт эди, буни Чўлпон идрок эта олди. Шу боис ҳам бадиий адабиётнинг ҳис-туйғуни уйғотиш фазилати, айниқса, образининг намуна бўларли фаолиятларини эътироф этди ва: “Адабиёт чин маъноси ила ўлган, сўнган, қораланган, ўчган, мажруҳ, ярадор кўнгилга руҳ бермак учун, фақат вужудимизга эмас, қонларимизга қадар сингишган қора балчиқларни тозалайдурган ўткир юрак кирларини ювадурган тоза маърифат суви, хиралашган ойналаримизни ёруғ ва равшан қиладурган, чанг ва тупроқлар тўлган кўзларимизни артуб, тозалайдурган булоқ суви бўлганликдан бизга ғоят керакдур”. Муаллиф бадиий адабиётнинг бадиияти хусусида қайғуради. Бунинг боиси ҳам бор. Аёнки, жадид адабиёти гарчандки янги бўлса-да, бадиият жиҳатдан суст, заиф эди. Шунинг учун ҳам Чўлпон адабиёт бадииятига махсус тўхталади ва унинг олдига юксак вазифалар қўяди. Адиб адабиётининг ҳам мазмуни, ҳам шакли мукаммал ва уйғун бўлишини талаб қилар экан, бунинг учун у ўзи, энг аввало, адабий ижоди билан “лаббай” деб жавоб берди. Унинг дастлабки ижоди мазмун жиҳати, бадиий образлари жиҳати билан жадидчиликка хизмат қилди. Чўлпоннинг илк насри бадиият жиҳатидан заиф деб баҳоланиши, ўша давр жадид насри савияси билан изоҳланиши даркор. Истеъдод ва ёрқин маҳорат балки ёш танламас. 16 ёшида ёзган “Қурбони жаҳолат” ҳикояси бунинг туб мисолидир. Унда маърифат билан жаҳолат қарама-қарши қўйилган. Ҳикояда жаҳолат ғолиб, маърифат мағлуб. Пировад натижада маърифатнинг йўқлиги, оз мунча бўлса ҳам унга амал қилнмаслиги қаламга олинган. Адиб “Садойи Туркистон”да эълон қилинган нусханинг тагига “фельетон” деб ёзиб қўйган бўлса-да, у аслида ҳикоя жанрига дахлдордир. Тўғри, ҳикояда нўноқлик, тажрибасизлик сезилиб туради,

соат детали икки марта такрорланади. Буни адабиётнинг ҳазми кўтармайди. Мисол диалогнинг ўта жўнлигини қаранг: “Эшмурод ўз уйида ўтуруб эдики, биров эшик қоқди. Эшик олдига келуб: - Кимдур? - Мен. - Сен кимсан? - Мен Мўминжон: - Вой, Мўминжон экан-ку, - деб эшикни очуб, Мўминжонни меҳмонхонага олиб кирди”. Эътибор берайлик. Ди а логда бир жиддий хабар ёки ибора тилга олинмаган. Эшмурод Мўминжоннинг овозидан таниса-да, “сен кимсан?” деб сўрайди. Шунга қарамай, тасвирда ингичка ифода ҳам учрайди. Мўминжон тасодифий ўғри эмас, у ўғриликни касб қилиб олган: - Мўминжон ёшлигидан ўғриликка одат қилиб келганидан меҳмонхона девори қозиғида осилган соатга тикилди. Шу деталнинг ўзи Мўминжонга тўла тавсиф берадики, бадииятга, характерга нисбатан дастлабки чизгилардир. Ҳикояда Эшмурод билан Мўминжон бир-бирига зид қўйилган. Эшмурод рус мактабида ўқимоқчи, унга қарши Мўминжон: “... Отангиз хотин олиб берадилар. Ўзингиз роҳат қилуб мадрасада ўқуб ётасиз”, дейди. Эшмурод овқат устида ҳам газета ўқийди. Бунга жавобан отаси: “Эй, аҳмоқ. Газетачиларнинг иши ҳамма вақт ақча топмоқ. Газетанинг сўзини тўғриси бўлмайдур, ҳамма ёлғон нарсалар. Бор, уйдан “Жангнома”, “Аҳмад Занж”ни олуб чиқуб, бизга ўқуб бер”, дейди. Эшмурод образида сезиларли бўлса-да, ўсиш бор. Мўминжон соатни ўғирлагандан сўнг Эшмуроднинг отаси ўғлини ўғри гумон қилиб, уни жазолайди. Ўғил ойлаб ётиб қолади. Аммо маърифатга интилишдан тўхтамайди. Газета саҳифаларидаги мақолалар мазмунига муносабат

билдиришга ҳаракат қилади. Қайси мақолага боқмасин, Туркистон бечора ҳол, илмсиз, ҳунарсиз, деб ёзилган. Бу ҳақда ўзининг хулосаси: “Бу бизнинг Туркистонимиз ғафлатдан уйғонурму? Йўқми? Биз бундай ҳолда бўлсак, битамиз , инқироз топамиз...” Эшмурод Европани икки хилда кўради. Унинг жоҳиллиги, “одати қабиҳ”лиги, боз маданияти, ҳунари ва илми жиҳати. Эшмурод бу фикрларини тараққийпарвар мингбошининг боғида ўтириб, ўшандай хаёлларга берилади. Мингбоши сайловнинг бориши ҳақида газета ахборларини ўқиб беришини сўрайди. Маърифатдан тўла огоҳ бўлмаган мингбоши ўзга бола ўғирлаган соатни Эшмуроддан кўради. Мингбоши уни калтакламоқчи бўлади. Ору номусга дош беролмаган Эшмурод ўзини ўзи ҳалок қилади. Унинг ҳалокатидан сўнг ҳақиқат қарор топади. У ҳақ экан. Барибир у жаҳолат қурбони бўлди. Ҳикояда Эшмурод ўзининг ҳақлиги учун курашмайди. Маърифатнинг устидан жоҳиллик устун келишига ишонади ва айб “жаҳолатда”, деб билади. Асарда ҳар икки ўғри болалар воқеаси ошириб юборилган, сунъийлик устун, тасвир хира. Шунга қарамай ҳикоя илк жадид насри бўлганлиги учун ҳам узрлидир. Чўлпоннинг қалами насрда тобора қайралиб боради. Унинг эпикадаги маҳорати “Дўхтур Муҳаммадиёр” ҳикоясида яққол намоён бўлди. “Падаркуш” анъанасидан келиб чиқиб, илм бахту саодатнинг калити деган маъно келиб чиқади. Бу жиҳатдан у Ҳамзанинг “Янги саодат” романига ўхшаб кетади. “Падаркуш”да ота ўғлининг маърифатли бўлишини инкор қилса, “Дўхтур Муҳаммадиёр”да ота ҳожи Аҳмад Россиядан келиб, янгича сабоқ берувчи муаллимга 10 яшар ўғлини топширади. Ота - ўз замонининг улуғ маърифатпарварларидан. Кўп хориж мамлакатларида сафарда бўлган, рус, араб, форс тилларини ўз она тилидай билади. Халқ уни 72 тилни билувчи сифатида эътироф этиб,

“ҳожи сартарош”, деб атайди. Ўғил ўзгалар сингари кўча, чойхонага чиқмайди, унга бир рус офицери бадан тарбияси машқини ўргатади. Россиялик муаллимини поездда жўнатиб, қайтишида безори, майпарастларнинг ҳужумига дуч келиб, отаси жароҳат олиб, вафот этади. Отадан ўғилга икки хил мерос қолади: 1) уй-мулк; 2) ўқиш-тарбия мероси. “Қурбони жаҳолат”да Эшмурод гимназияда ўқишни орзу қилади, аммо орзуси орзулигича қолади. Муҳаммадиёр эса бу орзусига қатъий эришади. У жадид ислоҳотчилиги йўлидан устувор боради. Асарда ўлкада содир бўлаётган маърифий ўзгаришларнинг уч кўриниши талқин қилинади: 1) Туркистонда жаҳолатнинг ҳукм суриши; 2) бош қаҳрамон жаҳолатга қарши кураши; 3) ўлкада юзага келаётган ижтимоий-сиёсий-маданий янгиликларни қўллаб-қувватлаш, эътироф этиш. Ўзгаришлар ва қолоқликлар: уйни суғурта қилишни билмаслик, ичкилик боисидан театр боғида икки кишининг қизишиб, бир-бирини сўйиб қўйиши, поезд бекатларида халқ вакилларининг абгору сарсон юришлари, Муҳаммадиёр кўрган мамлакатлари билан ўз юртини қиёсласа, руслар яшайдиган маҳаллада туб ўзгариш бўлганлги, маҳаллий халқ янада абгор ҳолда яшаши ва бошқалар... Муҳаммадиёрни ҳукумат мактабига ўқишга юбормоқчи бўлиб, ота шаҳар бойларидан ақча сўрайди, ўқишга ақча йўқ. Маишат, тўй, майхўрликка пул топилади. Барча хайрия жамиятида ҳам пул йўқ. Бокудаги “Жамияти хайрия” кўмагида Муҳаммадиёр таҳсил олади, Петербург, сўнг Швейцарияда. Етук мутахассис, журналист, ёзувчи бўлиб етишади. Ўқиган йилларини хотирлаб, “Умрлик шогирдлар” деган романини, “Пойтахт меҳмонлари” деган театр асарини яратади. Ҳар икки асарини ўзи русчага таржима қилади. Уларда ерли халқнинг маърифатсизлиги, ўлкада жаҳолатнинг кенг қанот ёзгани таҳлил қилинади.

Адибнинг “Қурбони жаҳолат” ҳикоясига нисбатан “Дўхтур Муҳаммадиёр” ҳикояси (баъзилар қисса, повесть дейишади)да жиддий ўсиш кузатилади. Муҳаммадиёр отасининг кушандаларини топиб, ўч олмоқчи бўлади, аммо отасининг сўзига амал қилади. “Жаҳолатга қарши тўп, милтиқ, тўппонча, ханжар, ўқ-дору – ёлғиз ўқув, ўқув, ўқув!”. Отасини қасддор душманлар эмас, жаҳолат ўлдирди. Муҳаммадиёр ўз шахсидан кўра элини, юртини, Ватанини ўйлади ва бу ҳақда дейди: “Эй, ватандошларим! Қачонгача бу ғафлат? ...Бунча хушёқмассизлар? Ахир сизлар ҳам одам-ку! Одамлардек ҳаракат қилинглар! Кўз олдингизга келиб турган илм ва маърифат мевасидан фойдаланмасдан нимага оғизларингизни очуб қараб турасизлар? Нимага бу ишларга киришмайсизлар? Уйқудан кўз очинглар!... вақт етди, балки ўтди!” Бунинг чораси нима? Чораси Муҳаммадиёрга ўхшаган зиёлиларни кўпайтириш, оммани ҳаракатга келтириш лозим. Ҳикоянинг бошқа ҳикоялардан туб фарқи шундаки, бундан аввалги ҳикоя қаҳрамонлари фақат гап, баён, ҳикоя, нақл, оҳ-воҳдан сўз очар эди. Муҳаммадиёр - иш одами, тадбиркор. Айтган сўзи билан қилган иши уйғун. У - ҳаракатчан, янгиликлар тарфдори. Ёзган романи, берган дарслари эвазига тушган, отасидан қолган уйни рус кишисига ижарага бериб, орттирган пулларини ишлатади, кўпайтиради. Газета (“Хабар”), журнал (“Ватан”) нашр қилдиради, хусусий шифохона очади, бир қишлоқдан боғча сотиб олади, ундан нефть чиқади, “Жамияти хайрия” очади, бошқа хайрияларга ҳам пул ўтказади. У “ходими миллат” унвонига сазовор бўлади. “Ходими миллат” эса жадидларнинг энг ардоқли, энг фахрли унвони ҳисобланарди. Ҳикояда ҳовлини ижарага қўйиб, хусусий шифохона очиши, нефть кони чиқариши ясама эмас, балки жадидларнинг ижтимоий-иқтисодий жабҳада ҳам ҳаракат қилиши, тадбиркорлик билан шуғулланиши каби янги қараш ва фикрлар олға сурилган.

Адабиётшунослар Чўлпон “Дўхтур Муҳаммадиёр” ҳикоясида жадидчилик қобиғидан чиқа олмаган, деган ақидани муҳрлаб келишди. Бу фикр - таҳрир талаб. Жадидчиликнинг илк даврида дўхтур Муҳаммадиёрнинг фаолияти энг тўғри ва шароитнинг типиклиги шуни тақозо қилар эди. Чўлпон ҳикоясида роман ҳақида истаклар билдиради, дўхтур роман ёзади. Кейинчалик адиб газета орқали замонавий романларни яратиш ҳақида истакларини айтади. Роман яратиш жадидларнинг энг долзарб ва қимматли орзуларидан бири эди. Бу орзу аъмол Чўлпоннинг “Кеча ва кундуз”ида баралла ушалди. Роман Қодирий романларидан кейинги дадил қадам бўлди. Янги мактабга йўл очди. Чўлпон ижодини насрдан бошлаб, насрда такомилга етказган бўлса- да, шеърияти ҳам асосий мавқени тутади. Унинг назмий ижоди ХХ аср ўзбек шеъриятининг асосий мезонларини белгилаб берди. Айниқса, 20- йиллар шеъриятининг чўққисини Чўлпоннинг поэтик ижоди ташкил қилади. Ўсмир Чўлпон дунё хабарлари ва ўлка борасидаги янгиликларни газеталар орқали билиб борди. Хусусан, ўзи яшаб турган ўлкасининг ночорлиги, иқтисодий қашшоқлиги, ижтимоий-сиёсий жиҳатдан рус империясига ўта қарамлигини ҳис қилди, кўрди. Даврининг илғор зиёлилари истак ва тилакларини ҳам ўрганди. Маърифатни тарғиб қилиш, халқни ҳушёрликка даъват этиш долзарб масала эканини зудлик билан пайқади. Худди шу руҳда биринчи поэтик жуфтламаларини қоғозга туширди. Шоирнинг 14 та илк шеърларини ўз ичига олган “Ўзбек ёш шоиралари” (1922), “Уйғониш” (1922), “Булоқлар” (1923), “Тонг сирлари” (1926), “Соз” (1935) тўпламларидаги ва турли даврларда чоп этилган жами шеърлари 252 тадан иборат. Нашр қилинмаган шеърларидан ташкил топган “Гўзал Туркистон” (1997) тўплами ҳам эълон қилинди.

Айтиш мумкинки, Чўлпоннинг шеърлари ҳали тўлиқ топилган ва нашр қилинган эмас. Чўлпоннинг “Туркистонли қариндошларимизга” илк шеърида жадид шеъриятида бўлганидек, Ватан қайғуси, ўксик ва кемтик қалблар тебраниши “маърифатсизлик балосига йўлиққан”, “фойда-зарарни унутган, яхши-ёмонни танимайдиган”, “топганини бошқага бериб, ўзи “оч-яланғоч” қолган, қисқаси, миллат сифатида адои тамом бўлган халқ борасида ёниб, куйиниб ёзади. 1917 йил 28 ноябрдаги “Туркистон мухторияти”ни олқишлаб, уни “озод турк байрами” деб улуғлади. Мухторият олинди, Ишлар йўлга солинди. Миллий маршлар чалинди, Душман ўртансун энди! Айтишларича, Чўлпон мухторият ишида фаол қатнашган, ҳатто биринчи миллий мадҳияни ҳам ўзи ёзган. Унинг қуйидаги байти ҳар қандай миллий мадҳиядан қолишмайди. Туркистонли – шонимиз, туронли – унвонимиз, Ватан – бизни жонимиз, фидо ўлсун қонимиз! Бир ҳақиқатдан кўз юмиб бўлмайди. Чўлпон октябр тўнтарилишидан катта умид кутган эди. Уни халқнинг абадий халоскори деб ҳам билди. Чунки шиорлар чиройли, мафтункор, ишонтирарли даражада эди. Унга инонмасдан мумкин эмас эди. Уни олқишлаб, қатор назмий сатрлар битди, чунончи “Қизил байроқ”, “Қизил байналминал”, “Париж коммунаси” кабилар. Бироз ўтмай, шоир большевикларнинг иккиюзламали қиёфасини кўрди. Ундан юз ўгира бошлади. Ваъдалар пучга чиқди, миллатнинг қадриятини ҳикоя қиладиган декрет қуруқ гап бўлиб қолди. Уч ой яшаган мухторият ўққа тутилди, уни ҳимоя қилиб чиққан халқ қон қақшаб қолди. Ўлка қизил қонга ботди. Омма ўтин

сингари ёндирилди. Ерли халқ яна янгича истибдоднинг оёғи остида қолди. Бу каби қонли кунлар шоир Чўлпоннинг назаридан четда қолмас эди. Бутун изтиробларини, ғаму аламини, ғусса бўлиб кўнгил пучмоғини тўлдирган туйғусини 1920 йилда ёзган “Бузилган ўлкага” шеърида ифодалади. Шеър қарийб ярим аср баҳснинг манбаи бўлиб келди. Гўё шеър аксилинқилоб, ёш шўро ҳукуматига қарши “ўқ” бўлиб ёзилган эмиш. Боз устига ана шу шеър мисолида Чўлпонга миллатчи тамғаси босилди. Хўш, миллатчи деб кимни англаш мумкин? Чўлпон ўз миллатини ўзга миллатдан устун қўйиб, бошқаларни пастга урган эмас. Унинг миллатчилиги- миллат фидойилигида, миллатпарастлигида. Шўро мафкураси миллатнинг қурбони, ҳимоячиси, фидойиси бўлганларни “миллатчи” деб атади. Ана шу ёрлиқ Чўлпонга ҳам ёпиштирилди. “Бузилган ўлкага” шеъри аналитик ёки синтез йўли билан эмас, балки ижтимоий услубда таҳлил қилишни тақозо қилади. У мухториятнинг қон қақшаб қолганидан сўнг ёзилган. Қонга чўлғанган ўлка ҳақиқий маънода бузилган, ёндирилган, кул бўлган эди. Биргина Қўқоннинг ўзида 10 минг нафар аҳоли худди ўтин каби қалаштирилиб, ёндирилган. Бундай жаҳолатни бузилган ўлка дейиш мумкин. Мана ўша манзарани ифодаловчи сатрлар: Нега сенинг турмушингда умидларнинг ўлиши? Нега ёлғиз қон бўлмишдир улушинг?... Шеърда икки манзара яққол акс эттирилган. Биринчиси, гўзал, кўркам, маъмур, салоҳиятли ва ўктам ўлка манзараси, иккинчиси, ўз ҳолича умр гузаронлик қилаётган юртни ўзга ёвуз куч босиб олиши, муқаддас заминларини пайхон қилиши, бойликларини талаб, халқини хизматкор қилган куч – Русия. Икки йўналишдаги туйғулар сирасида Ватанни, юртни, заминни севиш ҳислари билан тўлиб-тошган ушбу сатрлар битилган.

Шеър адабий танқидда миллатчилик руҳида баҳоланиб келинди. Бу маънода шоирнинг бошига маломат тошлари ҳадсиз ёғилди. Аслида у Ватанни севиш руҳидаги шеър эди. 20-йилларда миллий истиқлол ҳаракатида катта ижтимоий-маънавий рол ўйнади. У энди ўз баҳосини олди. Тўғри, шеър ўша йиллари матбуотда чоп этилган эди. Шеър чоп этилиши билан унга қарши шеърлар ёзила бошланди. Ғайратий унга контраст равишда “Тузалган ўлкага” шеърини яратди. Айрим маълумотларга қараганда, “Тузалган ўлкага” шеърини Чўлпоннинг ўзи таҳрир қилиб, айрим тузатишларни киритган. Бу “Бузилган ўлкага” шеърининг курашчанлик куч-қудратини янада оширишга қаратилган эди. 1920 йил 20 сентябрда Бухоро инқилоби ғалаба қилди. Унга бағишлаб, Чўлпон ўзининг “Халқ” шеърини битди. Шеърнинг мағзини чақар эканмиз, халқнинг буюк кучлиги, ўлканинг истиқлоли унинг билан боғлиқлиги, қалам аҳли халқ билан ҳамиша бирга бўлиш туйғусини кўнглингизга туясиз: Халқ денгиздир, халқ тўлқиндир, халқ кучдир, Халқ исёндир, халқ оловдир, халқ ўчдир. Чўлпоннинг шеърий маҳорати, поэтик олами такомиллашиб, жозибалашиб боргандек, унинг ижитмоий-сиёсий қараши ҳам ўсиб борди. У шу вақтгача истиқлолни ислоҳот, муроса, халқни уйғотиш воситасида қўлга киритиш мумкинлигини қаламга олиб келди. Кейинчалик у курашни жиддий қилиб қўяди; ё бор бўлиш, ё йўқ бўлиш тарзида тушунади, яъни узил-кесил қилиб қўяди. Ё бор бўлиш, ё йўқ бўлиш: Йўқ яраш! Шоирнинг шеърияти ўн беш кунлик тўлин ойдек тобора тўлишиб боради. Истиқлол кишанлари ва тушовларининг заифлашиб, занг босиб,

узилиш даражасини пайқайди ва уни омма шуурига етказиш учун ўткир мисраларни жуфтлайди. Тез кунда ҳақсизлик ўз умрини тугатиши муқаррар эканини англайди. Шеърини ҳам “Қўзғалиш” деб номлашдан чўчимайди: Кишанлар занг босгандир, сергак бўлким, узилур; Томиримда қўзғалишнинг ваҳший қони гупурди. “Кишан” шеърида эса инсоннинг инсонийлик белгиси ҳақида фалсафий фикрлайди. Бош аломат - ҳурлик. Ҳур яшаманг, ҳурриятингиз, ғурур ва сурурингиз сўнади. Ҳурсиз инсон - тутқун инсон. Табиатнинг мўъжизаси инсон мағрур яшаши, ўз ҳукми билан яшаши лозим. Боши баланд инсонгина эркиндир: Тириксан, ўлмагансан, Сен-да одам, сен-да инсонсан; Кишан кийма, бўйин эгма, Ки, сен ҳам ҳур туғилғонсан! 20-йиллар боши давридаги шеърларининг аксарияти истиқлолга бағишланган. Қайси бир шеърига эътибор қаратманг, истиқлол ғоялари уфуриб туради. “Пўртана” ана шундай шеърлардан. Пўртана – тошқин, вулқон. У ҳар қандай денгизни тўлқинга, жумбушга келтиради. Ўрни билан денгиз қирғоқни ўпади, ўпиради. Пўртана – денгиз тўлқини. У денгизни таг-туби билан чайқайди. У - ҳам гўзаллик, ҳам фожеага ўч. Унинг севгилиси – сув қизи. Сув қизини ҳам ҳаракатга келтиради. У сув маликасини суяди, қўйнига ҳам олади, даҳшатга ҳам туширади. Шоир пўртанани қиёматга қиёслайди. Борингки, пўртана - йўқсил, қудратли халқ қўзғолони рамзи. Рамзлар энди тиниқлаша боради: Бу маҳшар қиёмат, пўртана. Тўлқинлар

Ҳаммаси йўқсилнинг кўнглида. Ҳа, пўртана – йўқсил, унинг даҳшатли ҳаракати йўқсилликнинг қалбида, азму иродасида. Шеърга эътибор берган бўлсангиз, бошдан то охирги мисрагача рамз орқали ифода этилиб, энг сўнггида пўртана – йўқсил экани аёнлашади. Чўлпон – рамзлар шоири. Унинг поэтик образлари майин ипакдек, аммо пўртана сингари сеҳрли, кўп маънони англатади. Агар рамзлар устидаги парда очилмаса, шеърни тўла-тўкис ҳис қилиш, поэтик образлар замиридаги маъно тароватларини пайқаш амримаҳоллик келтиради: Муҳаббат осмонида гўзал Чўлпон эдим, дўстлар, Қуёшнинг нурига тоқат қилолмай ерга ботдим-ку. Шеърдаги поэтик рамзлар-осмон жисмлари. Бундай қарасангиз, анъанавий образлардек туюлади. Осмон-сокин ва бепоён, осойишта, тинч Туркистон ўлкасини эслатади. Осмон оддий эмас, муҳаббат осмони, яъни севимли замин, севимли юрт осмони. “Гўзал Чўлпон эдим”, яъни ўзининг серифода, мазмунли, тароватли ижоди, машғулоти билан банд ижодкор. “Қуёшнинг нури” ижтимоий-сиёсий мазмун касб этган, яъни октябр тўнтарилишини англаш, тасаввур этиш мумкин. Ҳамма қуёшни соғинади, ундан баҳраманд бўлади. Аммо Чўлпонгина унинг тафти, нурига тоқат қилолмайди. Сабаби қуёш рамзий-октябр тўнтарилишидан сўнгги ижтимоий-сиёсий турмуш. У бу турмушга тоқат қилолмайди. Чўлпон ХХ аср ўзбек шеъриятига янги мазмун, янги образ, янги соз олиб кирди. Асрий арузнинг ёнида майин, гоҳ тошқин, гоҳ бағри кенг бармоқни қўя олди. Бармоқнинг имкониятини кенгайтирди. Шеъриятни ажнабий сўзлар, тайёр трафаретлардан тозалади. У шеърдаги безак, жимжимадорлик, сунъийлик, такрор ибораларни қувиб чиқарди. Шеъриятга халқ назмининг соддалиги ва теранлигини олиб кирди.

Кутилмаган образлар, сўз образлари, иборалар сув остидаги жавоҳирлардек жилва беради. “Чўлпон шеърияти” деган бетакрор эстетик бойлик ўзбек шеъриятининг ХХ асрдаги ҳам тамал тоши, ҳам такомили, янги анъаналарига тагкурси бўлди. “ Кеча ва кундуз ” романининг қисмати унинг муаллифи Чўлпон тақдири билан бирдай кечди. Чўлпон маданиятимиз ва адабиётимиз қасридан қанчалик суриб ташланишга уриниш бўлган бўлса, унинг “Ўткан кунлар” қаторидаги дурдона ўзбек романи “Кеча ва кундуз”ни ҳам халқнинг бадиий мулкидан чиқариб ташлашга ҳужум қилинди. 1936 йилда нашр қилинган мазкур роман қатор монеликлардан сўнг 1988 йил (“Ш.Ю.”, 2-3 сонлар) эълон қилинди. Унинг дунё юзини иккинчи марта кўриши маданиятимизнинг катта ютуғи бўлди. Иккинчидан, роман ҳақидаги баҳс тарафкашлик ақидаларидан тамомила озод бўла ололмаган танқидчилар томонидан давом эттирилди. Чунончи, нима учун роман “Кеча ва кундуз” деб аталади? “Кундуз” қисми борми, бош қаҳрамон масаласи, Мирёқуб ва Зеби образи тугалланганми, роман психологизми, ундаги жадидчиликка муносабат ва шунинг кабилар. Биз эса ушбу мажмуада Чўлпоннинг жадидчиликка нисбатан мавқеини ҳадди имкон ўрганиб, атрофлича талқин қилишга тутинамиз. Чўлпонни жадид адабиёти билан “Қурбони жаҳолат”, “Дўхтур Муҳаммадиёр” ҳикоя ва қиссаси ҳамда бир қатор маърифий шеърлари мустаҳкам боғлаб туради. Адабиётшунос Анқабой Қулжоновнинг таъкидлашича, Чўлпон “инқилобий миллий кураш-жадидчилик ҳаракати қозонида” қайнаган эди. Бу қозонда аввалроқ Фитрат Туркияда қайнаб келди. Анвар пошшо ташкил қилган “Иттиҳод ва тараққиёт” партияси фаолиятидан таъсирланган Фитрат шу йўлдан борди ва ундан андоза олди.

Фитратнинг сафдоши Чўлпон Туркияда таҳсил олмаса-да, у ердаги жадидчилик ҳаракатни матбуот, қолаверса, “Мунозара”, “Ҳинд сайёҳи баёноти” асарлари орқали танишди. Бунинг бевосита исботи Зебини суд қилиш жараёнида прокурор судланувчини “Туркиядаги 1908 йил инқилоби”, “Эрондаги сўнгги машрутият” (конституцион), “Оврупа қиёфали жадидлар”, “Ёш сарт кадрлар чор империясига тиш қайрашида Туркия иттиҳодчиларидан қолишмайди” каби ақидалар билан гуноҳсизни гуноҳкор қилишида кўринади. Прокурор тоғ воқеалари ва Қумариқ ҳодисаларини эслатиб, судда шундай дейди: “Зоҳирда рус маданиятига ёпишиб келган европалик қиёфасидаги жадидлар, аксари кулар юзли ёш савдогарлардан иборат “ёш сарт” кадрлари-империяга қарши тиш қайрашда Туркия иттиҳодчиларидан қолишмайдилар. Ҳолбуки, биз яқиндагина эшон тўполони бўлиб ўтган жойдан унча олис эмасмиз... У вақтда муҳтарам муттафиқимиз Англия биз билан тегишган бўлса, энди душманимиз Германия ва унинг қўғирчоғи бўлган Туркия биз билан унақа ҳазиллашиб ўтирмайди”. Чўлпон суддаги прокурорнинг нутқини жиддий киноя, истеҳзо билан келтиради. Бу гапларнинг замирида коса тагида ним коса борлиги тайин. У аввал ўзларини жадид ҳисоблаб, сўнг тўнини тескари кийганлардан ғазабланган, уларнинг бошқарув қиёфаси”ни фош қилиш ниятида бўлгани табиий. Ҳатто Бухоро жадидларининг пешволаридан бири Ф.Хўжаев ўз ақидасидан қайтишга мажбур бўлади, давр тазйиқи шуни талаб қилар эди. Боз устига А.Икромов 1926 йилда “Жадидизм буржуа мафкураси - бу савдо буржуазияси мафкураси” деб эълон қилди. 1929 йилда эса партия Пленумида: “Мана, бизда Мунавварқори, Фитрат, Чўлпонларни ҳақорат қиладилар - бу яхши, сўкиш керак. Аммо сўкишни билиш ҳам керак, бу билангина чекланиб қолиш - бу консерватизмдир, бу орқада қолишдир” дея жиддий чиқиш қилган эди. Бу гаплар айтилаётган вақтда Чўлпон ҳам шубҳа остига олинган. Бир кунмас-бир кун сиёсат

сиртмоғи бўйнига илинишини кутиб юрар эди. Шу воқеалар даҳшати Чўлпон тасаввурида тошга нақш ўйгандек муҳрланиб қолган эди. Унинг кўнгил рози, елкасидаги тоғдек бўлиб ётган “юк”ни суд жараёнида прокурор нутқида ифодалангани ўз- ўзидан аён. Чўлпон жадидчилик кўз қарашларини аниқ шахслар образи мантиқида журъат қилиб ифодалай олган эди. Бунга Акбарали образи яққол мисолдир. Мингбошининг хотини Хадичахон эри ҳақида амалдор бўлгандан кейин “айниди” дейди. Бу айниш Акбаралининг маърифатсизлиги ва омийлигига ҳам тааллуқлидир. Унга тагида оти, белида қиличи, атрофида қоровуллари ва бойлик бўлса, бас. Дунёни сув босса тўпиғига чиқмайди. Ноиб тўрага: “Мен бир оми одамман, сиёсатингизни билмайман”, дейишидан унинг кимлиги аён. Унга ноиб тўра - пайғамбар, худо. Унинг айтганини худога сиғингандек, сидқидилдан бажаради. Тўра фармойиши билан янги усул - жадид мактабини ёптиради. Унинг бу қилмиши жадид газеталарида танқид қилинади. Бу унинг мисқоллаб топган обрўйини тўккан эди. Мирёқуб кўмагида мадҳу санога тўла мақола эълон қилдирди. Гўё шаъну шавкатини бироз қайта тиклагандай бўлди. Давр ва жадид Шарафиддин Хўжаев таъсирида жадидчилик йўлига тезкорлик билан (уч кунда) кириб борган Мирёқуб образини таҳлил қилишдан аввал 30-йиллар роман ҳақидаги бир фикрга мурожаат қилайлик. О.Шарафиддинов, Ж.Шарипов, Ф.Султоновларнинг “Кеча ва кундуз” ҳақида” сарлавҳали мақоласида шулар қайд қилинган: “Романда тарихий фактлар қасддан бузиб кўрсатилган. Шахсий бойишлари йўлида курашган, шу мақсадлари йўлида ҳар қандай ифлосликдан тортинмаган халқ душманлари ва Ватан хоинлари-жадидларни халқнинг ҳақиқий ўғиллари сифатида тасвирлаш тарихни қалбакилаштиришга уринишдан бошқа нарса эмас” (“Қизил Ўзбекистон”, газетаси, 1936 йил 6 август). Бу 30-йиллар романга берилган ижтимоий-сиёсий баҳо эди. Аниқроғи,

аксинча, романда акс этган тарихий ҳақиқат қийшиқ ойна орқали ўқилди ва баҳоланди. Мирёқуб- “эпақа” лақаби билан машҳур. Бу ҳақда адиб ёзади: “Мирёқубга “эпақа” лақаби камлик қилар эди. Унга бошқа бир лақаб топиш лозим бўлардики, ундай лақабни энди бу қишлоқ одамлари тополмасдилар: Мунинг учун амир Навоий ёки мавлоно Жомий ё бўлмаса, шоҳ Машрабнинг тирилиб келиши даркор эди”. У - ўз замони тадбиркорларининг янги типи. Ўз қишлоғида икки баққоллик дўкони, қассоблик дўкони ва чойхонаси бор. Пахта заводи ва пахта саройидан ҳам манфаатдор. “Шаҳардаги катта банклардан бирида “учёт қўмитаси” нинг аъзоси, ҳафтада бир мажлис ўтказади”. Русия империясининг вакили ноиб тўранинг уйида бўлган суҳбатда поезд йўли қурилиши ҳақидаги фикрга дуч келиб қолади, йўлнинг қаердан ўтишидан огоҳ бўлади. Натижада поезд йўли четидаги ташландиқ ерларга ҳам ўзининг тижоратга оид қурилишларини бунёд этмоқчи. Мирёқубнинг бундай топқирлик ва тадбиркорлигини сезган ноиб тўра “Сен худди бир америкаликка ўхшайсан, Мирёқуб” (74) дейди. Унинг бундай ишбилармонлигини “қанча давлат қўлга кирганини худо биладию, худонинг севимли бандаси қоракўз Мирёқуб”(75). Мирёқуб роман сюжетида муҳим ўрин тутади. Акбарали оиласи ва мингбошилик фаолиятининг таназзулига хотинлари қатори Мирёқуб ҳам рол бажаради. Айниқса, Русия империяси ичдан чирий бошлашини кўрсатишда ҳам Мирёқубнинг ноиб тўра хотини билан бўлган интим муносабатларда янада ойдинлашади. Хусусан, ноиб тўра билан Мирёқубнинг суҳбатида империянинг нураб бориши тобора равшанлашади. Пошшо ҳукуматининг вазияти чатоқ, чора излаш керак, аммо топилмайди. Империя ҳам ичдан, ҳам ташқаридан заха тортмоқда. Буни ноиб тўра шундай тушунтиради:

- Чорани ўйлашга ҳам қўрқаман, Мирёқуб... Сен чора нима деб ўйлайсан? Чорасини топишдан биз амалдорлар ожизмиз. Дуруст, ичимиздаги душманга, қора халққа қарши чиқиш бўлса, тадбир осон. Қозоқ ўрусимиз, миршабимиз, жандармамиз, аскаримиз бор... Хориждан келаётган ёвга биз ожизмиз, нима қилишимизни билмаймиз. Бу ёмон, бу жуда ёмон ҳол. Романда “инқилобиюн” деган тоифа ҳақида ноиб тўра сўзлайди. Бу – куч. У ... фабрикачилардан фабрикаларни, заводчилардан заводларни тортиб олиб, халққа бер, дейди. Уларнинг халқ дегани қора халқ, “ялангоёқлар...”(145). Империя деганида бу пошшонинг сурати, ноиб тўра елкасидаги погонни тушунган Мирёқуб “империяси тағин ҳам ботмасинми?” деган хулосага келади. Сабаби Акбарали ўлгандан сўнг ноиб тўранинг ошпази Зуннун мингбоши бўлади. Уни ноиб тўра кўтарган. Ноиб тўрага хотини айтган. Хотини билан Зуннуннинг тили бир. Шуларни ўйлаб, Мирёқуб империя шаллақилар, маиший бузуқлар қўлида экан, унинг эртаси қоронғи, деган қарорга келади. Романда “империя” дегани ичдан емирилиб бораётгани бадиий таҳлил қилинган. Буни ҳатто олифта, ҳаётни айш деб биладиган Мирёқуб ҳам сезади. Мирёқуб тадбиркорлиги туфайли империянинг бетайин одамлар тасарруфида эканини билиб ҳам Русиянинг маҳаллий амалдори мингбоши Акбаралидан узоқлашишга ҳаракат қилади, мақсадига эришади ҳам. У исловатхонада танишган Марям билан Қрим сафарига йўл олади. Мақсад ҳам айшини қилиш, ҳам мингбошидан йироқлашиш эди. Сафарга йўл олар экан, жадид Шарафиддин Хўжаев билан танишади, унинг суҳбатидан лолу ҳайрон қолади. Жадид Мирёқубнинг ҳамқишлоғи Абдусамаднинг янги мактаби, Исмоил Ғаспралининг “Таржимон”даги “Тилда, фикрда, ишда бирлик!” шиорини мақтайди. Бу ҳали ҳолва. Жадид Ш.Хўжаев Петербург, Финляндияда дўконлари борлиги, бир укаси Хелсинг форс гимназиясида, яна бири Уфадаги машҳур Олия мадрасасида, ёш ўғли эса Финляндияда

махсус муаллимда таълим олишини ошириб-тошириб гапиради. Мирёқуб унинг суҳбатидан ўзини ўта кичик ва заиф тадбиркор ҳис қилади. Суҳбатдошининг гапларига ҳайрон қолади. Одам ҳам шунчалик дилкаш ва ишбилармон бўладими. Мирёқуб ўзича: - Қизиқ: гап деган нарса шунча таъсирлик бўладими? Кечагина мен “жадид” деган сўзни эшитсам, белим қайишарди... - Мана, мен энди жадидни кўриб турибман... Гаплари ҳаммаси маъқул. Бировнинг мол-мулкига чанг солатурганга ўхшамайди...Ўзи ҳам бадавлат одам. Ҳалол касб қилиб, пул топишини, дунё орттиришини билар экан.... Агар жадид шундай бўлса, мен ҳам жадидман” (186-187). Мирёқуб “эпақа” нафақат маишатнинг орқасидан қувувчи, балки зукко, фаросатли, ишнинг кўзини биладиган киши. Шунинг учун мингбоши унингсиз калавасининг учини йўқотиб қўярди. Мингбошининг жилови унинг қўлида эди. Ёки ноиб тўра “империя даҳшатли тўлқинлар ичида зулматга, белгисизликка, йўқликка қараб кетаётир” деган сўзини пайқаб, империянинг нималигини сўраб билиб олади. Хўжаевнинг ширин суҳбатидан ёқтирмаган жадидчиликни ёқтириб, “мен ҳам жадидман” дейишигача бориб етади. Мирёқуб империя ҳақида фикрини равшанлаштириш учун бу борада суҳбатга Хўжаевни тортади ва ундан шундай жавоб олади: “... Сиз-биз соғин сигирмиз, бизнинг ширин сутимиз бор, руслар ва бошқа ажнабийлар “бизни эмиб ётадилар”(187). Унинг фикри тобора тиниқлаша боради. Халқ ва миллат каби тушунчаларни англай бошлайди. “Миллат одам бўлсин” деган фикрга келади. Ундаги ўзгаришни йўлдоши Марям сезиб: “Мирёқубнинг фикри очилади, “маданийлашади”, дейди. Воқеан ҳам Мирёқубнинг маданийлашиши ва жадидлашишида Марямнинг мавқеи алоҳида бўлгани тайин. Буни ҳатто Хўжаев пайқаган: “Сиз бахтлисиз. У ҳам сизни энди сиз учун янги бўлган бир дунёга олиб киради” (124).

Мирёқуб Хўжаевнинг дунёқарашини эшитиб, ўзида ўзгариш ясалаётганини пайқайди. “Миллат”, “Бой бўл!”, “Завод сол!”, “Фабрика оч!” каби сўзлар унинг қулоғига мойдай ёқарди. Ибтидоий синфда миллий мактабда ўқитиш, юқори синфга ўтганда рус мактабига ҳам берса бўлади, деган фикрни эзибички деб тушунади. Ўзи болаларининг тарбиясини Марямга бериш хаёли билан яшайди. Марям айтгандай, Мирёқуб “маданийлашиб” борди. Шу билан бирга у - дину диёнатни ҳам қўлдан бой бермаган йигит. Марямнинг исми – шарифи ва фамилиясини ўзгартириб, фоҳишахонадан олиб чиқади. Москвага етганда нўғой масжидини топиб, Биби Марям Ойша қизи номи билан уни ўз никоҳига олади. “Мовий кўз” дилбар аёл Марямнинг асл исми – Мария Степановна Острова эди. У маълум сабабларга кўра ўз ўлкасини тарк этиб, бу юртга келган. Уни Мирёқуб муҳаббатли ҳаётга ҳидоят этди. Бу Мирёқубнинг замин одами, диёнатли эканлигидан далолат. Мирёқуб Қримда туриб, мингбошига хат ёзади. Мактубни Ҳакимжон Акбаралига ўқиб беради. Унда жадидча сўзлар сероб, ҳатто бир ўринда Акбаралини “валинеъматимиз” дебди. Шу мактуб Мирёқубнинг жадид ақидасини тўлиқ қабул қилганига далилий ашёдир. Мирёқуб – мураккаб образ. Шу билан бирга ўзбек адабиёти тарихида янги типдаги образ. Унинг образи Туркистоннинг истиқлол сари уйғонаётгани ва Русия империясининг ичдан чириб бораётгани ифодасини акс эттирувчи ва бу борада фаоллашиб бораётган шахс тимсолидир. У истиқлол фидойиси Чўлпоннинг кашфиёт даражасидаги образидир. Отабек истиқлол йўлида даста чопган бўлса, Мирёқуб уни соплашга илк қадам қўйди. Мирёқуб “акаси” Отабекнинг йўлини давом эттирган ўз замонининг жадид кишисидир.

Фойдаланилган адабиётлар 1. Аъзамхўжаев С. Туркистон мухторияти, - Т.; 2000. 2. Абдураҳмонов Ғ., Мамажонов С. Ўзбек тили ва адабиёти, дарслик, -Т.; 2001. 3. Долимов У. Туркистонда жадид мактаблари,-Т:,2006. 4. Жалолов А. XIX аср охири ва XX аср бошларидаги ўзбек маърифатпарвар-демократик адабиёти,- Т.;1996. 5. Жадидчилик: ислоҳот, янгиланиш,мустақиллик ва тараққиёт учун кураш (даврий тўплам, 1-сон),-Т:,1999. 6. 6. Каримов Н. ва бошқалар, ХХ аср ўзбек адабиёти тарихи,- Т.;1999. 7. 7. Миллий уйғониш, -Т.; 1993. 8. 8. Қосимов Б. Миллий ўйғониш, - Т.; 2002. 9. 9. Қосимов Б ва бошқалар, Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти,- Т.; 2004. 10. 10. Қулжонов А. Жадид адабиёти (ўқув-услубий мажмуа), Гулистон, 2001. 11. 11. Шоназаров Ю. Жадид адабиётининг илк насри ва драмаси, - Хўжанд, 1996.

Похожие

Чўлпон кичик насрий асарлари поэтикаси

Жадид насри

Абдулла Қодирий. Жадидчилик – адиб илк ижодининг тамал тоши

Жадидчилик ва жадид адабиётининг ўрганилиши

Чўлпон ижоди