Чўлпон кичик насрий асарларида тагмаъно қатлами - Литература - Рефераты

Чўлпон кичик насрий асарларида тагмаъно қатлами

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

151.5 KB

Чўлпон кичик насрий асарларида тагмаъно қатлами Reja: 1. Бадиий асар мазмун-моҳиятини англаш 2. Чўлпон ижодиёти 3. Чўлпоннинг тасаввуфона шеърлари 4. Чўлпон ижодиётида ШАХС эрки, миллат эрки ("Мен ва бошқалар") муаммоларининг бадиий талқини

Бадиий асар мазмун-моҳиятини англашнинг муҳим шарти унга систем бутунлик сифатида ёндошиш эканлигини кўриб ўтдик. Бироқ бу ўринда бошқа бир муҳим жиҳатни ҳам эътибордан қочирмаслик лозим. Модомики бадиий асарни ГАП деб тушунарканмиз, гапнинг мазмуни уни ташкил қилаётган сўзлару уларнинг грамматик муносабатлари билангина белгиланмаслигини унутмаслик даркор. Юқорида айтилганидек, М.Бахтин бадиий асарни нутқий жараённинг бир занжири деб билади, диалогдаги репликага тенглайди 1 . Маълумки, суҳбат жараёнида айтилаётган гап мазмуни сўзловчи шахси, унинг айни пайтдаги руҳий ҳолати, суҳбатдошлар билан ўзаро муносабати, суҳбат жараёнида айтилган бошқа гаплар, суҳбатнинг умумий мазмунию руҳий атмосфераси каби қатор жиҳатлар билан-да боғлиқ. Дейлик, биргина "Хўп!" деган сўз-гап ҳар бир конкрет шароитда турлича маъноларни ифодалаши, ҳатто, конкрет нутқий шароитда ҳам турлича (яъни, суҳбатдошларнинг ҳар бири ўзича) тушунилиши мумкинлиги сир эмас. Демак, бу гапни юқоридагича жиҳатларга кўз юмган ҳолда тушунмоқчи бўлсак, биз англаган мазмун маълум маънода субъектив бўлиб чиқади. Шунга ўхшаш, бадиий асарга муаллиф юклаган мазмунни уни ташкил этаётган унсурлар алоқасию ўз ички бутунлигидангина келиб чиқиб, имманент ҳолда тушуниб бўлмайди. Немис файласуфи, герменевтика — тушуниш назариясининг йирик намояндаларидан бири Г.-Г.Гадамер: "Как отдельное слово входит во взаимосвязанное целое предложение, так и отдельный текст входит в свой контекст — в творчество писателя, а творчество писателя — в целое, обнимающее произведения соответствующего литературного жанра или вообще литературы. А с другой стороны, этот же текст, будучи реализацией известного творческого мгновения, принадлежит душевной жизни автора как целому. Лишь в пределах такого объективного и субъективного целого и может совершаться понимание", 2 – деб ёзади. Кўрамизки, Г.Гадамер конкрет асар кирадиган 1 Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества.- М.,1979.- С.254 2 Гадамер Г.-Г. Актуальность прекрасного.- М., 1991.- С.72-73

бутунликнинг объектив (ёзувчи ижоди) ва субъектив (унинг руҳий ҳаёти) томонларини ажратади. Бизнингча, бу ўринда учинчи жиҳат — ёзувчининг ҳаёт йўлини ҳам олиш зарур кўринади. Табиийки, бу ҳолда конкрет асар кирадиган контекстлар доираси янада кенгаяди, зеро, юқоридаги уч жиҳатнинг ҳар бири қисм сифатида бошқа бутунликларга кириб боради. Айтайлик, ёзувчи ҳаётининг конкрет асар ёзилган босқичи унинг бутун ҳаёт йўлига нисбатан қисм бўлгани ҳолда, ёзувчининг ҳаёт йўли тўлалигича жамият ҳаётига нисбатан қисм бўлиб қолади. Равшанки, бу хил муносабатни янада кенгайтириб бориш ҳам мумкин. Бундан кўринадики, герменевтиканинг асосий тамойили бутунни қисм, қисмни бутун орқали тушуниш эканлигини эътиборга олсак, ТУШУНИШ бениҳоя мураккаб ва интиҳосиз жараёндир. Аввалги бобда амин бўлдикки, бадиий асар имманент ҳолда ҳам мазмунга эга: ўқувчи моделга таянган ҳолда мазмунни шакллантира олади. Табиийки, бу мазмунда субъективлик улуши мавжуд, зеро у модель воситасида бадиий воқеликни қайта яратган ўқувчининг ижодий имкониятларига кўп жиҳатдан боғлиқ. Иккинчи томондан, алоҳида бутунлик сифатида олинганда ўқувчи асарда акс этган ижодкор билан мулоқотга киришади, ижод онларидаги санъаткорнигина танийди. Контекстлар доирасида тушунишда эса асарга ўз вақтида ёзувчи томонидан юкланган мазмун эътиборда тутилади. Яъни, бу ҳолда биз асардан ташқарига чиқиб, реал ижодкорга яқинлашиш йўлидан борамиз, у билан мулоқотга киришамиз. Асарга ёзувчи юклаган мазмун эса фақат контекстлар доирасидагина очилиши, конкретлашиши ва тўлишиб бориши мумкин бўлади. Модомики, бадиий асар воситасида реал ижодкор билан мулоқотга киришмоқчи эканмиз, унинг нима деяётганию нима учун шундай деяётганини билган тақдирдагина чинакам мулоқотга киришиш, унга қўшилиш ёки у билан баҳслашиш имконияти туғилади. Унутмаслик керакки, ижодкор ёзаётган пайтидаёқ тасаввуридаги ўқувчисини бир лаҳза бўлсин хаёлидан нари қилмаган: унга нималарнидир айтишни, уни нималаргадир ишонтиришни истаган, у билан қайсидир масалаларда баҳслашган. Бадиий

асарни ўқиш чоғида эса ижодкор билан ўқувчининг ўрни алмашади: ўқувчи реаллашгани ҳолда ижодкор унинг тасаввур оламига кўчади — ҳалиги мулоқот яна тикланади. Яъни, мулоқот асосида яратилган бадиий асар фақат мулоқот чоғидагина яшайди. Шу маънодла М.Бахтин: "Событие жизни текста, то есть его подлинная сущность, всегда развивается на рубеже двух сознаний, двух субъектов", 3 – деганида тўла ҳақдир. Модомики бадиий асар мулоқот асосида дунёга келар экан, мулоқот амалга ошаётган ситуация унга муайян таъсирини ўтказади, албатта. Маълумки, жонли сўзлашув жараёнида айтилган гап ҳар вақт ҳам сўзловчининг ўйидагини ифодалайвермайди. Зеро, айрим ҳолларда сўзловчи турли сабабларга кўра ўйидагини яшириш, муносабатини силлиқлаш, юмшатиш заруратини, баъзан мажбуриятини ҳис этади. Гоҳо эса сўзловчи даврада шундай гапириши мумкинки, кўпчилик учун бир маънони англатган гаплар айримларга буткул бошқа маънони етказади. Сўзловчи онгли равишда шу хил йўл танлайдики, натижада ифодаламиш ва ифодаланмиш муносабати ўзгаради: ифодаланмиш зоҳирий ва ботиний қатламларга ажралади. Бу ўринда шуни таъкидлаш лозимки, биринчидан, сўзловчи учун ботиний маъно муҳимроқ; иккинчидан, у даврадаги хос кишиларнинг ўша маънони англашларига шубҳа қилмайди, чунки уларнинг "контекст"дан хабардор эканликларини жуда яхши билади. Моҳият эътибори билан шунга ўхшаш ҳоллар бадиий ижод жараёнида ҳам, хусусан, Чўлпон ижодиётида ҳам бот-бот ку-затилади. Биз бу ўринда сўнгги ҳолга, ифода қатламининг онгли равишда иккига ажратилишига эътиборни тортмоқчимиз. Зеро, айни шу ҳолда бадиий асарга муаллиф юклаган маънонинг англанишида контекстнинг роли бениҳоя ортади. Буни Чўлпоннинг "Йўл эсдалиги" номли сафарномаси мисолида кўриб ўтишимиз мумкин. Илгари айтганимиздек, "Йўл эсдалигини" фақат шартли равишдагина сафарнома деб аташимиз мумкин. Зеро, унинг одатдаги сафарномалардан 3

жиддий бир фарқи бор: бунда эрксевар руҳнинг кўнгил тор кўчалари бўйлаб машаққатли сафари қаламга олинади — реал йўл ва реал манзил бадиий ният ижросида муҳим бўлмагани учун ҳам адиб уларни конкретлаштирмайди. Асарни шартли равишда бўлса-да сафарнома жанрига мансуб дейишга асос берувчи жиҳатлар ҳам йўқ эмас: конкретлаштирилмаган бўлса-да "йўл" образининг мавжудлиги, унинг марказида сайёҳ-муаллиф образининг туриши. Хўш, нима учун адиб сафарнома жанрини танлади? Мазкур саволга жавоб бериш учун контекстга — Чўлпон ижодий меросига бир қургина назар солишимизга тўғри келади. Айтиш мумкинки, ҳеч ким маконий ва даврий ўзгаришларни йўлга чиққан кишичалик ўткир ҳис қилмаса керак. Табиийки, маконий ва даврий ўзгаришлар йўлчи руҳиятига-да муайян таъсир ўтказади, дунёқарашида муайян ўзгаришлар ясайди. Доно халқимизнинг "юрган — дарё, ўтирган — бўйро" деган пурҳикмат мақоли ҳам бежиз тўқилмаган. Эҳтимол шундандир, оғзаки ва ёзма адабиётда ўсиш-ўзгаришда кўрсатилаётган қаҳрамонлар кўпинча йўлга чиқадилар. Чўлпон ижодиётида ҳам йўл образи кўпинча шу хил ботиний параллеллар ўтказишга хизмат қилади. Адибнинг илк ижодидаёқ "йўлсизлик"дан қийналаётган ва "йўлга чиққан" қаҳрамонлар тақдири қаламга олинган эди. "Қурбони жаҳолат"даги сиқиқ муҳитда бўғилган Эшмурод ижтимоий-маънавий эҳтиёжларини қондириш йўлини тополмаганидек, сафарга ҳам отланмаган эди. Унинг зидди ўлароқ, изланаётган Муҳаммадиёр сафарга чиқади ва шунинг муқобилида ўзгаради. Шунга ўхшаш ҳолни "Кеча" романида ҳам кузатамиз: ўз оиласининг биқиқ муҳитида эзилган Зеби ҳам сафарга чиқади. Бироқ Зебининг сафари "бир ёзилиб келиш" мақсадидагина бўлганидан, сафар чоғида руҳиятида бошланган ўзгаришлар мантиқий ниҳоясига етмайди. Зебидан фарқ қилароқ, Мирёқуб чиққан йўл олдинга қараб юради — у ҳаётини ўзгартиришни ният қилган. Эҳтимол шунинг учундир, "Кеча"да у ортига, яъни, ўз муҳитига қайтмайди — Чўлпон унинг йўли муайян манзилга етишига ишора қилади гўё. Ўйлаймизки, шу мулоҳазаларнинг ўзиёқ Чўлпон насрий ижодида "йўл"

образи қаҳрамонлардаги маънавий-руҳий ўсиш-ўзгаришнинг ботиний муқобили(параллели) экани ҳақидаги даъвомизни далиллайди. Шуниси ҳам борки, Чўлпоннинг "Юрт йўли", "Ишқ йўли", "Меним йўлларимда", "Уч- тўртта юлдуз", "Созим" каби қатор шеърларида ҳам йўл мотиви ҳозир. Уларнинг барини умумлаштирувчи жиҳат шуки, йўлга чиққан йўлчи — лирик қаҳрамоннинг кўзлаган аниқ манзили бор: у ё ёрни истаб, ё ёруғ бир юлдузни кўзлаб йўлга чиққан; ёрга етиш умиди кесилганида ёки юлдуз хира тортганида йўлчи ўртанади ва аксинча. Айтиш мумкинки, Чўлпон шеъриятида "йўл" образи мақсад — миллий озодлик ва тараққий йўлидаги кураш рамзи сифатида талқин этилади. Бундан англашиладики, Чўлпон ўз руҳиятидаги зиддиятли кураш, ўзгариш жараёнини ифодалаш учун сафарнома жанрини танлагани бежиз эмас: у хос ўқувчисининг "йўл" образидаги юқоридагича маънолар билан яхши танишлигини, баски, бу нарса унинг асардаги ботиний маъноларни англашига асос бўлишини яхши билади. Чўлпон мазкур сафарномасини "Билим ўчоғи" журналида эълон қиларкан, сарлавҳа остида "1921 йил 27 май" санасини қайд этадики, бундан айни шу куни йўлга чиққани англашилади. Сафарноманинг биринчи қисми "Кўнгилсиз чиқиш" деб номланган бўлиб, унинг бошланишидаёқ "бу кезувимнинг қандай тотли умидлар орқасида бўлғонини билганим ҳолда..." деган сўзларга дуч келамиз. Хўш, гап қандай "тотли умидлар" ҳақида бораётир? Бу саволга жавоб бериш учун адиб биографиясига мурожаат қилишимиз даркор. Маълумки, 1921 йилнинг июнидан Чўлпон "Бухоро ахбори" газетаси муҳаррири вазифасида ишлай бошлаган эди. Сафарномада йўл конкретлаштирилмаган бўлса-да, унинг Зарафшондан ўтганлиги англашилади. Шунга кўра асарда адибнинг Бухоро сафари акс эттирилган, деган фикрга келиш мумкин. Айтиш керакки, амирлик тугатилгандан кейин жадидлар Туркистон мустақиллиги учун курашда янги ташкил топган Бухоро Халқ Республикаси катта имкониятлар туғдириши мумкин, деб ҳисоблаганлар. Шу боис ҳам кўп ўтмай Бухорога жадидчилик ҳаракатининг кўзга кўринган вакиллари тўплана бошлайдилар ва, бир томондан, янги

жумҳуриятни мустаҳкамлаш, иккинчи томондан, Туркистон мустақиллигига эришиш йўлида астойдил ҳаракат бошлайдилар. Жумладан, Бухоро ҳукуматининг раҳбарларидан бири бўлмиш Фитрат томонидан "Бухоро ахбори" газетасига муҳаррирлик қилиш учун таклиф қилинган Чўлпон ҳам қалами билан шу йўлда хизмат қилиши лозим эди. Чамаси, адиб маслакдошларининг узоқни кўзлаган мақсадларидан ҳали йўлга чиқмасиданоқ воқиф бўлгану, кўнглидаги сўнишга келган умид яна пориллаб ёнган кўринади. Шу боис ҳам адиб "тотли умидлар"ни дилига жо айлаб Бухоро сафарига отланади. "Йўл эсдалиги"да адиб руҳиятидаги тушкунликнинг умидворликка айланиши рамзлар воситасида ифода этилади. Йўлга чиққанидан сўнг сайёҳ- Чўлпон хаёл ҳақида ўй суриб, у ҳақда илгарироқ ёзган шеърини эслайди: Хаёл...хаёл... ёлғиз хаёл гўзалдир, Ҳақиқатнинг кўзларидан қўрқаман... Адиб ўзининг "Йўл эсдалиги"ни ёзиш арафасидаги руҳий ҳола-тини шу сатрларда ёрқин ифодалайдики, буни тасаввур этиш учун яна контекстга мурожаат этиш зарур. Маълумки, Чўлпон Туркистон мухториятига боғлаган умидларида алдангач, Фарғона водийсида авж ола бошлаган миллий озодлик ҳаракати — «босмачилик»ка катта умид боғлади. У мазкур ҳаракат бугунми-эрта оммавий тус олишигаю элини озод қилишига ишонди. Чўлпоннинг "Пўртана", "Тортишув тонги", "Кураш" каби қатор шеърларида шу ишончдан қувватланган даъваткор руҳ сувратланади. Бироқ шоирнинг хаёлидаги ва ҳаётдаги мавжуд ҳол ўртасидаги тафовут борган сари яққол кўзга ташланиб боради. Чўлпон ўзи "Пўртана"да орзу қилган қудратни, омманинг эрк дея бир ёқадан бош чиқаришини, "йўқсилдаги имоннинг тошиб кетиши"ни аксарият юртдошларида кўрмайди. Орзу-умидларининг саробга айланаёзгани шоирни изтиробга солади, бунинг натижаси ўлароқ 1921 йил ўрталаригача ёзган шеърларида маҳзун оҳанглар, тушкунлик кайфияти устунлик қилади. Шоирнинг шу вақтда ёзилган "Ёнғин" номли шеърида "кўнглим каби йиқиқ уйлар, қишлоқлар" дейилиши ҳам шундан далолатдир.

"Ёнғин" шеърига газета хабаридан "Таланмаган, йиқилмаган уй йўқ. Гўдаклар найза бошида..." деган парчанинг эпиграф қилиб олиниши юртдаги вайронагарчилигу хунрезликлар шоир руҳиятига нечоғли қаттиқ таъсир этганини кўрсатади: Шундай катта бир ўлкада ёнмаган, Йиқилмаган, таланмаган уй йўқми? Бир кўз йўқми қонли ёши оқмаган, Бутун кўнгил умидсизми, сўндими? Шоир алам билан қайд этаётган ҳақиқатлар замирида энди аввалгидек курашга, қўзғалишга ундаш эмас, ўзининг ҳам юртининг ожизлигидан ўкиниш оҳанглари кучлироқ келади. Ўзи орзулаган оммавий қўзғалишни кўрмаган Чўлпон "Мўминларнинг оқ виждони, имони, Шам сўнгандай тинсизгина сўндими?" дея ўкинч-ла ўйга толади. Зеро, унинг эътиқодида имон тушунчаси ватанга муҳаббат тушунчаси билан эш келади, "ҳифзул ватан минал имон" — ватанни ҳимоя қилмоқ иймондандир, деб билади. Чўлпон "Пўртана", "Кураш" шеърларида кузатилганидек қўзғалиш шиддатига нечоғли мафтун, эрк учун курашга нечоғли ташна бўлмасин, аввало, шоир — хассос қалб соҳиби эди. Бегуноҳ тўкилган қонлар эса, ҳар вақт бўлганидек, энг аввал шоир қалбини сўроққа тутади: Қиличларнинг тилларида қизил қон Булоқларнинг суви каби тошдими? Яланг бола, яланг гўдак, маъсум жон Найзаларнинг бошларидан ошдими? Айни шу даврда Чўлпон "бегуноҳ тўкилаётган қонлардан бирор натижа бўлармикан? Кўзлаган мақсадимиз тўкилган қонларга арзирмикан?" деган андишаларга борган кўринади. Ҳар ҳолда, худди шу вақтларда ёзилган "Ёрқиной" пьесасининг қаҳрамони исёнкор Пўлатнинг кураш ниҳоялангач ҳам кўп нарса ўзгаришсиз қолаётганини кўриб, "Мунча қон тўкишнинг нима кераги бор эди?" дея ўйга толиши ҳам бежиз эмас. Айт-моқчимизки, бу пайтда Чўлпоннинг ҳаёт йўлини ёритиб турган "ёруғ юлдуз" анчагина хира

тортганди. Шоир кўнгли миллий озодлик ҳаракатининг кенг қулоч ёйишига, оммавий тус ола билишига ишонолмай қолганди. Чўлпон дилидаги умидсизлик авж пардасига кўтарилган давр маҳсули сифатида "Амалнинг ўлими" шеърини кўрсатишимиз мумкинки, ундаги: Кенглик хаёллари учдими кўкка? Бутун умидларни ёвларми кўмди? Мангу тутқунликка кирдими ўлка? Хаёлда порлаган шамларми сўнди? – деган сатрлар юқоридагича ўйлашимизга асос беради. Шоирнинг изтироблари юрт қайғусида чеккан оҳлари "ўтидан чиққан шуъ-лалар" юртдошлари "кўкрагидан бир жой топмаган"и, аксариятининг қалблари ҳамон ухлаётгани сабаблидан ҳам кучаяди. У ўзи хаёлида ардоқлаган "эрклик юлдузи"нинг нурларидан ҳар бир мазлум дилида бир "из" қолишига ишонарди, бироқ ҳақиқатда бундай бўлиб чиқмади. Шу боис ҳам шоир: У бир из, кўзимнинг нурларидан ҳам Юксакдир, мен уни ўпмак истайман. Агар топилмаса бу юртлардан ҳам Кўчиб йироқларга кетмак истайман, – деб ёзади. Юқорида айтганимиздек, Чўлпон руҳиятидаги тушкунлик хаёл ва ҳақиқат орасидаги улкан тафовутдан юзага келганди, шу боис ҳам у "ҳақиқатнинг кўзларидан қўрқади": кўраётганларини "ҳақиқат" дея тан олишга кўнгли чопмайди, кўнглида "эрклик юлдузи" қолдирган "из" орзуларидан воз кечишга йўл қўймайди. Кўнгли умид ва умидсизлик орасида талош бўлиб турган дамларда уни хаёл қутқаради: "Ул меним энг умидсиз, энг қийналғон, энг эзилғон чоқларимда келиб бошимдан силар, сийпар, юпатар, эркалатар эди". Кўрамизки, яқин ўтмишида хаёлот олами Чўлпонни "ҳақиқатнинг кўзлари"дан яширадиган, унинг ўксик кўнглини овутадиган ягона бир гўша эди. Энди эса Чўлпон-сайёҳ учун хаёлнинг аҳамияти ўзгаргандек: "Қоронғилик меним умид билан порлағон кўнглимни ўзининг қўрқинч қучоғлари орасига олиб ўчурмакчи бўладир, кўнглум эса хаёлнинг

кўкидан тушкуси келмайдир". Айтиш керакки, бу ўринда "қоронғилик" ҳам рамзий маънога эга. Чўлпон маслакдошларининг Бухоро билан боғлиқ бўлган ниятларию бу йўлдаги саъй-ҳаракатларидан воқиф бўлгач, "кўнгли умид билан порлаган"и аён. Бироқ бир бора алданган кўнгил энди эҳтиёткор бўлиб қолган – унга шубҳаю гумонлар-да ёт эмас. Адиб кўнглидаги умид билан шубҳаю гумонлар курашини рамзлар (дарахтлар "бир тўп хаёл-ваҳм", "ёғдусиз хира чироғлар", "қоронғидан қўрқуб, ғужум бўлуб, беркиниб ётқон дарахтлар") воситасида ифодалайди. Шубҳаю гумонлар кучайиб боргани сари кўнгил "қоронғилиққа саноқсиз қарғишлар юбора- ди", бироқ улар "қоронғилиқнинг "ваҳм"ларини тағинда кучайтириб, унинг азаматини тағинда орттирар эди". Қоронғилиқ қуюқлашиб боргани сари сайёҳ дилидаги умидни бор кучи билан қувватлантиришга интилади. Бироқ у қанча зўр бермасин, қоронғилик қуюқлашаверади — борлиқдаги табиий жараённи ўзгартиришга қодир бўлмаганидек, кўнглига ҳам буйруқ беришга ожиз қолади. Шу аснода сафарномада яна бир муҳим образ пайдо бўлади: "Мўъминлар ётар чоқларида, ўзларини уйқуга берар чоқларида Аллоҳ номини айтиб ёталар, ўзларини уйқунинг кучли қўллари орасига кўмар эдилар. Мен-да бутун истагим, бутун тилакларим билан севганимнинг исмини айтдим ва қоронғиликнинг чуқур қаърига отилдим..." Кўрамизки, Чўлпон учун Бухорога боғлаган умидлари ҳамон "қоронғилик" — уларнинг амалга ошиш-ошмаслигини билмайди, шундай бўлса-да, маъшуқаси — юрт озодлиги орзусини дилига туккан ҳолда дадил қоронғилик қучоғига кириб боради. Бунгача юритган мулоҳазаларимиз сафарнома контекстида "маъшуқа" — юрт озодлиги рамзи сифатида келаётганига ишонтира олади, деб ўйлаймиз. Боз устига, Чўлпоннинг бир қатор шеърларида ҳам "маъшуқа" айни шу маънода талқин этилгани яққол кўзга ташланади. Биз Чўлпоннни ҳақли равишда новатор ижодкор деб атаймиз. Сираси, шоирнинг "ўзбек адабиётига янги тўн кийгизган"и 4 ўз 4

замондошлари томонидан-да эътироф этилган. Айни пайтда, ҳеч бир ижодкор, ҳатто энг буюк истеъдод соҳиблари-да, ўзини вояга етказган халқ маданияти таъсиридан буткул узилиб кетолмайди. Табиийки, Чўлпон ижодиёти ҳам қуруқ жойда юзага келгани йўқ, минг йиллар билан ўлчанувчи мумтоз адабиётимизнинг энг яхши анъаналари унга асос бўлиб хизмат қилди. Буни, хусусан, Чўлпон шеъриятида "ошиқ" ва "ёр" образлари талқинида ҳам кузатилади. Мумтоз шеъриятимизда фаол қўлланилган мазкур рамзларга Чўлпон янги маъно юклади: унинг талқинида "ёр" — юрт озодлигию "ошиқ" — эркка ташна кўнгил. Яъни, мутасаввуф шоирлар интилган маънавий- эстетик идеал ҲАҚ бўлса, Чўлпон интилиб яшаган ижтимоий-эстетик идеал ЮРТ ОЗОДЛИГИ бўлиб қолди. Бундан англашиладики, Чўлпон ижодиётидаги рамзлар, асарлари қатидаги ботиний мазмун мумтоз шеъриятимиздан туртки олган ҳолда тушунилиши лозим. Зеро, Чўлпон тасаввуф шеъриятидан нафақат қуруқ шаклни, руҳни-да ўзлаштиргандек. Шу боис ҳам шоир талқинидаги ёрга муҳаббат "илоҳий бир муҳаббат, ишқ"("Алданиш")дирки, вужудига сут билан киргану юрак қонига айланган: Илк – аввал кўзимни ишқ билан очдим, Ишқнинг майдонина қоними сочдим...("Ишқ") Албатта, бу сатрларда "анодин қай куни туғдим сенинг ишқинг билан ёндим" дея хитоб этган Машраб руҳини туймаслик мумкин эмас. Айни пайтда, бу эсини танибоқ маъ-шуқасига кўнгил берган, "зуннори ишқ" ("Ишқ")ни боғлаган онидан маъшуқасига элтадиган йўлнигина "ҳақ йўл" ("Созим") деб билган Чўлпоннинг ЎЗ изҳоридир. Маъшуқаси ҳажрида яшаётган Чўлпон-ошиқ учун унинг васлига интилмак ҳаёт мазмунидирки, ўзини шу йўлдаги бир дарвеш, қаландар ("Ишқ йўли", "Қаландар ишқи") ҳис қилади. Чўлпон ёр васлини "пок истакли куч" ("Юрт йўли") билангина исташ мумкин, бу йўлга кирган киши "нажотни ўзлигини унутишу ёрга сингиб кетиш"("Ишқ йўли")да кўрмоғи керак, деб ҳисоблайди. Шу боис ҳам ўзининг айрим йўлдошларида "дил бузуқ"("Ётоқдан")лигини кўриб ўртанади.

Эътиборли жиҳати шундаки, қалбида шу буюк ишқ билан яшаган шоир унинг зарраларини сатрлар қатига жойларкан: Сўйларкан тилларим на ёмон сўзлар, Ёзаркан қаламим на ҳазин оғлар, Соддадил бунлардан не маъни онглар, Билмаз-ку ўлдуғин изҳор ишқи, – деб ёзган эди. Кўринадики, Чўлпон ўзининг "ишқ изҳори"ни ҳар ким ҳам англай олмаслигини билади, ҳаммага дардини тўккани ҳолда чинакам ҳамдард бўла биладиганларнинг озлигини теран идрок қилади. Шу мулоҳазаларга таянган ҳолда биз Чўлпоннинг аксар шеърларида хос ўқувчига мўжаланган рамзий қатлам мавжуд ва унда юрт озодлиги мавзуси поэтик талқин этилади, деб ҳисоблаймиз. Демак, Чўлпон ижодиёти контекстидан келиб чиққан ҳолда "Йўл эсдалиги"да пайдо бўлган маъшуқа образи юрт озодлиги рамзи эканлигига яна бир карра ишонч ҳосил қилишимиз мумкин. Маъшуқа образининг пайдо бўлиши билан "қоронғилиқ" чекинади: илгари — маъшуқасига етиш умиди тамом кесилган, унга ҳатто хаёлот оламида-да жой топилмай қолган дамларда чўкиб қолган руҳ эрк эпкинидан ҳаволаниб тирилади гўё. Маъшуқасига етиш учун курашдан тўхтамаслик зарурлигини қайтадан идрок этиб, бутун борлиғини севгисига бахшида этишга чоғлангач, "қоронғилиқнинг қучоғидаги эсириклик, хушсизлигимдан энди ўзимга келдим" дея эътироф этади. Эндигина ўзига келган сайёҳ кўзи тушган манзара ҳам, табиийки, унинг айни пайтдаги кайфиятига мос: "Қиздирғучи қуёш йўқ, қора-заҳар булутлар ҳам йўқ. Кўк аллақандай чучмал бир тусда турар эди". Аввало, бир руҳий ҳолатдан иккинчисига ўтаётган сайёҳ руҳиятида шу хил оралиқ — бироз чучмал вазиятнинг бўлиши табиий кўринади. Иккинчи томондан, ўйлашимизча, парчага юкланган рамзий маъно ҳам сайёҳ руҳиятини тушунишда муҳим аҳамият касб этади. Маълумки, Чўлпон ижодиётида "қора булут" кўпроқ мустамлакачилар, юртининг эркини бўғиб ётганлар рамзи сифатида талқин қилина-ди. Юқоридаги парчада "қора

булут"га "заҳар" сифатловчиси қўшилганки, бу, бизнингча, ифоданинг маъно доирасини анча кенгайтиради. Зеро, муаллиф муносабатини яққол ифодалаб турган бу сифатлаш фақат "қора булут"лардан зада кишигагина тааллуқли бўлиши мумкин. Шундай тасаввур туғиладики, гўё сайёҳ "қора булут"ларнинг йўқлигидан ҳурсанд, шу туфайлигина эркин нафас олаётгандек. Ҳолбуки, гап фақат баҳорнинг ўзгарувчан ҳавоси ҳақида борганида бу хил муносабат ортиқчадек туюлиши мумкин эди. Шу ўринда давр контекстига мурожаат қилиб, Бухоро Халқ Жумҳурияти мустақил давлат тузилмаси сифатида дунёга келганини, ҳартугул, ўзининг илк босқичида мустақил бўлганини эслаш жоиз. Чўлпон бу ўринда "қора булут"лардан фориғ юрт томон бораётганини, шу боис ҳам умидлари тобора юксалаётганини айтмоқчи эмасмикан?.. Фикримизча, парчадаги иккинчи — "қиздиргучи қуёш" — бирикма ҳам шу хил андишани бирмунча қувватлайди. Маълумки, инқилобдан кейинги дастлабки йиллардаёқ октябрни қуёшга менгзашлик адабиётда русум бўлиб улгурганди. Эътиборли жиҳати шундаки, Чўлпон шеъриятида октябрга нисбатан шу хил ташбеҳ қўлланилмаган. Фақат биттагина шеърида, машҳур "Қаландар ишқи" ғазалининг мақтаъсида шоир шу рамзга мурожаат қилади: Муҳаббат осмонида гўзал Чўлпон эдим, дўстлар, Қуёшнинг нурига тоқат қилолмай ерга ботдим-ку. Чўлпоннинг қатор шеърлари("Юрт йўли", "Мен қочмадим", "Уч- тўртта юлдуз" ва бошқ.)да эрк, озодлик, миллий истиқлол рамзи сифатида ЮЛДУЗ олинган. Яъни, мақтаънинг рамзий мазмуни шоир тахаллусининг асл маъноси — "юлдуз" билан боғлиқ. ғазалнинг рамзий маъносини англаш учун шоирнинг у ёзилган пайтдаги руҳий ҳолатини тасаввур қилишга уриниб кўриш даркор. Биламизки, февраль инқилобидан сўнг Чўлпоннинг ижтимоий фаоллиги бениҳоя ортганди. Сабабки, шоир юзага келган шароитда юртининг демократик йўл билан озод бўлиш имконияти мавжудлигига чин дилдан ишонди, мухториятчилик ҳаракатига катта умид боғлади. Чўлпон фаол мухториятчилар билан бирга Туркистоннинг турли шаҳарларига бориб

ташвиқот ишларини олиб борди — ёниб ва ёндириб яшади. Мавжуд шароитда Русия империяси таркибидаги туркий халқларнинг мустақиллик йўлида бақамти ҳаракатигина дурустроқ натижа бериши мумкин деб ҳисоблагани туфайли шоир туркчилик ғояларини ҳаракат дастури деб билди. Чўлпоннинг Кавказ турклари билан алоқа боғлаш учун жўнаган Фарғона ҳайъати таркибида бўлиши, Қўқонда мухторият эълон қилиниши биланоқ Оренбургга жўнашию Бошқирдистон жумҳуриятини мустаҳкамлаш орқали ўз юрти озодлигига кўшиш қилишни ният этгани ҳам шундан далолатдир. Бироқ, таассуфки, шоирнинг осмон қадар умидлари ерпарчин бўлди: большевиклар ҳукумати Қўқон мухториятини қонга ботирдилар. Бошқирдистондаги саъй-ҳаракатларидан ҳам натижа чиқмагач, шоир 1919 йил бошларида юртига қайтдики, "Қаландардек юриб дунёни кездим топмайин ёрни , Яна кулбамга қайғулар, аламлар бирла қайтдим-ку",- дея нола чекиши шундандир. "Қаландар ишқи" ғазалини шоир айни шу хил руҳий ҳолатда ёзган эдики, мақтаънинг маъноси шу контекстда конкретлашади. Яъни, бу ўринда шоирнинг "муҳаббат осмони" — юрт озодлиги учун кураш йўлини ёритиб турган юлдузни ерга ботирган "қуёш" — октябрь инқилобига муносабати ўз ифодасини топган. Фикримизни қувватлантириш учун Чўлпоннинг "Мен қочмадим" номли шеърига тўхталиб ўтиш жоиз. Муҳими шундаки, мазкур шеър "Йўл эсдалиги" билан деярли бир вақтда ёзилгандир. Иккинчи томондан, "Мен қочмадим" шеъри нома(послание) жанрига мансуб бўлиб, унда шоир ўзининг Бухорога жўнашини қайноқ ижтимоий ҳаётдан қочиш деб баҳолаган "Тошкентдаги ўртоқларига" мурожаат қилади. Табиийки, бу ўринда эскидан алоқада бўлган кишилар орасида "мулоқот контексти" мавжудлигини назарда тутмоқ лозим бўлади. Яъни, бу ўринда шоирнинг фикрни ишора билангина ифодалаш имконияти кенгаяди. Шу жиҳатдан қуйидаги сатрларга эътиборни тортамиз: Мен янгилар ўлкасидан синмаган Бир қанотни тақиб олиб қўзғалдим: Шу йўлимда япроқлари сўлмаган

"Ёш ёғоч"нинг 3соя 1сида тўхталдим. Албатта, Чўлпон "янгилар ўлкаси" деганида қизил Туркистонни назарда тутгани яққол англашиладики, у ерда шоирнинг бир қаноти синган. Шу боис ҳам "тилакни излаётган" шоир яна "йўл"га чиқиб, "ёш ёғоч" — Бухоро жумҳурияти — соясида тўхталган. Эътиборли жиҳати шуки, Чўлпон "ёш ёғоч"нинг япроқлари сўлмаганлигини айрича таъкидлайди. Яъни, "ёш ёғоч" билан "янгилар ўлкаси" қарши қўйилаётгани эътиборга олинса, кейингисининг япроқлари сўлган, уни "қиздирғучи қуёш" сўлдирган деган маъно келиб чиқади. Баски, шоир у дарахт соясида қиздиргучи қуёш тафтидан омон тополмайди, ундан қутулиш учун "ёш ёғоч"нинг соясига келган. Демак, "Йўл эсдалиги"да кўрганимиз "қиздиргучи қуёш" рамзини ҳам шу йўсин тушунилгани тўғрироқ бўлади. Зеро, ҳукумат газетаси муҳаррири вазифасида ишлаган Чўлпоннинг Бухоро ҳукумати большевикларга яқинлашиб, кейингиларнинг мавқеи кучая бошлаганида муҳаррирликни тарк этгани ҳам шу фикрни қувватлайди. "Қиздиргучи қуёш" ва "қора булут"ларнинг йўқлиги сайёҳ умидини кучайтиради — сафарноманинг ҳиссий тоналлиги ўзгаради. Энди унинг марказида сайёҳ-ошиқ турадики, унинг хаёлини маъшуқа васлигина банд этган. Теварак-атрофига ошиқона боққани учун ҳам у ҳар неда "ёр" аксини кўради, ҳар не унга "ёр"ни эслатади. Айтиш керакки, бу ўринда ҳам тасаввуф шеъриятининг муайян таъсири сезилади. Сайёҳ руҳиятида умидворлик кучайиши сабабли ҳам "отсиз ароба"лари учиб бораётгандек туюлади унга, кўз олдида "ужмоҳ манзараси" намоён бўлади: "Қизил лолалардан бириккан тенгиз кенг эди. Бутун борлиғимни ўзига ўраб, чулғаб тортар эди. Қизил тенгиз – севги. Унинг меним севги йўлимда учраши севгимнинг умидли, соф, оппоқ эканлигини кўрсатар эди". Кўрамизки, бу ўринда Чўлпон рамзнинг маъносига ўзиёқ ишора қилади: унинг учун "қизил тенгиз – севги". Айтиш керакки, Чўлпон

ижодиётида денгиз гоҳ ўзида беадад қудратни жам этган исёнкор қалб, гоҳ эса эрк учун кураш("Пўртана", "Ўтли сув") рамзи сифатида талқин қилинади. Адибнинг денгизни севги деб аташи бежиз эмас: унинг тушунишича, ёрга етиш учун курашнинг ўзи — севги, адиб ўтли оҳлардан нари ўтмайдиган севгини тан олмайди — унинг тасаввуридаги севги фаолликни тақозо қилади. Кураш — севгининг жозиб бир ўти борки, у яна сайёҳнинг бутун борлиғини чулғамоқчи бўлади. Яна дейишимизнинг боиси шуки, бундан ярим йиллар илгари у "Карашма денгизин кўрдим, на нозлик тўлқуни бордир, Ҳалокат бўлғусин билмай, қулочни катта отдим-ку", дея нола чекканди. Яъни, курашда ҳалокат топиб "йўлни йўқотган" чоғларида курашчанлик руҳидан айрилган бўлса, энди яна ўша руҳ унга қайтаётир. Сайёҳ дилида севги ўти кучая бошлаганидан "бир булбул бўлса эди-да, гул тенгизининг қизил тўлқунларига қўнуб ишқимнинг оғир бир нағмасини сайраса эди", деб орзулайди. Илгари, "Қаландар ишқи"да шоир "унинг гулзорида булбул ўқиб қон айлади бағрим" дея кўзидан ёшлар тўккан бўлса, энди булбул нағмаси кураш руҳини ишққа тўйинтириш, уни қувватлантириш учун зарур. Кўрамизки, Чўлпон ижодиёти контекстида "Йўл эсдалиги"нинг бу қисми "Қаландар ишқи" билан контрастли муносабатга киришади. Қалби ишқ билан тўлган Чўлпон-сайёҳнинг кўзи тушганки нарса унинг юрти, маъшуқаси ҳақидаги ўйларини чуқурлаштиради. Зеро, кўраётганларининг моҳияти виждонли кишини шунга ундамаслиги ҳам мумкин эмасдек. Сайёҳ "вафо кўрмаган ошиқнинг кўнглидай бузғунликка учраган Жиззах шаҳри"дан чиқиб, тоғ томон йўл солганларини айтади. Шу қисқагина жумла билан Чўлпон хос ўқувчисини яқин ўтмишга — 1916 йил воқеаларига қайтаради. Эрк учун курашнинг аввалги сафида турган Жиззахнинг чор қўшинлари томонидан вайрон этилганию эркнинг ҳануз орзулигича қолаётгани адибга юқоридагича рамзий ташбеҳ қўллаш имконини беради. Чўлпон талқинидаги юрт маконий тушунчагина эмас, йўқ, у — ҳис қила биладиган мавжудлик, азоб, қувонч, армон, нафрат ҳислари ("Бузилган ўлкага") унга асло ёт эмас. Шу боис ҳам адиб Жиззах тимсолида вафосиз

севгидан юраги садпора ошиқни кўради, унга ўзини ҳамдард, дардига малҳам излашликни бурчи деб билади, ўқувчисининг-да шу хил ўйлашини истайди. Юқоридаги рамзий ташбеҳнинг яна бир муҳим функцияси шуки, у сайёҳ руҳиятидаги яна бир бурилишни асослашга хизмат қилади. Вайрона шаҳар манзаралари қалбида оғриқ уйғотган сайёҳ Жиззахдан чиққач-да ундан фориғ бўлолмайди: у юртининг ўтмиши, тарихий қисмати ҳақида ўйлайди: "Бир шарқ шоири "Тоғлар, гўзал юртимни сақлағучи деворлар каби", деган эди, мен эсам: Юксак тоғлар меним баъзан алдағон Хаёлимдай юксакларга ўсмишлар. Хаёлимни ҳақиқатлар тўсмишди, Бироқ тоғнинг юксалишини қандай кучлар тўсмишлар?- дедим ..." Кўрамизки, Чўлпонни тоғларнинг нега юксала олмаганию юртини асоратдан сақлаб қололмагани ўйлатади. Сираси, адиб ҳануз на кўнглидан ва на табиатдан жавоб ололмаётган бу саволларни илк ижодидаёқ ўртага ташлаганди. Юртидан чиқиб кетаётган Муҳаммадиёрнинг "Эй, Чингиз ва Темур аскарларини кўрган қоп-қора тоғлар! Эй, ватаним Туркистоннинг эски даврини кўрган тоғ боболар!" дея хитоб қилиши, кейинроқ шеърларидан бирида лирик қаҳрамоннинг "ёвларнинг эл кўксида ишрат суриши"га олиб келган "оталарнинг тарихдаги хатосин" суриштириб суҳбатдоши — ёруғ юлдузни саволларга кўмиб ташлаши("Ёруғ юлдузга") ҳам юқоридагича саволлар Чўлпонни анчадан бери ўйлатишидан далолатдир. Мазкур бобнинг "Тоғлар ва уларнинг гўзаллик ва ҳунукликлари" деб номланишида ҳам чуқур маъно ботиндир. Сайёҳ эътироф этадики, "йироқдан чиройлик бўлиб кўринган ва кичкинагина деб ўйланган тоғлар яқин етгач дев гавдасидай кенгайган, ваҳмимдай ўсган эди". Чўлпон юртининг ўтмишига мардона назар ташлагани учун ҳам уни бутун гўзаллигию буюклиги, даҳшату хунукликлари билан кўра олади. Яъни, адиб ҳар вақт тарих ҳақида ўйларкан, юртининг буюк ўтмиши билан фахрлангани ҳолда("Шарқ нури"), унинг "сўнг даври" нечоғли шон-шавкатдан мосуво ("Ёруғ юлдузга") эканлигини ҳам теран

идрок эта оладиган даражада холис тура билади. Шу туфайли ҳам у кўрган буюк чўққилар тепасида "олбости"лар ўтиргандек туюлади; ҳар лаҳза қурбон истаб учиб юрган "қора лочин, узиқара сор ва йиртқич чўзахот"ларни кўриб юраги сесканади унинг, даҳшатга тушади. Бироқ шуниси маълумки, ўтмишга бу хил муносабат келажак олдидаги улкан масъулият ҳиссини туғдиради: сайёҳ-ошиқнинг муҳаббати ҳавас ёхуд мутаассибларча берилиш эмас — англанган ижтимоий-шахсий заруратдир. Масъулликни теран ҳис қилгани учун ҳам сайёҳ-ошиқ алданишдан келган изтиробларни, оғир ўйлару лаҳзалик қўрқувни енгиб, яна маъшуқа хаёлига берилаверади. Чўлпон-сайёҳ руҳиятидаги шу хил бурилиш капалак образи воситасида ифодаланади. Эрк ошиғи сайёҳ билан гул ошиғи капалакни бир хил дард бирлаштиради — иккиси ошиқлар тилида сўзлашадиларки, бунда қалблар туташади. Капалак сўйлаган ишқ эртаги сайёҳ дилида васл иштиёқини янада кучайтирадики, у ҳам ўзининг "қизил лола"сини ўйлайди. Албатта, сайёҳ учун капалак — висол бахтининг мужассам ифодаси. Бироқ, ўйлашимизча, капалак образининг мазмун-моҳияти шу билангина чекланмайдики, бунга қуйироқда яна қайтамиз. Вужуди ишққа тўлган сайёҳ Зарафшонни қуёшга ошиқ тоғ кўз ёшларидан яралган, деб таърифлайди. Айни пайтда, кўз ёшларининг ўзлари ҳам зўр денгизга ошиқлар, бироқ фақат "улардан бахтли бўлғонлари тенгизнинг қучоғига тушалар, бахтсизлари далаларда ерга сингиб йўқ бўлуб кетарлар". Зарафшон ҳақидаги бу нав ўйлар Чўлпон-сайёҳ мушоҳадаларини яна бир муҳим масалага тақайдилар: "Мен-да қочқон маъшуқамни қувиб бораман, етайинми, қучоғига кирайинми ё ерга, йўқлиқға сингиб битайинми? Кўкдаги булут, оқ булут парчалари устида қизил лолалар очилғон эди. Қизил лолаларнинг қизғилт туслари кун ботиш ёқда кўк юзига сочилғонлар эди". Бир қарашдаёқ сайёҳ қаршисида танлов имконияти пайдо бўлгани англашиладики, аввало, унинг қандай шароитда юзага келганига

диққат қилиш лозим. Илгарироқ юритган мулоҳазаларимиздан келиб чиқилса, сафарнома контекстида "қизил лола" — маъшуқа, "қизиллик" — кураш рамзи сифатида келаётгани равшан. Сайёҳ қизил лолаларнинг "қизил туслари" кун ботиш томонда ёйилганини айтади. Агар сафар йўналишини, сайёҳнинг айни пайтда Зарафшондан эндигина ўтганини эътиборга олсак, кун ботиш томонда Бухоро жойлашгани ҳам аниқ бўлади. Демак, танлов имконияти сайёҳ Бухорога яқинлашганида пайдо бўладики, бу бевосита уни Бухорога чорлаган мақсад билан боғлиқдир. Эътибор берилса, шу ўринда сайёҳ дилига яна озми-кўпми умидсизлик соя солганини сезиш қийин эмас. Бироқ, ўйлашимизча, бу умидсизлик аввалгиларидан бирмунча фарқ қилади, чунки у сайёҳ дилида инсонга хос ожизликнинг вақтинча устунлиги маҳсулидир. Зеро, бутун борлиғини курашга бағишлаган сайёҳни айни дамда "курашнинг натижасини МЕН кўра оламанми, йўқми? Ўзим учун ҳам яшашим керак-ку!" қабилидаги андишалар чулғайди. Яъни, "ўзлик"дан кўпдан бери узилиб, "кўплик" ичра ботиб кетган"("Мен қочмадим") Чўлпон руҳиятида бу лаҳзаларда "ўзлик" бош кўтаради. Инсон боласининг, айниқса, Чўлпондек бир неча йиллик орзу-интилишларида "ёлғиз алданишни кўрган бир банда"("Юпанмоқ истаги")нинг яна қайноқ фаолиятга шўнғиш арафасида шу хил ўйларга берилиши табиий кўринади бизга. Иккинчи томондан, айни шу хил ўз қалбини тафтиш этиш, медитатив мушоҳадага берилишлик лирик турнинг хос хусусиятлариданки, бу нарса "Йўл эсдалиги"нинг жанр хусусиятлари ҳақида илгари айтган фикрларимизни тасдиқлайди. Чўлпон-сайёҳ дилидаги чигалликлар ечимини яна табиатдан излайди, унинг руҳиятида кечган зиддиятли олишувда умиднинг узил-кесил ғалаба қилгани ботаётган қуёшга боқиб сурган ўйларида ўз ифодасини топади: "Меним умидим ҳам шу қуёш кабими ботар? Меним севгим ҳам шу қуёш кабими битар? Қўрқамен... Йўқ, бу қуёш бугун ботар, яна эртага бош кўтариб чиқар.

Бироқ дунё шу дунё, табиат шу табиат, борлиқ шу борлиқдир. Меним умидим ҳам шу чоғда қуёш билан биргами ботар? Йўқ, ул баъзан ботар, унинг ҳам шундай кечи бор, яна тонги келгач бош кўтариб чиқар. Бироқ севги ўшал севги, ишқ шул ишқ, муҳаббат шул муҳаббат, ул мангуга ботмас!" Ўзининг ҳаётий тажрибасига таяниб, қалб туғёнларига қулоқ тутган ҳолда лирик-фалсафий мушоҳадага берилган Чўлпон дил тубида ботин бешак ҳақиқатни инкишоф этади: умид машъаладек пориллаб ёниши ёхуд сўниши мумкин, лекин "севги" — юрт озодлиги, эркинлик истаги боқийдир. Шу боис ҳам у юртининг қачондир бир кун озод бўлишига ишонади, ўзгаларни-да шунга ишонтиришга интилади. Айни шу ишонч туфайли ҳам сайёҳ: "Меним севгим ҳам қалбимда қизғалдоқ лола бўлуб очилмиш, танамга қизғилт тусларини тарқата бошламиш эди",- дея эътироф этади. Шу ўринда сайёҳ яна "капалак билан лоланинг бирлашкани"ни эсга соладики, мазкур образнинг мазмун-моҳияти ойдинлашади. Капалак қисқагина умри ҳали замон тугашини билгани ҳолда гул ишқи билан яшайди, унинг учун ошиқликнинг ўзи — бахт, зеро, севги — унинг учун ҳаёт мазмуни, унинг учун гул ишқида ёниб яшашгина ҳаётдир. Сайёҳ дилидаги чигалликларни ёзишда шу жажжи махлуқдан ибрат олганидек, уни ўзгалар учун-да ибрат қилиб кўрсатмоқчи бўлади. Эътиборли жиҳати шундаки, сафарноманинг сўнгги боби "Чин бирлик" деб номланади: маъшуқа васлини излаб йўлга чиққан ошиқ унга етишади — иккиси чин маънодаги бирликни ҳис этадилар. Бироқ, юқорида айтдикки, Чўлпон сайёҳ учун реал йўл эмас — эрксевар руҳнинг руҳият манзилларида турли синовларга дош бериб, ҳар не ўзга ташвишлардан фориғ бўлиши, тозариши муҳимроқдир. Албатта, бу адибнинг руҳиятини кемирган тушкунликни енгиб Бухорога келишию бутун куч-қувватини юрт озодлиги учун курашга сафарбар этишининг ҳам рамзидир. Кўрамизки, "Йўл эсдалиги"ни яратишда Чўлпоннинг тасаввуф адабиётидан таъсирланиши

нафақат унда ишлатилаётган рамзлар, балки асарнинг композицион қурилишида ҳам яққол кўзга ташланади. Юқорида юритган мулоҳазаларимиздан аён бўладики, "Йўл эсдалиги" сафарномасининг мазмуни, аниқроғи, унга муаллиф юклаган МАЪНО фақат контекстдагина англаниши мумкин. Айни пайтда, контекстдан бехабар ўқувчи ҳам ундан зоҳирий мазмун — ошиқнинг интим туйғуларию кечинмаларини бемалол ҳис қилаверади. Яъни, асарнинг зоҳирий ва ботиний қатламларининг ҳар бири ўзича мустақил яшайверади. Айни шу хусусият "Йўл эсдалиги"ни символизм адабиёти намуналарига яқинлаштирадики, ўз вақтида адабиётшунослар Чўлпонни символист шоирлар сирасига киритганлари бежиз эмас. Ҳартугул, символизм оқимининг асосий талабларидан бири реал тасвирдаги зоҳирий маъно қатлами билан рамзий маъно қатламларининг мустақил яшай олиши эканлиги шундай дейишга асос беради. Символистик асарда тасвирдан бевосита ўсиб чиқаётган маъно ва рамзий маъноларнинг бир-бирига ҳалақит қилмаслиги, рамзий маънони ифодалаш учун нарса-ҳодисанинг моҳиятини бузиб кўрсатилмаслиги ҳам талаб қилинадики, "Йўл эсдалиги" бу алабларга ҳам тўла жавоб беради. Таъкидлаш зарурки, биз бу ўринда рус символистик адабиётининг тамойилларини назарда тутмоқдамиз. Сабабки, Чўлпон адабиётга кириб келган вақт рус символистик адабиётининг "тарақлағон даврлари"га тўғри келади. Фикримизча, рус адабиёти намуналарини қизиқиб ўрганган ёш адиб ундаги янги оқимларга-да қизиққан (ҳартугул, А.Блокдан таржималар қилган) бўлиши табиий кўринади. Эҳтимол, ўша пайтлардаёқ мумтоз адабиётимизда мавжуд рамзий ифода йўсини билан символистик адабиётнинг ижодий тамойилларида муштарак жиҳатларни кўрган, уларнинг энг яхши томонларини уйғунлаштиришни ният қилгандир. Бироқ унутмаслик керакки, Чўлпоннинг рамзий ифода йўсинига мурожаат этиш мотивлари символистлардан жиддий фарқланади ҳам. Масалан, рус символистларининг назариётчиларидан бири Д.С.Мережковский: "В поэзии то, что не сказано и мерцает сквозь красоту символа, действует сильнее на

сердце, чем то, что выражено словами", 5 – деб таъкидласа, таниқли символист шоир К.Д.Бальмонт: "... поэт, создавая своё символическое произведение, от абстрактного идет к конкретному, от идеи к образу,— тот кто знакомится с его произведениями, восходит от картины к душе ее, от непосредственных образов, прекрасных в своем самостоятельном существовании, к скрытой в них духовной идеальности, придающей им двойную силу", 6 – деб ёзади. Булардан англашиладики, рус символистлари рамзийликка соф эстетик — бадиий асарнинг таъсир кучини, ифода ва тасвир имкониятларини ошириш мақсадлари билан мурожаат этадилар. Эҳтимол, ўзгачароқ шароитда Чўлпон ҳам шу хил мақсадларни кўзлаган бўлиши мумкин эди, бироқ инқилобдан кейинги Туркистон шароитида унинг рамзийликка мурожаат этиши ижод эркинлигининг бўғилиши билан белгиланади. Гап шундаки, инқилобдан кейин Чўлпон асарларини фақат шўро матбуотидагина эълон қилиш имконига эга эди, холос. Адибни қийнаётган муаммолару уларнинг ўз кўнглидан топган ечимлари, ўқувчисига айтмоқчи бўлган ГАПлари эса мавжуд тузум моҳиятига, баски, унинг нашрларидан талаб этилган руҳга мос эмас эди. Шунга кўра, шўро матбуоти орқали дардини тўкиш учун Чўлпон қаршисида шунга мос усул ва воситаларни топиш зарурати юзага келадики, адиб бу ижодий муаммони турлича йўллар билан ҳал қилишга интилади. Бунга амин бўлиш учун Чўлпон ижодий меросига сиртдангина бир қур назар ташлаш кифоя. Дейлик, унинг шеърий ва публицистик ижодида Шарқ мавзусининг ишланишида икки тенденция: бир тарафдан, миллий озодлик муаммосининг умумжаҳон муаммоси сифатида талқин қилиниши, иккинчи томондан, бутун орқали қисм — Туркистон муаммоларининг қўйилиши кузатилади. Қизиғи шундаки, шўро ҳукумати расман қўллаган Шарқ озодлиги масаласини Чўлпон ҳам чин дилдан қувватлайди, айни пайтда ундан ўз ғоявий-бадиий нияти йўлида фойдаланади("Қизил байналмилал", "Октябрь инқилоби ва Шарқ дунёси"). 5 6 Шу китоб.- С.369

ғарб мамлакатларининг Шарқ сиёсати ҳақида ("Истиқлол", "Ўпкалаш" шеърлари, "Юнонистонда ўзгариш" мақоласи) ёзаркан, адиб шўро ҳукуматининг Туркистон сиёсатига ишора қилади — ўқувчининг ўз юртидаги аҳволни хорижий Шарқдаги аҳвол билан қиёслашига имкон яратади. Бу ўринда кенг мавзунинг торайтирилиши — бутун орқали қисмнинг ифодаланиши кузатилса, баъзан бунинг аксига дуч келамиз. Масалан, расман қўлланган яна бир мавзу — хотин-қизлар озодлиги мавзусини Чўлпон умуман ШАХС эрки, миллат эрки ("Мен ва бошқалар") муаммоларининг бадиий талқини даражасига кўтаради. Булардан ташқари Чўлпон айтмоқчи бўлган фикрларини ифодалаш учун кўчим даражасидаги рамз (Бузилган ўлкага"), метонимия ("Чопон ва паранжи"), киноя-антифразис ("Ўзбегим") каби қатор ифода воситаларидан-да унумли фойдаланади. Бироқ, бизнингча, Чўлпоннинг асарларидаги рамзий ифода юксак даражага кўтарилиб, ўз ҳолича мустақил зоҳирий ва ботиний ифода қатламлари ажралганидагина чинакам бадиий баркамол рамзий асарлар ҳақида гапириш мумкин бўлади. Чўлпоннинг "Қаландар ишқи", "Ишқ", "Пўртана", "Ўтли сув" каби қатор шеърлари, "Йўл эсдалиги", "Клеопатра", "Айрилиқ йўли" каби насрдаги машқларини айни шундай асарлар сирасига киритиш мумкин. Бу асарларда адиб шундай ифода йўсинига таянадики, маънони ифодаловчи воситаларнинг ўзи уни яширишга 7 ҳам хизмат қилади. Бу хил санъаткорона нозиклик-ла "ифодалаб яширилган" маънони муаллиф билан — худди капалак билан сайёҳ ошиқлар тилида тиллашгани каби — ҳамдард бўла билган хос ўқувчигина тушуна олади. Зеро, М.Бахтин айтганидек: "Собственно семантическая сторона произведения, то есть значение его элементов (первый этап понимания), принципиально доступна любому индивидуальному сознанию. Но его ценностно-смысловой момент (в том числе символы) значим лишь для индивидов, связанных какими-то общими условиями жизни – в конечном счете узами братства на высоком уровне". 8 7 Гадамер Г.-Г. Актуальность прекрасного.- С.3ОО 8

Умид қиламизки, юритган мулоҳазаларимиз Чўлпон ижодидан аксилшўравий маънолар излашу шу орқали адибни улуғлашга навбатдаги уриниш сифатида тушунилмас. Зеро, ишонамизки, Чўлпон ижодиётидаги ботиний маъно қатламларини очишга уриниш бугуннинг ижтимоий- маънавий эҳтиёжлари билангина боғлиқ эмас. Бизнингча, ўқувчи билан ижодкор мулоқотининг самарадорлигини ошириш, Чўлпонга ўхшаган ижодкорларнинг хос ўқувчилари сафини кенгайтириб бориш ҳам адабиётшуносликнинг вазифаларидандир. Ҳали адабиётшунослигимиз олдида Чўлпон ижодиётидаги ифода воситаларини систем ёндошган ҳолда — генетик, семантик, структуравий-семиотик жиҳатлардан ўрганишу тавсифлаш вазифалари турибдики, юқоридаги мулоҳазаларимиз шу йўлдаги илк уринишлардан бири, холос. Ҳозирча эса ушбу бобда билдирилган фикрларни тубандагича умумлаштиришимиз мумкин: Ижод эркинлиги бўғилган шароит Чўлпонни дилидагини айтишнинг ўзгача йўлларини қидиришга ундадики, шеърий ва публицистик асарларида кузатилгани каби, унинг "Йўл эсдалиги", "Айрилиқ йўли", "Клеопатра" сингари насрий асарлари ҳам рамзий характер касб этди. Чўлпон рамзий характердаги асарларида мумтоз шеъриятимиз анъаналарига таянади, уларни ижодий ривожлантиради. Хусусан, мазмунда новаторлик йўлидан борган адиб мумтоз шеъриятимизда фаол қўлланилган рамзлардаги тасаввуфий маъно ўрнига ижтимоий мазмун юклади. Албатта, мумтоз шеъриятимиздан ижодий ўзлаштирилган рамзлар билан бир қаторда Чўлпон ижодий меросида унинг ўзигагина махсус рамзлар ҳам мавжуд. Адиб асарларидаги ифодаламиш ва ифодаланмиш муносабатларининг ўзига хослиги уларни контекст доирасида олиб қараш, ташқи алоқаларни ўрганиш заруратини юзага келтиради. Бироқ , унутмаслик керакки, бу нарса фақат асарга муаллиф юклаган мазмунни англаш учунгина зарур, холос. Зеро, айни шу асар, алоҳида бутунлик сифатида олинганида ҳам, универсал модель сифатида ўқувчи онгида бошқа мазмунларни ҳам шакллантиришга асос бўлаверади. Демак, Чўлпонни тушуниш (асарга муаллиф юклаган мазмунни тушуниш

аслида муаллифни тушуниш демакдир) учун асарни контекстда ўрганиш лозим; асардан завқ олиш, унга ижодий ёндошган ҳолда ўз мазмунимизни шакллантириш(яъни, асарни тушуниш ) учун бу нарса шарт қилинмайди. Бу мулоҳазалар бизни яна бадиий асарни алоҳида бутунлик сифатида ҳам, контекстлар доирасида ҳам тушуниш мумкин, деган хулосага бошлайди. Айни шу нарсани эътиборга олмаслик, бизнингча, бадиий адабиётга муносабатимиздаги чигалликларнинг бош омилларидандир. Зеро, аксарият ўқувчилар учун конкерт асарнинг қай мақсадда, қандай омиллар таъсирида ёзилгани аҳамиятсиз — улар асарнинг ўзинигина танийдилар, унинг ўзидангина завқ оладилар. Демак, асарни тарихийлик тамойилига таяниб, биографик ёхуд социологик методлар асосида текшириб чиқарган хулосаларимиз кўпроқ адабий-назарий тафаккур ривожи учун керак: улар бадиий адабиёт ривожи ҳамда бадиий дид тарбиясига фақат билвосита таъсир қиладилар. Бу хил хулосалар билан бадиий дидга бевосита таъсир қилишга уриниш эса адабиётга фойдадан кўра кўпроқ зиён келтиради.

А д а б и ё т л а р 1. Яна олдим созимни. Т., Ғафур Ғулом номидаги нашриёт. 1991. 2. Асарлар. Уч жилдлик. Т., Ғафур Ғулом номидаги нашриёт. I , II жилдлар. 1994-95. 1. Шарафиддинов О. Чўлпон. Т., “Чўлпон”, 1991. 2. Шарафиддинов О. Чўлпонни англаш. Т., “Ёзувчи”, 1994. 3. Каримов Н. Чўлпон. Т., “Фан”, 1991. 4. Чўлпоннинг бадиий олами. Т., “Фан”, 1994. 5. www . ozbek adabiyoti . com 6. www.ziyonet.uz

Похожие

Чўлпон кичик насрий асарлари поэтикаси

Чўлпон кичик насрий асарларининг жанр хусусиятлари

Чўлпон ижоди

Абдулхамид Чўлпон

Чўлпон ҳикояларининг структурасига доир