Чўлпон кичик насрий асарлари поэтикаси - Литература - Рефераты

Чўлпон кичик насрий асарлари поэтикаси

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

170 KB

Чўлпон кичик насрий асарлари поэтикаси Режа: 1. Чўлпон поэтикаси ҳақидаги мулоҳазалар. 2. Адабиётнинг мазмун-моҳиятини белгилаган асосий эстетик тамойиллар. 3. Чўлпон ҳикояларида маърифатчилик ғоялари. 4. Чўлпоннинг инқилобдан кейин ёзган ҳикоя лар и .

Бадиий адабиёт тараққиётининг ички омиллари мавжудлиги ва уларнинг аҳамиятини заррача инкор этмаган ҳолда, биз ҳар бир давр адабиётининг ғоявий-мазмуний ҳамда поэтик хусусиятлари, аввало, ўша даврнинг ижтимоий тарихий шарт-шароитлари билан белгиланади, деб ҳисоблаймиз. Шу боис ҳам Чўлпон поэтикаси ҳақидаги мулоҳазаларимизни у адабиётга кириб келган давр шарт-шароитларига, хусусан, адибнинг ижодига беқиёс катта таъсир кўрсатган жадидчилик ҳаракатига қисқача тўхталишдан бошлаш зарурдир. ХX аср бошидаги Туркистон ижтимоий-тарихий шароитининг ўзига хослиги, маълумки, икки асосий омил: I) капиталистик ижтимой муносабатларнинг қарор топа бошлагани ҳамда 2) Туркистоннинг мустамлака ўлкаси бўлганлиги билан белгилангандир. Яъни, юртимизда янгича ижтимоий муносабатларнинг қарор топа бошлаши ижтимоий-тарихий тараққиётнинг табиий ҳосиласи эмас, кўпроқ ташқи омиллар таъсири билан боғлиқ эди. Ижтимоий тараққиёт бобида европа мамлакатларидан анча ортда қолган Россия таъсирида ҳали анчагина мустаҳкам феодал асосларга капиталистик муносабатлар пайвандлана бошланди. Албатта, бу нарса ижтимоий-тараққиёт суръатини тезлатди, бироқ юртимизда эскилик ва янгиликнинг ажиб қурамаси вужудга келдики, ҳар иккисининг орасидаги фарқ яққол кўзга ташланиб қолди. Бу эса, табиийки, эскиликни тугатиш, жамият ҳаётини ислоҳ этишу миллатни тараққий эттириш заруратини кун тартибига қўйди. Айни шу заруратни теран идрок қилган фидойи зиёлиларимизни ягона МАҚСАД атрофида бирлаштирган маърифий-ислоҳий ҳаракат миллий тарихимизга жадидчилик номи билан кирди. Маълумки, жадидчилик ҳаракатини атрофлича ва илмий холис ўрганила бошланганига хали кўп бўлганича йўқ, у ҳақдаги йирик фундаментал тадқиқотларнинг пайдо бўлиши яқин келажакда кутилади. Табиийки, биз бу ўринда жадидчилик ҳаракатининг мавзуимизни ёритиш учун зарур ўринларигагина тўхталамиз.

Асримиз бошидаги Туркистон ижтимоий-тарихий шароитининг миллий адабиётимиз тараққиётига таъсирини ёрқинроқ тасаввур қилиш учун, фикримизча, уни Европа адабиёти тарихи билан муқояса қилиш фойдалидир. Кузатишлар шуни кўрсатадики, жадидчилик ҳаракати ўзининг кўп жиҳатлари билан ХYIII асрда Европада кенг қулоч ёйган маърифатчилик ҳаракатига ўхшашдир. Ҳар икки ҳаракатга хос муштарак нуқталарга бир қур назар солинсаёқ, бизнингча, бу фикримизда жон борлиги англашилади. Аввало шуки, ҳар икки ҳаракат ҳам феодал асослар емирилиб, уларнинг ўрнида капиталистик муносабатлар қарор топа бошлаган пайтда майдонга келган. Яъни, ҳар икки ҳаракатнинг юзага келишини заруратга айлантирган ижтимоий тарихий шароитнинг ўхшашлиги улардаги ўхшашликни келтириб чиқарган. Феодал ижтимоий муносабатлардан фарқ қилароқ, капиталистик муносабатлар жамиятнинг ҳар бир аъзоси учун тенг бошланғич (старт) имкониятлар очиши билан характерланади. Янги шароитда инсоннинг тақдири ва жамиятдаги ўрнини илгаригидек ижтимоий келиб чиқиши эмас, ақлу заковати, тадбиркорлигию омилкорлиги белгилайди. Кўринадики, янгича ижтимоий муносабатлар шахснинг ижтимоий мақомини ўзгартирди, у энди ўзини ижтимоий шахс сифатида — жамиятнинг ва ўзининг ҳаётига фаол таъсир кўрсата оладиган унсур сифатида англай бошлайди. Шахс мақомининг ўзгариши билан феодал-монархик тартибларнинг эскиргани, жамият ҳаётини ислоҳ этиш зарурати тобора равшан кўзга ташлана боради. Европанинг қатор мамлакатларида айни шу хил шароит юзага келганида майдонга чиққан ҳаракат маърифатчилик ҳаракатидир. Маърифатчилик ҳаракатининг ижтимоий-тарихий шароит билан узвий боғлиқлигини шундан ҳам кўрса бўладики, унинг ғоялари европа мамлакатларининг ҳаммасига бир пайтда эмас, конкрет мамлакатда бунинг учун мос ижтимоий шароит юзага келгандагина ёйилган: аввал Англияда, кейинроқ Францияда, сўнг Германияда(маълумки, жадидчилик ғояларининг қрим, Татаристон, Озарбайжон, Туркистон ҳудудларига ёйилишида ҳам шунга ўхшаш ҳолни кузатиш мумкин: уларнинг ҳар бирида ғоянинг ўзлашиши ва оммалашув

даражаси турлича бўлган). Жадидчиликка ўхшаб, Европа маърифатчилигининг ҳам ягона ҳаракат дастури бўлган эмас, ҳар икки ҳаракат ичида ҳам қарашлар турличалиги (бироз консервативроқ қарашлардан то радикал қарашларгача) мавжуд эди. Маърифатчилар эскирган ижтимоий асосларни тамомила инкор килиб, янги — инсон табиатига мос, "ақл"га мувофиқ жамият қуриш ғояси билан чиққанлар. Жадидчиларга ўхшаб, улар ҳам ижтимоий ислоҳни амалга оширишда маърифат ёйишни асосий воситалардан бири деб билганлар. Ўз ғояларининг имкон қадар кенг доирада ёйилишини истаган маърифатчилар нашриёт- матбаа ишларига катта аҳамият берганлар, кичик ҳажмли ва арзон рисолалар чоп этиб тарқатганлар. Маълумингизки, жадидчилик ҳаракатининг кўзга кўринган намояндалари(Беҳбудий, Мунаввар қори, Ибрат ва бошқ.) ҳам ноширлик билан шуғулланганлар. Боз устига, жадидчиларнинг юқоридагича мақсад йўлидаги саъй-ҳаракатлари ўзбек миллий матбуотининг шаклланишига олиб келгани ҳам маълум. Мутахассислар европа маърифатчилигини "фалсафий, ижтимоий, ахлоқий концепция", янгича дунёқарашга асос бўлган МАФКУРА деб ҳисоблайдилар. Янги мафкуранинг ўзагини "инсон ақлу заковатигина дунёни ўзгартириши мумкин", деган қараш ташкил этади. Дарҳақиқат, маърифатчилик ғоялари ижтимоий онгнинг кейинги тараққийсига жиддий таъсир кўрсатди: ХYIII асрдан бошлаб моддиюнчилик қарашлари тобора кўпроқ кишиларнинг онгини забт эта боради. Муайян ижтимоий шароит маҳсули сифатида дунёга келган бу мафкура жамият ҳаётининг барча соҳаларида, айниқса, адабиёт ва санъатда туб бурилишлар ясади. Европада маърифатчилик ғоялари таъсирида янгича эстетик принципларга таянган адабиёт шаклландики, унинг асосида "дунёни ва инсонни ўзгартиришга қодир ғоявий адабиёт керак", деган ақида ётади. Яъни, бошқача айтсак, маърифатчиларнинг ижтимоий идеали — "инсон табиати ва "ақл"га мувофиқ жамият қуриш" маърифатчилик адабиётининг эстетик идеалига айланди. Бу эса адабиётнинг-да шунга мувофиқ ҳолда ўзгаришини тақозо қилди. Мазкур

ўзгаришлар орасида энг муҳими — идеалнинг "ерга тушгани"дирки, бунинг натижаси ўлароқ бадиият, гўзаллик тушунчаларига ҳам жиддий таҳрирлар киритилди. Жадидчилар каби маърифатчилар ҳам адабиётда, аввало, ўқувчиларни тарбиялаш асосида ижтимоий ҳаётни ислоҳ қилиш воситасини кўрганлар. Шу боис ҳам маърифатчилик адабиётидаги қатор жиҳатлар жадид адабиётидаги тамойилларни эсга солади. Бадиий адабиётга конкрет мақсадга эришиш воситаларидан бири сифатида қараганлари учун ҳам маърифатчиларнинг асарларида кўпинча қаҳрамонлар орасида очиқ ғоявий кураш кечади, қаҳрамонлар тилидан муайян ғоялар айтилади, қисқаси, ғоя асарнинг бирламчи унсурига, уни ифодалаш муаллифнинг бирламчи мақсадига айланади. Шу жиҳатдан, айрим адабиётшуносларнинг "маърифатчилик реализми" атамасидан кўра "дидактик реализм" атамасини маъқул кўришлари бежиз эмас, албатта. Зеро, маърифатчилик адабиёти, бир томондан, адабиётни ҳаётга яқинлаштирди, иккинчи томондан, уни тарбия воситаси деб билди. Маълумингизки, айни шу икки тамойил жадид адабиётининг ҳам моҳиятини белгиловчи хос хусусиятлар сифатида кўрсатилиши мумкин. Маърифатчилар ўз мақсадларини амалга ошириш учун қулай имкониятлар берувчи санъат турлари ва жанрларга айрича аҳамият берганлар. Хусусан, улар театрни ўз ғояларини тарғиб этиш минбари деб билганлар, шу боис ҳам драматик жанрлар ривожлантирилган, саҳнада ўйналаётган воқеалар ҳаётийлик касб этиб борган. Дидро, Лессинг каби йирик маърифатчилар театр санъатига, драматургияга бағишланган махсус тадқиқотлар яратишганки, бу ҳам юқоридаги фикримиз далилига хизмат қилади. Шуни ҳам айтиш керакки, маърифатчилик адабиётида бадиий проза айниқса фаол ривожлантирилди: "эпистоляр роман", "саёҳатнома роман", "тарбия романи", "фалсафий қисса" каби қатор янги жанрлар ишлаб чиқилди; инсон характерини яратишнинг янги-янги имкониятлари кашф этилди, янги

усулу воситалар жорий қилинди. 1 Маърифатчилик адабиётида, айниқса, ҳаётни атрофлича бадиий таҳлил этишу яхлит бадиий концепцияни ифодалаш имконини берувчи роман жанри гуркираб ривож топди. Шу ўринда жадидчиларнинг миллий театримизни шакллантириш йўлидаги жонбозликларини, жадид нашрларида бот-бот учраб турган "бизга тиётр ва рўмон китоблари керак" қабилидаги хитобларни эсласак, муштараклик яна ҳам бўртиб кўзга ташланади. Эътиборли жиҳати шундаки, Европадаги маърифатчилик адабиёти билан жадид адабиётининг ўхшашлик жиҳатлари бадиий шакл бобидаги изланишларда ҳам кўзга ташланади. Масалан, француз адиби Монтескьенинг "Форс хатлари", инглиз ёзувчиси Голдсмитнинг "Дунё фуқароси ёки хитойлик киши хатлари" номли асарларида Европа воқелиги чет эллик кишилар — бирида форс, иккинчисида хитойлик киши нигоҳи орқали берилади. Бу хил бадиий-композицион усулга мурожаат қилинишининг сабабларини қўя турайлик-да, Фитратнинг "Мунозара", "Ҳинд сайёҳи" асарларида ҳам шу йўлдан борилганини эслайлик. Ёки "Мунозара"нинг диалог шаклида қурилганини олайлик. Қадимги юнон файласуфлари фойдаланган бу шакл ХYIII асрда маърифатчилар томонидан тирилтирилган, Дидро, Лессинг, Гердерларнинг фалсафий-публицистик асарлари(ҳатто Дидронинг "Рамо жиян" романи)дан айримлари айни шу шаклда ёзилган эди. Ўйлашимизча, мазкур масала махсус ўрганилса, булардан бошқа ҳам муштарак ўринлар топилиши, эҳтимол. Юқоридаги мулоҳазаларимиздан кўринадики, европа маърифатчилик адабиёти билан жадид адабиёти орасида қатор ўхшашликлар мавжуд. Бунинг сабаби эса, бизнингча, кўпроқ ҳар икки адабиётни юзага келтирган ижтимоий-тарихий омиллар, ҳар икки ҳаракат кўзлаган мақсадлардаги ўхшашлик билан изоҳланиши мумкин. Албатта, ҳар икки адабиётда ҳам конкрет ижтимоий-тарихий шароитнинг ўзига хослиги, адабий-маданий 1 Бу ҳақда муфассал маълумот олиш учун қаранг: История всемирной литературы: В 9 т. Т.5.- М.,1988.- С.19-32

анъана билан боғлиқ cпецифик хусусиятлар ҳам йўқ эмас. Бироқ масаланинг бу жиҳатига тўхталиш бизнинг мақсадимизга кирмайди. Шу боис ҳам юқоридаги мулоҳазаларнинг ўзигаёқ таянган ҳолда илк хулосаларни чиқаришга журъат қиламиз. Бизнингча, Туркистондаги жадидчилик ҳаракати ҳам худди Европа маърифатчилиги каби МАФКУРА эди. Конкрет ижтимоий-тарихий шароитда — юрт мустамлака зулми остида эзилган, жаҳон тараққиётидан узилиб, қолоқлик домига тушиб қолган бир пайтда бу хилда яшаб бўлмаслигини теран идрок этган зиёлилар ижтимоий ҳаётни ислоҳ қилиш, миллатни тараққий эттириш тараддудига тушган эдилар. Уларнинг ислоҳотчилик ғоялари миллий турмушнинг барча соҳаларига — маориф, маданият, дин, иқтисодиёт ва ишлаб чиқариш, ижтимоий муносабатларга — бирдек тааллуқли эди. Айтиш керакки, худди Европа маърифатчилиги каби жадидчилик ҳам ягона ҳаракат дастурига эга эмас эди. Яъни, жадидчилик ҳаракатига қўшилган кишиларнинг қарашларида муайян фарқлар бўлгани ҳолда, уларни умумий мақсад — миллатни маърифатли қилиш орқали юртни тараққий эттириш (ботиний мақсад сифатида миллий озодликни ҳам айтиш жоиз, чунки амалга оширилажак ишлар пировард натижада истиқлолга олиб келиши лозим эди) ҒОЯлари бирлаштирар эди. Жадидчилик ғояларини оммалаштиришда адабиётнинг роли бениҳоя катта эди, бироқ, айни пайтда, бу улкан тарихий миссияни уддалаш учун адабиётнинг ўзидан ҳам шунга мос ҳолда ўзгариш, янгиланиш талаб қилинарди. Айни шу ижтимоий-адабий заруратни теран англаган ижодкорларнинг изланишлари натижаси ўлароқ, миллий адабиётимиз сифат жиҳатидан янгиланди. Яъни, асримиз бошида майдонга келган жадидчилик ҳаракати миллий адабиётимиз тарихида сифат жиҳатидан янги — жадид адабиётини майдонга чиқарди. Бу адабиётнинг мазмун-моҳиятини белгилаган асосий эстетик тамойиллар сифатида тубандагиларни кўрсатиш мумкин: а) эстетик идеалнинг "ерга тушган"и, яъни, жадидчилик ҳаракатининг ижтимоий идеали унинг эстетик идеалига айлангани; б) ижтимоий йўналтирилганлик, муайян ғояни сингдиришга

сафарбар этилганлик; в) тематик жиҳатдан реал ҳаётга яқинлик; г) мазмун ва шаклнинг халқчиллашуви. Буларнинг бари миллий адабиётимизда реалистик тамойилларнинг интенсив равишда эгалланиб боришига асос бўлиб хизмат қилди. Мазкур янгиликлар миллий адабиётимиз ўз тараққиётида жаҳон адабиёти томон юзланганидан, жаҳон адабиётининг илғори бораётган магистрал йўлга тушиб олганидан далолат эди. Албатта, шу ўринда "жадид адабиёти" деган атама ўзини оқлайдими? Унинг муомалага киритилишида бироз сохталик, адабиётни ижтимоий ҳаётгагина боғлаб ўрганиш амалиётининг таъсири сезилмайдими?" деган андишалар пайдо бўлса, мумкин. Бизнингча "жадид адабиёти" деган атама ўша адабиётнинг пайдо бўлиш вақти ёки ғоявий жиҳатлари билангина боғлиқ эмас. Зеро, жадидчилик ғоялари ўз атрофида турли ижодкорларни бирлаштиргани ҳолда ижтимоий йўналтирилган, ўзининг бадиий арсеналида Шарқу Ғарб адабиётларига хос усулу воситаларни омихта этишга интилган янги адабиётни майдонга чиқарди. Бироқ, айтиш керакки, жадид адабиёти вакиллари ўз фаолиятларининг ғоявий тамойилларини теран англаганлари ҳолда, янги адабиётнинг ижодий тамойилларини мукаммал адабий-эстетик дастур тарзида шакллантириб улгурмадилар — ижтимоий ҳаётдаги кескин бурилишлар бунга имкон бермади. Шунга кўра, бизнингча, жадид адабиётини миллий адабиётимиз тарихидаги ғоявий-адабий оқим 2 сифатида тушунилгани маъқулроқ кўринади. Жадид адабиётининг ёрқин намояндаларидан бўлмиш Чўлпон "янги адабиёт қандай бўлмоғи лозим?" деган саволни биринчилардан бўлиб ўртага ташлаган ва унга баҳоли қудрат жавоб беришга интилган эди. "Садои Туркистон" газетасининг 1914 йил 4 июнь сонида эълон қилинган "Адабиёт надир?" номли мақоласи адибнинг адабий-эстетик қарашлари ҳақида тасаввур берувчи илк манбадир. "Адабиёт,- деб ёзади у мазкур мақоласида,- ҳар бир миллатнинг ҳисли кўнгил тархининг энг қоронғу хоналарида 2 Ғоявий адабий оқим ҳақида қаранг: Поспелов Г.Н. Проблемы исторического развития литературы.- М.,1972.- С.258-27O

маишат(тирикчилик)нинг кетишига қараб ҳар хил тусда ва рангда етишган, файзли тил бирла тақдир этула олмайдирғон бир гулдир. Ушбу яшадигимиз муҳит доирасинда анинг тўлқуни одамнинг ҳар хил маишатига қараб ўзгарадир". 3 Кўрамизки, Чўлпон адабиётга таъриф бераркан, бир томондан, унинг кўнгил оламига тегишлилигини, иккинчи томондан, ижтимоий ҳаёт ("маишатнинг кетиши") билан боғлиқлигини таъкидлайди. Айтиш керакки, муаллиф адабиётни ижтимоий ҳаётнинг иллюстрацияси ёхуд ижтимоий ҳаёт билан адабиёт муносабатини "базис-устқурма" тарзида тушунмайди. Ўйлашимизча, адибнинг "маишатнинг кетиши"га алоҳида урғу беришининг сабаби ўзгачароқдир. Зеро, Чўлпон бу ўринда бошқа масалага диққатни жалб қилади: адабиёт ва ўқувчи омма муносабатини англашга интилади. Муаллифнинг фикрича: "Ҳар синф халқнинг ўзига махсус оҳанги, ўзига таъсир қиладиган зори бўлур". Кўрамизки, адабиётни қабул қилиш муаммосига қизиқаётган адибнинг "маишатнинг кетиши"га алоҳида урғу бериши бежиз эмас. Сабабки, халқнинг "зори"(дарди, орзу-интилишлари, ижтимоий-маънавий эҳтиёжлари ва ҳ.) истасак-истамасак шу ижтимоий ҳаёт муаммолари билан боғлиқ; халққа "махсус оханг"(дейлик, шакл масаласи) ҳам билвосита ижтимоий турмушга — халқнинг умумий маданий-маърифий савиясига боғлиқ. Чўлпон бадиий адабиётнинг тушунилиши, ўқувчига эстетик таъсир ўтказишининг ижтимоий-психологик асосларини тубандагича тушунтиради: "Мана шул муҳит бўшлиғинда бўлғон қатъий тўлқуннинг бирлашмагиндан ҳар одамга ҳар хил шодлик ва ё кўб аччиқ таъсир этмагиндан одамнинг кўнглида ўзи билмасдан ўрнашуб қолғон ва ҳар вақт, умрининг охирига қадар сақланатурғон қайғуланмак ва ё кўкрак кериб кўб дам олурдай оҳ урмаклар — ҳаммаси кўнгилда ҳар хил рангда, ҳар хил кайфиятда тўлуб ётқон адабиёт хосасидан саналур". Демак, Чўлпоннинг фикрича, кундалик ҳаётда одамнинг "кўнглида ўзи билмасдан ўрнашуб қолғон" ҳис-туйғулар адабиётни тушунишнинг асосидир. Шунга кўра, ёзувчидан "маишатнинг кетиши"ни, халққа "таъсир қиладиган зор"ни жуда 3 Чўлпон. Адабиёт надир.- Т.: Чўлпон,1994.- Б.35-36

яхши билиш ва халқнинг ўзига "махсус оҳанг"да айта билишлик талаб қилинади. Кўрамизки, адабиёт халққа хизмат қилиши лозим, деган эътиқод билан яшаган (тўғрироғи, миллатга хизмат қилиш нияти билан адабиёт майдонига кирган) Чўлпон унинг шу халққа мос бўлиши, шу халқ тушунадиган бўлиши зарурлигини таъкидлайди. Сираси, Чўлпоннинг фикрлари муайян ижтимоий-тарихий шароитларда адабиёт аҳли олдида кўндаланг бўлгувчи "адабиёт оммавий бўлиши керакми ёки элитарми?" деган савол теграсида айланади. Кўриб ўтганимиздек, Чўлпон адабиёт халқчил бўлиши керак, деб ҳисоблайди. Адиб тушунчасидаги "халқчиллик" икки жиҳат билан белгиланади: биринчидан, адабиёт халқнинг ижтимоий- маънавий эҳтиёжларига хизмат қилиши лозим; иккинчидан, адабиётнинг ифода воситалари халққа тушунарли бўлиши керак. Чўлпоннинг бу хил қараши кейинроқ ёзилган театр тақризларида ҳам кўзга ташланади. Хусусан, "Або Муслим" спектаклига ёзган тақризида тубандагича сўзларга дуч келамиз: "Халқ театрга юрмайди", деган гап тўғри эмас, халк юрадир. Локин театр-томоша исмида бўлатурғон қурчоқ ўюнларига, ўз руҳига ёт бўлғон, унга англашилмайдирғон таржималик "ғарбий" асарларга юрмаса ҳақи бордир. Йўқ эса ўзини қизиқтиратурғон заминларда ёзилғон ва яхши ўйналатурғон томошаларга халқ юрадир". 4 Демак, Чўлпоннинг фикрича, саҳна асари (жумладан, адабий асар ҳам) халқ руҳига яқин бўлиши, миллий заминдан, баски, унинг ташвишу муаммоларидан узилмаслиги лозим. Бироқ халқни ўзига жалб қилиш учун мазкур шартлар бажарилишининг ўзи кифоя эмас: саҳна асари яхши ўйналиши (адабий асар яхши ёзилиши) ҳам зарурдир. Чўлпоннинг "халқчиллик" масаласига айрича эътибор бериши, равшанки, унинг адабиётни миллатни "уйғотиш" воситаси деб билгани билан боғлиқдир. Адиб 1914 йилда ёзган "Ватанимиз Туркистонда зироат ва деҳқончилик" номли мақоласида: "бу тўғрида(зироат машиналари ҳақида – Д.Қ.) "Ойна", "Садои Фарғона"ларимиз, мумкин бўлса, қишлоқ тилида кўброқ ёзиб англатсалар... халқ турмушини енгиллик тарафига бир неча одум 4 Чўлпон. Адабиёт надир.- Б.77

отлатқон бўлур эдилар", 5 – деб ёзган эди. Кўрамизки, маърифат ёйиш ("халққа англатиш") учун кўп ёзишнинг ўзи камлик қилади, аввало, халқ тушунадиган тилда ("қишлоқ тилида") ёзишлик зарур. Ёш Чўлпоннинг адабий-эстетик қарашларидаги муҳим жиҳат шуки, у бадиий адабиётни мақсад йўлида жўнлаштириш, "халқчиллик" ва тушунарлилик талаби билан уни қуруқ информацияга айлантириш фикридан йироқ. Шу боис ҳам адиб "Адабиёт надир?"да: "тўб-тўғри айтганда ул қадар таъсир қилмас, адабиёт билан айтганда албатта таъсир қилар..."- деб ёзади. Кўрамизки, Чўлпон адабиётнинг асосий хоссаси — образлиликни назардан қочирмайди, "адабиёт билан айтмоқ" деганида у образли ифода, образли фикр юритишни назарда тутади. Бадиий адабиётнинг санъат ҳодисаси эканлигини унутмагани ҳолда, Чўлпон асосий эътиборни унинг ижтимоий функцияларига қаратади. Ёш адибнинг фикрича, "Адабиёт яшаса — миллат яшар. Адабиёти ўлмағон ва адабиётининг тараққийсига чалишмағон ва адиблар етиштирмағон миллат охири бир кун ҳиссиётдан, ўйдан, фикрдан маҳрум қолиб, секин-секин инқироз бўлур". Албатта, бугунги кун нуқтаи назаридан Чўлпоннинг бу фикрида озроқ муболаға бордек кўриниши табиий. Бироқ, аввало, аср бошидаги шароитни, билим олишу дунёдаги сир-синоатлардан хабардор бўлиб туришнинг ягона манбаси газета-журналу китоблар бўлганини унутмаслик лозим. Иккинчи томондан, Чўлпон бадиий адабиётни миллат маънавиятига масъул биладики, бу даъво ҳали ҳануз ўз актуаллигини йўқотган эмас. Жадидчилик ғоялари билан ёниб яшаган адиб адабиёт тимсолида миллатга ўзлигини танита оладиган, уни буюк ишларга сафарбар этишга қодир кучни кўради. Бироқ бу куч ҳали ўзини намоён қилолганича йўқ, чунки адибнинг миллатдошлари тирикчилик ташвишию ўткинчи ҳою ҳаваслардан ортмаётирлар. Натижада эса "кундан-кунга руҳимиз тушиб, келатурғон истиқболимизга умидсиз қараб" яшамоқдалар. Шу боис ҳам 5 "Садои Фарғона".- 1914.- № 1O.

ҳозирда миллатга "ўткир юрак кирларини ювадурғон тоза маърифат суви" бўлмиш адабиёт бениҳоя зарур, деб ҳисоблайди Чўлпон. Эътиборли жиҳати шундаки, Чўлпон масалага атрофлича ёндашишга интилади. Яьни, у тирикчилик ташвишидан ошмаётган оммани айблаш билангина чекланиб қолмайди, ижтимоий фалажликнинг бошқа сабабларини ҳам қидиради. Хусусан, мақола охирида муаллиф юртдошларини адабиёт ўқишу адиблар етиштиришга даъват этаркан: "Агарда "баёз" ва бемаъни бир-икки дона китоблар ила қолсак, маҳву инқирозий бўлурмиз", – дея огоҳлантиради. Англаш мумкинки, Чўлпон мақоласида назарда тутилган адабиёт — янгича адабиёт, шу боис ҳам "адиблар етиштурайлик!" чақириғига алоҳида урғу берилади, адиблар етиштириш масаласининг долзарблиги қайта-қайта таъкидланади. Шу ўринда табиий бир савол туғилади: нима учун Чўлпон адиблар етиштириш ҳақида қайғуради-ю, шоирлар ҳақида гапирмайди? Ё бу ўринда "адиб" сўзи умумлаштирувчи маънога эгамикан? Албатта, "адиб" сўзи умумлаштирувчи маънода қўлланган бўлиши мумкинлигини инкор қилолмаймиз. Бироқ, бизнингча, "адиб" деганида Чўлпон кўпроқ носиру публицистларни назарда тутган кўринади. Гап шундаки, аввало, кўҳна тарихга эга миллий адабиётимизда шеърият ривожлангани ҳолда, наср ҳар вақт оқсаб келган, айтмоқчимизки, шоирлар етиштириш масаласини кун тартибига қўйиш зарурати бўлмаган. Иккинчи томондан, ўйлашимизча муҳимроғи ҳам — шу, жадидчилик ҳаракати кўзлаган мақсадга наср, публицистика, драматургиянинг фойдаси кўпроқ тегиши мумкин эди. Ҳартугул, жадид маърифатчилари адабий ижоднинг айни шу соҳаларига айрича эътибор берганлари маълум. Зеро, жадидчиликнинг деярли барча йирик намояндалари публицист бўлгани, жадид ижодкорларнинг деярли барчаси драматургия бобида ўзларини синаб кўрганлари ҳам шундан. Дарвоқе, жадид матбуотида анчагина фаол иштирок этган Чўлпоннинг ўзи ҳам инқилобга қадар атиги иккитагина шеър эълон қилган, холос. Шу жиҳатдан С.Мамажонов: "Чўлпон ижодий фаолиятини ҳикоя ва публицистик асарлар ёзишдан бошлаган эди <...> унинг шеъриятга айрича диққат қилиши,

астойдил киришиши, уни яшаш ва кураш майдонига айлантириши 1919 йилларга тўғри келади", 6 – деганида тўла ҳақдир. Чўлпон "Муҳтарам ёзғучиларимизға" (1914) номли мақоласида: "Ҳали бизга кўб тиётр ва рўмон китоблари ёзмоқ керакдурким, бу қарз бир ҳовуч зиёли ёшларимиз ила аҳли қаламимиз устларига тушадир", 7 – деб ёзгандики, бу ҳам юқоридаги фикримизни қувватлайди. Жадидчиларнинг наср ва драматургияга бу хил аҳамият беришларининг боиси шундаки, мазкур адабий турларнинг иккиси ҳам ҳаётни кенгроқ кўламда тасвирлашу бадиий идрок этиш, муайян ғоявий- бадиий концепцияни яхлит ва изчил ифодалаш имконини беради. Чўлпоннинг юқоридагича имкониятни кенг миқёсда тақдим этувчи роман жанрига "шайдо"лиги ҳам шундан бўлса, эҳтимол. Ҳартугул, роман жанридаги илк изланишлар жадид адабиётида кўзга ташланиши, "Янги саодат", "Бефарзанд Очилдибой" типидаги асарларнинг майдонга келиши ҳам бежиз эмас. Чўлпоннинг роман жанрига бу хил муносабати "Доктор Муҳаммадиёр" ҳикоясида янада ёрқинроқ ифодасини топган. Ҳикоя қаҳрамони Муҳаммадиёр Петроградда эканида "Туркистоннинг мадраса шогирдлари ҳаётидан олуб "Умрлик шогирдлар" номли бир рўмон ёзди. Рўмон ўн икки жузъ бўлуб, Туркистонда ҳануз шундоғ миллий маишатдан олинғон рўмон чиқмағон эди ... Бу рўмон шундай моҳирона ёзилғон эдики, мадрасада қирқ-эллик йил турганда ҳам шундоғ яхши ва шогирдларнинг мадрасада ўқумай самоварларда давр сураётганларини ёзмоқ мумкин эмас (таъкид бизники - Д.Қ.)". Муҳаммадиёр - Чўлпон хаёлидаги адиб идеали, шу боис ҳам у ижодда ўз "яратувчиси"нинг адабий-эстетик қарашларига мувофиқ ҳаракат қилади. Ёш адиб қарашларини қаҳрамон воситасида ифодалашнинг ўзи билан қаноатланмайди, чоғи, сатр остида изоҳ бериб, фикрларини очиқроқ ифодалашга жазм қилади: "Ушбу рўмон (яъни, "Умрлик шогирдлар"-Д.Қ.) хаёлий ва йўқдир. Фақат ўн икки жузъ бўлмасун ва олти жузъ бўлмасун, уч жузъ қилуб бўлса ҳам шул исмда юқорида таъриф 6 "Ўзбек тили ва адабиёти".- 1991.- N 6.- Б.3 7 Чўлпон. Адабиёт надир.- Б.38

қилинғон руҳда бир рўмон ёзмакларини муҳаррирлардан ўтинаман. Худо муҳаррирларимизга ғайрат берсун (таъкид бизники - Д.Қ.)!" Эътибор берилса, ёш Чўлпон учун "маҳорат" тушунчаси "ҳаётга монандлик" тушунчаси билан уйқаш эканлиги англаши-лади. Адиб адабиётни ҳаётга яқинлаштириш тарафдори, у адабиётнинг вазифаси миллий турмушнинг энг долзарб муаммолари-ни қаламга олишда, деб билади. Шу боис ҳам Чўлпон "Муҳтарам ёзғучиларимизға" мақоласида қалам аҳлига мурожаат қилиб, уларни "миллатнинг энг танқид қилинатурғон ўринларида ара-лашуб юрмакка" чақиради. Чунки "аралашуб юрулса, андаги сўзларни, одамларни ўрганмоққа бўладирки, китоб бетларига кўчируб ёзмоққа материёлларнинг энг асллари халқ орасидан олинадур". Бу гапларни Чўлпон, ўзининг эътирофича, Европа ёзувчилари тажрибасидан келиб чиқиб айтади, чунки улар "ўзларининг яхши ёмон одатлари орасида юрубдурлар, сўнгра қўлларига қалам олуб, яхшисини яхши, ёмонини ёмон кўрсатуб ёзибдурлар". 8 Табиийки, биз Чўлпон бу ўринда "оврупонинг катта-катта муҳаррирлари"дан қайсиларини назарда тутганини билолмаймиз. Бироқ, шуниси аниққи, европа маърифатчилари эстетикасида адабиётни ҳаётга яқинлаштириш асосий тамойиллардан бири эди. Фикримизнинг далили учун француз маърифатчиси Д.Дидронинг сўзларини келтириб ўтмоқчимиз: "...пойдите в кабак, и вы увидите, как выглядит рассвирепевший человек. Ищите уличные происшествия, будьте наблюдателями на улицах, в садах, на рынках, дома, и вы составите себе правильные представления о настоящем движении во всех жизненных действиях". 9 Диққат қилинса, француз маърифатчиси билан жадид адиби қарашларида муштарак ўринлар борлигини кўриш қийин эмас. Албатта, Чўлпон Дидро ёки бошқа маърифатчилар асарлари билан танишган бўлиши эҳтимоли йўқ эмас. Шу билан бирга, конкрет ижтимоий-маданий шароитдаги қатор ўхшашликлар бу хил муштаракликни табиий равишда юзага келтириши ҳам мумкин эди. Нима бўлганда ҳам, Чўлпон мавжуд 8 Чўлпон. Адабиёт надир.- Б.38 9 Дидро Д. Собр. сочинений: В 1О т.- Т.6.- М.,1946.- C.216. Холисликка путур етмасин, деган андишада бу ерда ва бундан кейинги ўринларда русча манбалардан олинган иқтибосларни айнан келтириш маъқул кўринди.

шароитда миллий турмушни теран таҳлил этиб, "яхшисини яхши, ёмонини ёмон кўрсатуб" берувчи ҳаққоний адабиёт зарурлигини теран идрок қилгани учун ҳам адибларни ҳаётга чуқурроқ кириб боришга ундаганлиги равшандир. Юқорида юритган мулоҳазаларимиз ёш Чўлпон аср бошидаги Туркистон ижтимоий шароитида адабиётнинг беқиёс катта аҳамият касб этишини таъкидларкан, тамомила янги — реалистик адабиётни назарда тутган, деган тўхтамга етаклайди. Рус ва Европа адабиёти намуналари билан яхшигина танишган ёш адиб реалистик адабиётнинг жозибасини, унинг ижтимоий ҳаёт муаммоларини англаш ва англатиш имкониятларини теран ҳис қилади, айни шундай адабиёт яратиш, унинг воситасида миллатининг равнақи йўлида хизмат қилиш ниятларини дилига тугади. 10 Чўлпонни адабиёт майдонига етаклаган айни шу некбин ниятлар унинг бутун ижодий фаолиятини юргизган "мотор", буюк адиб ижодининг қалби бўлиб қолди. Чўлпоннинг реалистик адабиёт тамойилларини эгаллаш йўлидаги изланишлари миллий тарихимиздаги бағоят масъулиятли — миллатнинг истиқбол йўлини белгилаш зарурати кўндаланг бўлган бир даврга тўғри келди. Миллатнинг тарихий тақдирини белгиловчи даврларнинг ҳар куни асрларга татигуликдирки, виждонли кишиларнинг бундай пайтда шиддатли ҳаёт оқимидан четда туришлари асло мумкин бўлмаган ҳодиса. Бу нарса, ай- ниқса, ижод аҳлига тегишлидир. Бундай даврларда яшаган ижодкорлар учун шахсийлик ва ижтимоийлик чегаралари мавжуд эмасдек, уларнинг қалби жамият ҳаётига ҳамоҳанг ураётгандек. Чўлпон ҳам айни шу хил ижодкорлардан эди: у эсини танибдики, ўзини ижтимоий ҳаётнинг долғали тўлқинларига отди, унинг қозонида обдон қайнади. Ёш миллатпарварнинг ижтимоий ҳаётни ислоҳ қилиш йўлидаги саъй-ҳаракатлари, аввало, унинг ўзини ўзгартирди: фикр-туйғуларини чархлади, оламу одам ҳақидаги тасаввурларини бойитди, дунёқарашида сезиларли бурилишлар ясади. 10 Тўғри, адабиётнинг ўта ижтимоийлашувидан кўпчилигимиз безганмиз. Ҳозирда бу ҳодисани баъзан асосли, баъзан асоссиз қоралаймиз. Бироқ мазкур ҳодиса сабабларини шўро даври билангина боғлаб тушунтириш ҳоллари мавжудки, бизнингча, бу хатодир. Аслида адабиётнинг ижтимоийлашуви тарихий зарурият ҳосиласи, у кўпроқ жадидчилик ҳаракати билан боғлиқдир.

Табиийки, бу нарса адибнинг ижодида ҳам акс этмай қолмади, энг муҳими, ижодий ўзгаришлар ҳаётдагидек шиддатли кечди. Бу ўзгаришлар ичида энг муҳими, шубҳасиз, Чўлпон насрида ҳаётни бадиий акс эттириш принципларининг тадрижидир. Зеро, айни шу нарса адиб насридаги шакл ва мазмун ўзгаришларининг ўзагини ташкил этади. Айтиш керакки, биз "ҳаётни бадиий акс эттириш принциплари" (Г.Поспелов) тарзида ишлатаётган тушунча адабиёт назарияси ва эстетикага оид ишларда "ижод типи" (Л.Тимофеев), "бадиий тафаккур шакли" (И.Султон), "бадиий тафаккур усули" (Ю.Борев) каби қатор атамалар билан юритилади. Лўнда қилиб айтсак, бу ўринда гап адабий асарларни уларда яратилган бадиий воқеликнинг реал воқеликка муносабатига кўра иккита катта гуруҳга — реалистик ва нореалистик — ажратиш устида боради. Шуниси ҳам борки, гуруҳга ажратиш принципларида ҳам турличалик мавжуд. Хусусан, Л.Тимофеев бунда қуйидагича фикрга таянади: "... в творчестве писателей, которых мы называем реалистами, на первый план выступает то, что мы назвали воспроизводящим началом в искусстве, т.е. стремление показать явления действительности именно такими, какими они существуют в самой жизни, в отличие от образов, в которых доминирует пересоздающее начало, позволяющее художнику отходить от непосредственной верности действительности". 11 Кўрамизки, Л.Тимофеев ижод жараёнида "акс эттириш" ва "қайта яратиш" амаллари нисбатидан келиб чиқади-да, ижоднинг реалистик ва романтик типлари ҳақида сўз юритади. Бироқ, бизнингча, "воқеликни аслидагича тасвирлашга интилиш" талаби реалистик адабиёт имкониятларини торайтириб юбориши, дейлик, унинг бадиий арсеналига шартли образу воситаларнинг кириб келишига тўсқинлик қилиши табиий (реалистик адабиётнинг ҳозирги ҳолати бунинг аксини кўрсатаётир) бўлур эди. Боз устига, ҳар қандай бадиий асарда "акс эттириш" ва "қайта яратиш" амалларининг натижаси зуҳур қилишини Л.Тимофеевнинг ўзи ҳам эътироф этади. Зеро, бадиий ижод эстетик фаолият 11 Тимофеев Л.И. Основы теории литературы. - М.: 196. - С. 101.

экан, фаолият предмети (ҳаёт материали) ижодий қайта ишланиб қайта яратилганидагина чинакам санъат асари дунёга келади. Ўйлашимизча, мазкур масалада Г.Поспелов тутган мавқе реализмни бирмунча кенгроқ тушуниш имконини бериши билан диққатга моликдир. Сабабки, Г.Поспелов реалистик адабиёт табиатини асарда яратилган характерлардан келиб чиқиб тушунтиради. Олимнинг фикрича, реалистик асарда: "... писатель заставляет своих героев действовать (хотеть, поступать, думать, чувствовать, говорить) в соответствии с особенностями их социальных характеров, с их внутренними закономерностями, создаваемўми общественнўми отношениями их страны и эпохи" Бунинг акси ўлароқ, ҳаётни бадиий акс эттиришнинг нореалистик ("норматив") принципига таянилган асарда: "...писатель заставляет своих персонажей действовать (хотеть, поступать, думать, чувствовать, говорить) не в соответствии с реальными, исторически конкретными особенностями и возможностями их характеров, а в соответствии со своим эмоциональным осмыслением этих характеров, отвлекающихся от исторической конкретности и вытекающих из абстрактных взглядов и идеалов писателя". 12 Эътиборли жиҳати шундаки, бу хил ёндашувда бадиий воқеликдаги эпик тафсилотлару деталларнинг ҳар вақт ҳам ҳаётий (яъни, реал воқеликдагига монанд) бўлиши талаб қилинмайди. Зеро, бу ўринда бош мезон — персонажларнинг конкрет ижтимоий шароитда шаклланган характерлари ички мантиқидан келиб чиққан ҳолда ҳаракат қилишидир. Эндиги вазифамиз, табиийки, Чўлпоннинг илк ҳикояларини шу нуқтаи назардан текшириш бўлади. Бир қарашда Чўлпоннинг илк ҳикояси — "Қурбони жаҳолат" реалистик асардек кўриниши эҳтимолдан йироқ эмас. Сабабки, ҳикояда тасвирланган каби воқеанинг ҳаётда юз бериши мумкинлиги, унда ҳаракат қилувчи персонажлардек кишиларнинг реал воқеликда ҳам бўлганлиги шубҳа уйғотмайди. Бироқ асарнинг реалистиклиги унинг ҳаётийлиги билан белгиланмайди. Тўғри, кўпинча бадиий баркамол характерлар ҳақида "ҳаётий 12 Поспелов Г.Н. Кўрсатилган асар.- С52

чиққан" дейилади. Ҳолбуки, бу ўринда гап ҳаётийлик ҳақида эмас, бадиий маҳорат ҳақида боргани тўғрироқ бўлади. Сабабки, характернинг бадиий баркамоллиги асарнинг реалистик ё нореалистиклиги билан бевосита боғлиқ эмас. Яъни, ғоявий-ҳиссий идрок этилаётган характерларнинг ҳаётийлиги бошқа, уларнинг реалистик тасвирланиши бошқа нарсадир. Хўш, "Қурбони жаҳолат"да характерлар қандай талқин қилинади? Адиб танлаган персонажлар — Эшмурод, отаси, Мўминжон, мингбоши — ўзларининг характер мантиқидан келиб чиқиб эмас, ёзувчи кўрсатмаси билан ҳаракат қиладилар. Гап шундаки, Чўлпон ҳикоя воситасида нима демоқчи эканини аниқ билади, шунга мос қаҳрамонларни танлаб олади-да, уларнинг ролини олдиндан белгилаб қўяди. Боз устига, Чўлпон ҳикоя эпизодларини ҳам ўзи ифодаламоқчи ғояга мос яратади, адиб учун уларнинг психологик жиҳатдан ишонарли ёки жонли бўлиши — иккинчи даражали масала. Дейлик, ҳикоянинг бошланишидаёқ янгича илм олишга талпинаётган Эшмурод билан мадраса толиби Мўминжон қарши қўйилади: уларнинг суҳбати янгича билим олишнинг зарурлигию эскича ўқитишнинг ярамаслигини "фош этиш"га хизмат қилиши лозим. Натижада суҳбат жонлиликдан маҳрум бўлади, декларативлик касб этади. Қизиғи шундаки, Мўминжоннинг мадраса толиби эканлигининг ўзиёқ адиб наздида уни маишатпараст худбину такасалтанг ўғри сифатида талқин қилиш учун етарли — бошқа ҳеч бир асоснинг зарурати йўқдек. Ҳикоянинг кейинги эпизодларида ҳам шунга ўхшаш ҳол кузатилади. Эшмуроднинг отаси газета ўқимайди, ундан кўра жангномани афзал билади — шунинг учун ҳам жоҳилу нодон. Жоҳиллиги шунчаларки, "эшон домланинг ўғли" бўлмиш Мўминжоннинг ўғирлик қилиши мумкинлигига ишонолмайди-ю, ўз фарзандини ўласи қилиб "уриб ташлайди". Ёки мингбошини олайлик: уни газетада фақат сайлов ҳақидаги гапларгина қизиқтиради, боз устига, баччабозлик иллатига ҳам йўлиққанлардан. Кўрамизки, Чўлпон персонажларнинг характерини фақат бир нарса — уларнинг жадидчилик ғояларига қай даража мувофиқлигидан келиб чиқиб белгилайди. Яъни, ўзининг ғоявий мавқеидан туриб идрок

этгани ва баҳолагани ижтимоий типларни тўғридан-тўғри асарга кўчиради. Айтмоқчимизки, ҳикоянинг бадиий жиҳатдан заифлиги маҳорат етишмаслиги билангина эмас, ғоявий-маърифий дидактиканинг олдинги ўринга чиққани билан ҳам изоҳланиши лозим. Зеро, ижодкор учун ҳаётни ғоявий-ҳиссий идрок этиш ва тасвирлаш бирламчи мақсад бўлса, асарнинг ўқувчига таъсир қилиши бевосита шунинг ҳосиласи, жуда бўлмаганда иккиламчи мақсаддир. Иккиламчи мақсаднинг олдинги планга ўтиши асарни бадиийликдан узоқлаштиради, уни схематизм иллатига дучор қилади. Бу ҳақда ўз вақтида А.Потебня қуйидагича фикр бил-дирганди: "Если кто-либо решил заранее доказать или внушить нечто и таким образом сознательно стремится к определенной цели и доказывает примером , из которого вытекает только то, что имело быть доказано, то он — ученый, моралист, проповедник, пророк, но не художник. Если он, выбрав пример, находит удовольствие в его изображении и, увлеченный, сообщает своему примеру жизненность, конкретность, то неизбежно пример будет говорить больше того или вовсе не то, что предположено". 13 Айтиш мумкинки, Чўлпон учун ҳам танлаб олинган характерлар(умуман, ҳаёт материали) ўзига хос бир мисол (намуна) эди. Шу мисол ёрдамида у ўз ғояларини, аниқроғи, жадидчилик ғояларини оммага сингдириш мақсадини кўзлаганди. Кўрамизки, Чўлпон ўз асари учун "ҳаётий" материал танлаганида ҳам, уни тасвирлаганида ҳам ғоявий-маърифий мақсаддан келиб чиқади. Натижада ҳикояда реализмнинг ибтидоий белгилари билан дидактиклик қўшилиб кетади. Чўлпон тутган йўл Европа маърифатчилик адабиёти тамойилларига ўхшашиб келишини эътиборга олсак, "Қурбони жаҳолат"ни шартли равишда "дидактик реализм" намунаси дейишимиз мумкин бўлади. Айни пайтда, бизнингча, "Қурбони жаҳолат"ни европа маърифатчилик адабиётига яқинлаштирадиган яна бир жиҳат борки, у асар руҳи билан боғлиқдир. Тасвирланаётган воқеликка муаллиф ғоявий-ҳиссий муносабатининг ўзагини инкор ташкил қиладики, айни шу руҳ асарнинг қат- 13 Потебня А.А. Эстетика и поэтика.- М.,1976.- С.353

қатига сингдириб юборилган. Хўш, ҳикоянинг инкор руҳи нима ҳисобига юзага чиқади? Ҳикоянинг қаҳрамони Эшмурод мавжуд шароитдан қониқмаётган, муҳит билан зиддиятга киришган йигит. Асарнинг бошидан охирига қадар Эшмуроднинг муҳитга сиғмаётгани таъкидлаб борилади: уни на тенгдоши Мўминжон, на отаси ва на бошқалар тушунади. Бироқ Эшмурод муҳит билан очиқ зиддиятга киришган эмас — муҳитнинг носозлигини ўйлаб руҳан эзилади, изтироб чекади, холос. Биз учун бу ўринда қаҳрамон изтиробларининг нимадан юзага келиши муҳим. Бизнингча, Эшмуроднинг изтироблари маънавий интилишлари билан реал мавжудлиги, руҳи билан вужудининг диаметрал зидлигидан, буни ўзи чуқур идрок этганидан келиб чиқади. Айни шу нарса қаҳрамон кечинмаларигагина эмас, муаллифнинг унга муносабатига ҳам "сентиментал" тус беради. Муаллифнинг қаҳрамонига муносабатида шафқату ачиниш ҳислари устиворки, айни шу ҳислардан Эшмуродни, эшмуродларни қурбон қилаётган муҳитга нафрат, "бу аҳволда яшаб бўлмайди" деган ҳукм ўстириб чиқарилади. Демак, ҳикояга сингдирилган инкор руҳи кўпроқ сентиментал характерга молик, дейишимиз мумкин. Чўлпоннинг иккинчи ҳикояси — "Доктор Муҳаммадиёр"нинг бошланишида "Туркистоннинг қоронғу бир гўшасида, ... номлик уездни шаҳарда" деган сўзларга дуч келамиз. Айни пайтда, сарлавҳа остидаёқ муаллиф ҳикоясига "хаёлий" деб таъриф беради. Асарнинг бошланишидаёқ кўзга ташланувчи бу хил зиддият унинг табиатини очиб беради: Чўлпон ўзи билган реал муҳит фонида идеал қаҳрамонни — ўқувчи омма ибрат олиши лозим бўлган фаол шахсни гавдалантиради. Яъни, ҳикоя воқеалари кечаётган муҳит "Қурбони жаҳолат"даги муҳитга монанд, қаҳрамони эса Эшмуроднинг тамом акси — антиподи. Айтиш керакки, "Доктор Муҳаммадиёр"да Европа маърифат- чилик реализмига хос асосий ички зиддият яққол кўзга ташланади. Маърифатчилик мавқеида турган адиблар замоннинг энг илғор ижтимой идеалларини ўз қаҳрамонларида мужассам этган-ларки, бу нарса уларнинг реалистик

эканлигига кўпинча шубҳа уйғотган. 14 Чўлпон ҳам Муҳаммадиёр тимсолида ўзининг, жадид-чиларнинг ижтимой идеалларини мужассам этади. Эшмуроддан фарқ қилароқ, Муҳаммадиёр эзилибгина яшамайди — у орзуларини рўёбга чиқариш учун ҳаракат қилади, қийнчиликларни сабр-ла енгиб, илм эгаллайди, эл орасида "доктор, ходими миллат" дея эъзоз топади. Ғоявий-маърифий мақсаднинг бирламчилиги Муҳаммадиёр образининг реалистик талқин қилинишига ҳам ҳалал берган. Шу боис ҳам айрим ўринларда характер мантиқига зид борилади, қаҳрамонларнинг конкрет ҳаётий ҳолатга ёпишмайдиган хатти-ҳаракатлари, гап-сўзлари кузатилади. Ҳикоянинг дастлабки саҳифаларидаёқ, масалан, биз Муҳаммадиёрнинг отасидан айрилишига гувоҳ бўламиз. Шу воқеа тасвиридан кейиноқ Чўлпон қаҳрамонининг руҳий ҳолатини тавсифлайди: "Муҳаммадиёр ўлдирувчиларнинг бир иккисун тануб, ҳар нарса қилуб бўлса ҳам ўч олмоқни қасд қилуб кўрди. Лекин отасини ўлдирувчилар булар бўлмай, балки жаҳолат эканлигини ўйлаб, тинчгина отасини кўмди. Ва ўзи жаҳолат ила чиндан олишмоқға қарор қилди". Жамият ҳаётидаги жамики иллатлар илдизини жаҳолатда деб билган Чўлпон ўн тўрт ёшли қаҳрамонининг руҳий ҳолатини, хатти-ҳаракатларини реалистик тасвирламайди, балки ўзининг қарашларига мослаб кўрсатади. Йўқса, кўз олдида отаси ўлдирилган ўн тўрт ёшли ўсмирнинг уни кўмгунча ўтган озгина фурсат (мусулмончиликда бунга бир кунгина берилади) ичида тугал ("жаҳолат билан чиндан олишмоқға қарор берди") қарорга келиши, табиийки, маҳол эди. Адибнинг ибратли қаҳрамон яратиш истаги шунчалар кучлики, ҳатто, деталлару эпик тафсилотлар ҳам нореаллик касб этиб қолади. Масалан, сюжет вақтини олиб кўрайлик. Муҳаммадиёр Бокуга бориб, аввалига шаҳар мактабида, кейин гимназияда ўқийди. Уларни муваффақиятли тамомлагач, Петроград дорилфунунида, кейин етти йил Швейцарияда таҳсил кўради; уч йилга яқин Бокуда лекция ўқиб, ватанига қайтгач ҳам ками беш йил фаолиятда бўлган. Йиғиштириб келинса, Муҳаммадиёрнинг ками ўттиз йиллик ҳаёти ҳақида маълумот 14 История всемирной литературы.- Т.5.- С.32

берилаётир. Ҳикоя ёзилган пайт эътиборга олинса, мантиққа зид ҳол юзага келаётгани яққол кўзга ташланади. Боз устига, Муҳаммадиёрнинг илк муаллими Олия мадрасасини(19О6 йилда ташкил қилинган) битирганлиги илгарироқ айтилган эди. Ёки Чўлпон ҳикоя финалида Муҳаммадиёрнинг беҳад бойиб кетгани, сотиб олган ҳовлисидан нефть кони чиққанию энди унга "миллиўнлар билан иш кўрурға тўғри келаётгани"ни ёзади. Албатта, бу ўринда ҳам адиб бироз фантазияга эрк бераётгандек, йўқса, ғарб саргузашт романларидан таъсирлангандек кўринар. Деталнинг ғайриоддийлигини қўя турайлик-да, адиб уни нега асарга киритганини ўйлаб кўрайлик. Маълумингизки, Ҳамзанинг "Янги саодат"ида ҳам ибрат учун яратилган қаҳрамон — Олимжон асар ниҳоясида катта давлат эгаси бўлиб қолади. Чамаси, илмнинг аҳамиятини оммага сингдиришни ният қилган ҳар икки адибимиз унинг моддий фаровонлик ҳам келтиришини кўрсатмоқчи бўлган кўринадилар. Демак, ғайриоддий тафсилотнинг ҳикояга кириб келиши ҳам ғоявий-маърифий мақсаддан келиб чиққан, деган тўхтамга келишимиз мумкин. Юқоридагича ҳолларга қарамасдан, Чўлпон "Доктор Муҳаммадиёр"да реал муҳит фонида идеал қаҳрамонни ҳаракатланти-ришни режалаштирган, деган фикримизда қоламиз. Сабабки, айни шу хил йўлдан боришлик адиб учун ижтимоий-ижодий зарурат эди. Яъни, "Қурбони жаҳолат"да Чўлпон мавжуд ижтимоий муҳитни сентиментал инкор этиш билан чекланган бўлса, энди ўша биқиқ муҳитдан чиқиш йўлини кўрсатиши лозим келади. Шунга мувофиқ яратилган Муҳаммадиёр ҳар қанча идеаллаштирилмасин, бошловчи ижодкор уни ўзининг ҳаётий тажрибасига таяниб яратган, яъни, ўзининг бир парчасини унга сингдириб юборганки, бу нарса ҳикоянинг охирларида равшан кўринади. Узоқ йиллик айрилиқдан сўнг юртига қайтаётган Муҳаммадиёр ўзи кўрган мутараққий мамлакатлар — Италия, Франция, Швейцариядаги ҳаёт тарзи билан Туркистон ҳаётини қиёслаб изтироб чекади: чоғиштириш унинг дилида умидсизлик ҳосил қилади, чунки "кўбни билган, кўбни кўрган" Муҳаммадиёрга "разолат ва сафолат" қўйнида

яшаётган халқининг "тараққий ва тамаддунларини кўрмак" нечоғли оғир масала эканлиги аён эди. Муҳаммадиёр яхши биладики, она юртининг "буюк-буюк, яшил-яшил тоғлари Исвейчарадан кам эмас эди. Наҳр-наҳр оқиб турғон сувлари ва нима экса шуни олса бўладурғон маҳсулдор тупроқлари ила Амриқодан ҳеч камлиги йўқ". Муҳаммадиёр биладики, Туркистоннинг тараққий этиши учун барча табиий имкониятлар муҳайё, бироқ шу имкониятларни рўёбга чиқариши лозим бўлган омма жаҳолат қўйнида, шу боис ҳам ўз фойдасини ўзи англаганича йўқ. Агар "халқ ўз фойдасини англаса", яъни, маорифга жиддий эътибор берса, Европа дорилфунунларида болаларини ўқитиб зарур мутахассислар етиштирсаю уларнинг "ҳар бири ўз вазифаларинда туриб ишларин тартиби ила юргузсалар ва халқимизнинг фойдасини кузатсалар, нақадар олий ва нақадар гўзал бўлур эди!" Муҳаммадиёрнинг мазкур нурли хаёлларига-да умидсизлик соя солади, чунки "бунларнинг бўлишига кўзи етмайди" унинг. Боз устига, муаллиф қаҳрамони онгида кечаётган умид ва умидсизлик курашини бир томонга ҳал қилмайди — масалани очиқ қолдиради. Ёш адиб асардан кўзлаган ғоявий- маърифий мақсад эътиборга олинса, масаланинг бу хилда очиқ қолдирилиши мақбул эмас. Кўрамизки, бу ўринда ғоявий-маърифий мақсад билан характер мантиқи орасидаги зиддият кучаяди. Зеро, адиб ўзи танлаб олган образ — "мисол" воситасида муайян фикрни ифодаламоқчилигини бир муддат унутди-да, уни тасвирлашнинг ўзига берилди. Иккинчи томондан, Муҳаммадиёр образи талқинида муаллиф ўзининг унчалик бой бўлмаган ҳаётий тажрибасигагина таянганини ҳам эътиборда тутиш лозим. Ҳикоя ёзилган пайтга келиб Чўлпон маърифат ёйишнинг ўзи билан тараққий қилиб бўлмаслигини, бунинг учун туб ижтимоий ислоҳотлар зарурлигини идрок эта бошлаганди. "Доктор Муҳаммадиёр" билан деярли бир вақтда ёзилган "Ватанимиз Туркистонда зироат ва деҳқончилик" номли мақоласи шундай дейишга асос беради. Чўлпон мазкур мақоласида "Туркистонга тараққий даври киргандан бери" газеталарда "Илм керак! Ўқумоқ керак!" дея қичқириб келингани, шу қичқиришлар натижаси ўлароқ "ўқумоқ ва ўқутмоқ ишлари

секин бўлса ҳам олға босгани", газета-журналлар чоп этилиб турганию "ҳамма шаҳарларда "янги усул" мактаблар очилганини таъкидлайди. Бироқ, адибнинг фикрича, бошқа бир муҳим масала борки, у ҳақда "ёзғучи ҳам, ўқуғучи ҳам йўқ". Чўлпон ўқувчилар эътиборини, хусусан, маслакдошлари эътиборини мана шу муҳим масалага қаратмоқчи бўлади: "ҳайҳот, зироат ишларимиз тамом хароб! Хароб! Хароб!.. Олдинга бир одум отилгани ҳеч кўрулгани йўқ. Бир таноб ер қишлоқда минг сўмга чиқди. Аммо ер деҳқонда эмас, миллатга, халқға иона бермай тек сақлаб ётадурғон бойларда. Оҳ, шул бизни тамом куйдурадур". 15 Чўлпон ўз фикрларини асослаш учун ўн-ўн беш йил илгариги маориф ва зироат ишларини қиёслайди: бирида оз бўлса-да олдинга силжиш, иккинчисида орқага кетиш бўлганини кўрсатишга ҳаракат қилади. Адиб мулоҳазаларини одатдагидек чақириқ билан якунлайди: "Ёзайлук, қариндошлар, зироатдан! Ёзайлук, қариндошлар, иқтисоддан! Алар бўлса, мактаб ҳам бўлур, илм ҳам бўлур. деҳқонлар бойлар қўлидан, қуллик, асирликдан қутулса, ҳаммаси бўлур. Ёзайлук, қариндошлар!.." Кўринадики, Чўлпон жадид маърифатчилиги мавқеида тургани ҳолда миллатни тараққий эттириш учун илму ирфоннинг ўзи кифоя эмаслигини, бунинг учун жиддий иқтисодий ва ижтимоий ислоҳотларни амалга ошириш зарурлигини англай бошлаган. Айни пайтда, Чўлпон маърифат ва иқтисод муносабатини ҳам ўзгачароқ ("алар бўлса, мактаб ҳам бўлур, илм ҳам бўлур") тушуна бошлайди. Иқтисодиётни ривожлантириш учун эса ижтимоий муносабатлар("деҳқонларни қуллик, асирликдан қутқариш")ни ўзгартириш, ислоҳ қилиш даркор. Энг муҳим нуқта — ислоҳни қай йўсин амалга ошириш масаласида Чўлпон ҳали тугал фикрга эга эмаски, бу нарса унинг онгида зиддиятли ўйлар кураши, изланиш жараёни кечаётганидан далолатдир. Адиб руҳиятидаги айни шу ҳолат Муҳаммадиёрнинг ўйларида ўз аксини топган. Шу боис ҳам Муҳаммадиёр "халқ ўз фойдасини англаса" дея сурган хаёлларининг-да амалга ошишига ишонолмайди. Чўлпон қаҳрамони руҳиятидаги умидсизликни изоҳлаб ёзади: "Чунки борган сари орқага 15 Мақола "Садои Фарғона" газетасининг 1914 йил 1О,18,23-сонларида босилган.

кетмакдамиз ... тараққий асари кўрулмасдан, бир тараққийга ўн таданний тайёр турадир". Эътибор берилса, Чўлпон қаҳрамонининг нима учун "кўзи етмаслигини"ни изоҳламоқчи бўлгани ҳолда нима учун ўзининг "кўзи етмаётгани"ни изҳор қилади. Яъни, шу ўринда адиб қаҳрамони руҳий ҳолатини изоҳлаётганини, баски, жумлалар шунга мувофиқ бўлиши лозимлигини унутади гўё. Айтмоқчимизки, юқоридаги гап мазмун жиҳатидан узоқ вақт юртидан айро яшаган одамга эмас, кўпроқ шу юрт қозонида қайнаётган кишига — Чўлпоннинг ўзига тааллуқлидир. Демак, Муҳаммадиёр образининг реалистик чизгиларга молик бўлишида унга муаллиф шахсининг сингдирилиши муҳим аҳамиятга эга экан. Бошқа томондан, қаҳрамоннинг ўй-фикрларию хатти-ҳаракатларига туртки берган деталларнинг аксари ҳам адиб билган реал муҳитдан олинган эди. Бизнингча, ижодий ва ҳаётий тажрибанинг етишмагани туфайлигина Чўлпон мавжуд имкониятларни амалга оширишга, реал ва идеал жиҳатларни уйғунлаштирган бадиий баркамол характер яратишга муаффақ бўлолган эмас. Яъни, "Доктор Муҳаммадиёр"да маърифатчилик реализмига хос ички зиддият яхлит бутунликка бириколмай, пароканда ҳолида қолиб кетади. Шу ўринда яна бир нарсага диққатни жалб қиламиз. Маълумки, Европа маърифатчилигида аввалига рационалистик қарашлар етакчилик қилганди. Рационалистлар инсон ақлу заковатигина жамиятни ўзгартириши, уни адолат асосига қайта қуриши мумкин, деб ҳисоблаганлар. Уларнинг оммани маърифатли қилиш йўлидаги интилишлари, асарларида ақлу заковатлари туфайлигина жамиятдаги ўз ўрнини, бахтини тополган кишиларни ижобий қаҳрамон сифатида талқин қилишлари ҳам шундан. Кейинроқ, маърифатчилик ҳаракатининг сўнг босқичида, рационалистик қарашлар кутилган натижаларни бермагач, адабиётда сентименталистик қарашлар олдинги планга чиқди. Сентименталистлар мавжуд ижтимоий тартибларнинг инсон табиатига зидлигини кўрсатиш орқали уни ғоявий-ҳиссий инкор эта бошлади-лар. Чўлпон ижодий эволюциясида эса, юқорида кўрдик, бунинг акси кузатилади. Бу нарса, бизнингча, адибнинг конкрет шароит таъсирида

шаклланган қарашлари билан изоҳланади. Чўлпон мавжуд ижтимоий тартибларнинг пассив ҳиссий инкори биланоқ қониқолмайди, шу боис ҳам Эшмуродга фаол шахс — Муҳаммадиёрни қарши қўяди. Айни пайтда, адиб талқинидаги Муҳаммадиёрнинг ҳам шунча билими билан юртининг тараққий қила олишига шубҳалари борлиги бежиз эмас. Ўйлашимизча, Чўлпон мақсадларининг амалга ошиши учун жиддий курашиш лозимлигини, маърифатчилик бунинг илк босқичигина эканлигини теран ҳис эта бошлаган. Афсуски, Чўлпон 1915 йилдан февраль инқилобига қадар нелар ёзганию нималар қилгани ҳақида маъ-лумотга эга эмасмиз, бироқ адибнинг февраль инқилобидан сўнг қарийб икки йил фаол ижтимоий-сиёсий фаолиятда бўлишининг ўзиёқ юқоридаги фикримиз фойдасига гувоҳлик беради. Чўлпоннинг инқилобдан кейин ёзилган илк ҳикояси — "Клеопатра" 16 унинг ижодий эволюциясини изчил кузатишда муҳим аҳамиятга моликдир. Ҳикояни нозик таҳлил қилган Н.Владимирова ундаги рамзлар остида ботин маъноларни талқин қилиб, мазмунни замона билан, адиб руҳияти билан боғлайди. Олиманинг таъкидлашича, ҳикоядаги "йўл айрилишида қолган одам образи ҳам рамзий, ҳам характерлидир... Тақдири гоҳ ҳокимиятнинг ёвуз кучларига, гоҳ табиатнинг ўжар долғаларига боғлиқ бўлган инсон ҳақидаги Чўлпоннинг ўй-фикрлари, шубҳасиз, замонасининг воқелиги билан боғланган". 17 Албатта, биз ҳикоя мазмунининг замона билан алоқасини заррача бўлсин инкор қилолмаймиз, айни пайтда, Н.Владимированинг: "Чўлпон афсонада хаёлий бир ҳаётни тасвирлаган, дейиш тўғри бўлмас эди",- деган фикрига ҳам қўшилолмаймиз. Зеро, мазкур ҳикояда ҳам Чўлпон борлиқни бадиий акс эттиришнинг нореалистик йўлидан борадики, фикримизча, у ўзининг кўп жиҳатлари билан романтизм адабиёти намунаси бўла олади. Шу ўринда яна бир эътиборга лойиқ жиҳатга диққатни тортмоқчимиз. Маълумки, Француз инқилоби кутилган натижаларни 16 Ҳикоя 1923 йилда эълон қилинган бўлса-да, 1921 йил августидан илгари ёзилган.Чунки айни шу вақтда ёзилган "Клеопатра уйқуси" номли шеърига муаллиф "Клеопатра" номли сочма ҳикоямнинг тизма шаклидир", дея изоҳ берган. 17 "Ўзбек тили ва адабиёти".- 1992.- N 2.- Б.1О

бермагач, маърифатчилик ғоялари инқирозга юз тутиб, Европа адабиётида романтизм етакчи мавқени эгалаганди. Қизиғи шундаки, "Клеопатра" ҳикояси ҳам шунга ўхшаш — Чўлпоннинг февраль инқилобига, мухториятчилик ҳаракатига боғлаган умидлари чилпарчин бўлган бир пайтда ёзилганди. Адибнинг мавжуд реалликдан қониқмай қолгани шунчалик эдики, у: "Хаёл... хаёл... ёлғиз хаёл гўзалдир, Ҳақиқатнинг кўзларидан қўрқаман" дея эътироф этганди. Маълумингизки, мавжуд реалликдан қониқмаган романтизм адабиёти вакиллари унга зид ўлароқ хаёлий борлиқ яратишга мойил эдилар. Романтик адиблар кўпинча кўҳна ўтмишга мурожаат қилишар, улар тасвирлаган воқеа-ҳодисалар кўпроқ узоқ, экзотикага бой юртларда кечар эди. Бас, Туркистон воқелигидан қониқмаган Чўлпон ҳам ҳикоясидаги воқеаларни узоқ ўтмишга, "у сирлар ва яширинликлар уяси бўлғон Миср"га кўчиради. Ҳикоядаги Миср табиати, воқеалар кечаётган жойлар тасвири романтик бўёқлар билан чизилади, тасвирдаги экзотика муаллиф ҳисларига тўйинтирилганки, ўқувчи ҳам беихтиёр ўша хаёлий оламга кўчгандек бўлади. Худди романтиклар каби Чўлпон ҳам кундалик ҳаётдаги тубанлик, сийқалашган инсоний муносабатлару ҳисларга олий туйғуларни — романтик талқиндаги севгию садоқатни қарши қўяди. Чўлпон талқинидаги севги — инсон хаёлоти имкони даражасида мутлақлаштирилган, тоғ чашмасидек мусаффо, илоҳий бир қудратга эгадирки, у наинки одамни, оламни-да ўзгартиришга қодир. Романтизм адабиёти марказида ғайриоддий, бетакрор шахс туради. Клеопатранинг бадиий тимсолини яратган салафлари — У.Шекспир, А.Пушкин, Т.Готьелардан фарқ қилароқ, Чўлпон талқинидаги Клеопатра бирмунча "ер фарзанди" қилиб кўрсатилган, — инсоний қувончу изтироблар унга ёт эмас. Бадиий адабиётдаги Клеопатра, Н.Владимирова айтмоқчи, "инсон табиати учун ҳалокатли бўлган интиҳосиз ҳокимиятни, унинг чегарасиз шафқатсизликка айланиб кетишини" ўзида тажассум этувчи турғун рамзгаёқ айланиб улгурган эди. Клеопатрани "ерга яқинлаштириброқ" кўрсатган Чўлпон мазмунда новаторлик йўли-дан боради. Адиб учун

Клеопатранинг ғайриоддийлиги кечаги кунда қолган: кечагина ошиқларини тимсоҳларга ем қилган Миср маликаси ҳикоянинг бадиий вақтида муҳаббатга ташна, меҳрга зор бир заифа, холос. Чексиз ҳокимият берган беадад лаззатларга тўйинган Клеопатра ўзини бахтсиз сезади, зеро, ўзининг биров томонидан чин дилдан — тожу тахт илинжида эмас — севилишига ишонолмайди. Шу асосда Чўлпон ҳикоясида ғайриоддий шароитда ҳаракат қилувчи бетакрор шахс (романтик қаҳрамон) сифатида "адашган одам" — мусофир йигит олдинги планга чиқади. Мусофир йигит тушган шароитнинг ғайриоддийлиги шундаки, у гўзалликнинг тирик тажассуми — Клеопатра қошида тургани ҳолда юраги бошқа биров ишқи билан тепади. Боз устига, васли эвазига не-не ошиқлар "жон деб" тимсоҳларга ем бўлиб кетган Клеопатра энди уни ўзига ром этиш билан овораи сарсон. Бироқ на Клеопатранинг ўхшашсиз гўзаллигию мафтункор латофати, на ҳукуматдорлик салобатию ва на ўз вақтида янграган "эҳтирос куйи" унинг садоқатига раҳна сололмайди. Мусофир йигитнинг рамзлар воситасида ифода этилган ирода кучи манфаатдан ҳоли соф муҳаббатни омон сақлаб қоладики, сираси, унинг бетакрор шахслиги ҳам шундадир. Романтизм адабиётига хос ғайриоддий шароитга тушган қаҳрамон хатти- ҳаракатларининг биринчи галда шахс эрки, инсонлик қадр-қиммати ҳимоясига йўналтирилгани ҳам ҳикоянинг романтик асарлигидан далолатдир. Романтизмга хос белгиларни "Клеопатра"нинг ифода йўсинида ҳам кўриш мумкин. Романтизм адабиётида бадиий образнинг ассоциативлиги, рамзий-мажозийлиги бениҳоя ортгандики, Чўлпон ҳикоясида ҳам бу ҳолнинг кузатилишига амин бўлиш учун Н.Владимированинг юқорида эслатилган мақоласини бир сидра кўздан кечириш кифоядир. Романтиклар, маълумки, ижод жараёнида ҳам ўзларини эркин тутганлар. Улар, классицизм вакилларидан фарқ қилароқ, адабий турлар орасига, жанрлар орасига хитой девори қўймаганлар. "Клеопатра"да ҳам ўшандай эркинлик кузатилади: унда

лирик, эпик ва драматик унсурларнинг бетакрор, табиий уйғунлиги кўзга ташланади. Юқоридаги мулоҳазаларимизга таянган ҳолда, Чўлпон илк насрий асарларида борлиқни бадиий акс эттиришнинг нореалистик тамойилига таянди, ғоявий-маърифий дидактикадан романтик талқинга, ундан эса реалистик тасвирга томон ўсиб борди, деган хулосага келиш мумкин. Сираси, жадидчилик ғоялари таъсирида ва шу ғояларнинг тарғиботчиси сифатида адабиёт майдонига кириб келган Фитрат, А.Қодирий каби адиблар ижодида ҳам шунга ўхшаш тадриж кузатилади. Агар уларнинг, хусусан, Чўлпоннинг ижодий фаолиятидаги ўсиш жараёнига диққат қилинса, унда европа адабиётида қарийб бир ярим аср кечган жараённинг жажжи макетини кўриш мумкиндек туюлади бизга. Айтмоқчимизки, Туркистон шароитида бадиий ижоднинг реалистик тамойиллларини эгаллаш жуда қисқа вақт ичида амалга ошди. Бу ўринда жаҳон адабиётининг таъсирини (ахир, биз учун тайёр тажриба бор эди) назардан соқит қилмаган ҳолда, бунинг асосий омилини Туркистон ижтимоий ҳаёти, ижтимоий тафаккуридаги туб сифат ўзгаришларида кўриш лозим. Тилга олганимиз адабий факт, бир томондан, жаҳон адабиёти тараққиётида стадиал умумийлик мавжудлиги ҳақидаги фикрларнинг асослилигини, иккинчи томондан, миллий уйғониш даври деб атаётганимиз асримиз бошининг миллий тарихимизда нечоғли буюк аҳамиятга молик ҳодиса эканлигини яна бир карра намойиш этади.

А д а б и ё т л а р 1. Яна олдим созимни. Т., Ғафур Ғулом номидаги нашриёт. 1991. 2. Асарлар. Уч жилдлик. Т., Ғафур Ғулом номидаги нашриёт. I , II жилдлар. 1994-95. 1. Шарафиддинов О. Чўлпон. Т., “Чўлпон”, 1991. 2. Шарафиддинов О. Чўлпонни англаш. Т., “Ёзувчи”, 1994. 3. Каримов Н. Чўлпон. Т., “Фан”, 1991. 4. Чўлпоннинг бадиий олами. Т., “Фан”, 1994. 5. www . ozbek adabiyoti . com 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Чўлпон кичик насрий асарларининг жанр хусусиятлари

Чўлпон кичик насрий асарларида тагмаъно қатлами

Алишер Навоийнинг насрий асарлари тасниф ва тавсиф

Табиат поэтикаси

Чўлпон ижоди