Алишер Навоийнинг насрий асарлари тасниф ва тавсиф - Литература - Рефераты

Алишер Навоийнинг насрий асарлари тасниф ва тавсиф

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

42.0615234375 KB

Алишер Навоийнинг насрий асарлари тасниф ва тавсиф Режа: 1. Алишер Навоийнинг шоир, достоннавис бўлиш билан бир қаторда моҳир носир ҳам эканлиги; 2. Насрий асарларнинг таснифи

Насрий асарларнинг таснифи: 1. рисола: «Мезон ул-авзон», «Рисолаи муаммо» (адабиёт- шуносликка оид), «Муҳокамат ул-луғатайн» (қиёсий тилшуносликка оид), «Сабъат ул-абҳур» (луғат), «Вақфия» (вақфдан фойдаланиш ва мадрасадаги таълимга оид) 2. тазкира: «Мажолис ун-нафоис» (шоирлар ҳақида), «Насойим ул-муҳаббат» (мутасаввуфлар ҳақида), «Тарихи анбиё ва ҳукамо», «Тарихи мулуки Ажам» (тарихий ва ривоятий шахслар ҳақида); 3. ҳолот: «Хамсат ул-мутаҳаййирин» (Абдураҳмон Жомий ҳақида), «Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер», «Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад». 4. мақолат-нома: «Маҳбуб ул-қулуб», «Муножот» 5. «Муншаот». - Насрий асарларнинг юқоридаги таснифи асосида тавсифи: ёзилиш тарихи ва сабаблари, жанри, мазмуни, бадиияти. Низомиддин Амир Алишер Навоий – Фоний буюк шоир, улкан достоннавис бўлиш билан бир қаторда ўша даврдаги наср анъаналарини янгича давом эттирган, туркий – ўзбек илмий, фалсафий, ижтимоий-ахлоқий ва бадиий насрини нодир ёдгорликлар билан бойитган адиб ҳамдир. Алишер Навоийнинг насрий асарлари мавзу, жанр ва бадиияти жиҳатидан ранг-барангдир. Бу асарлар қандай мавзуга бағишланганликларидан ёки қайси жанрга мансубликларидан қатъий назар ўша даврдаги насрнинг илмий- бадиий, эстетик талаб ва мезонларига тўла-тўкис мувофиқ бўлиб, Навоийга қадар бўлган туркий-ўзбек насрини ҳар жиҳатдан бойитди. Алишер Навоийнинг насрий асарлари асосан ўзбек тилида ёзилган бўлиб, «Рисолаи муаммо» ва «Девони Фоний» даги насрий дебоча форс-тожик тилидадир. Алишер Навоийнинг насрий асарларини йўналиши нуқтайи назаридан қуйидаги гуруҳларга ажратиш мумкин: илмий, тазкира, ҳолот, ижтимоий- ахлоқий.

1. Рисола. Алишер Навоий насрий рисолаларининг бир қисми илмнинг турли соҳалари, жумладан, адабиёт назарияси, қиёсий тилшунослик, иқтисод ва мадрасалардаги таълимнинг амалий масалаларига бағишланган. Қуйида буларнинг айримлари ҳақида мухтасар тўхталамиз. «Мезон ул-авзон». Адабиёт назарияси, хусусан аруз илми аруз масалаларига бағишланган «Мезон ул-авзон» (вазнлар ўлчови) ўзбек адабиётшунослиги тарихида ўзига хос мавқега эга бўлган илмий рисоладир. Тўғри, Алишер Навоийнинг мазкур рисоласи яратилгунга қадар ва унинг замонасида ҳам араб, форс-тожик ҳамда ўзбек тилларида мазкур масалага оид рисолалар ёзилган эди. Жумладан, Халил ибн Аҳмаднинг араб тилидаги «Китоб ул-айн», Шамсиддин Қайс Розий «Ал мўъжам» ининг бир қисми, Абдураҳмон Жомий, Сайфий Бухорийларнинг форс-тожик тилидаги «Арўз» рисолалари, Шайх Аҳмад Тарозий қаламига мансуб ўзбек тилидаги «Фунун ал-балоға» асарининг бир қисми ва бошқалар. Алишер Навоийнинг «Мезон ул-авзон»и эса бу рисолалардан ўзининг кўпгина фазилатлари билан ажралиб туради: биринчидан, рисола фақат аруз илмига бағишланиб, ўзбек тилида ёзилган; иккинчидан, аруз илми туркий шеърият асосида талқин қилинган; учинчидан эса, Алишер Навоий бу ҳақда шундай ёзади: «Чун ул Ҳазратнинг (Султон Ҳусайн Бойқаронинг- Б.В.) муборак хотирлари шеър буҳуру авзониға ва назм қавоиду мезониға мунча мойил эрди аруз фанидан бу мухтасар сабт бўлди ва анга «Мезон ул авзон» от қўюлди ва неча қоидау доира ва вазнким, ҳеч арузда, мисли фан возеъи Халил ибн Аҳмад ва илм устоди Шамс Қайс кутубида ва Хожа Насир Тўсийнинг «Меъёр ул ашъор» ида, балки Ҳазрати Махдумий наввара марқадуҳи нуран (яъни Абдураҳмон Жомий – Б.В.)«Арўз»ларида йўқ эрдиким, бу фақир бу фан усулидин истихрож қилиб эрдиким, бу китобға изофа қилдим» (МАТ, 20 томлик, 16-том, 44-45-бетлар). Демак, Алишер Навоийнинг эътирофича, асарда олдинги рисолаларда тилга олинмаган масалалар ёритилган. Дарҳақиқат, «Мезон ул-авзон» да туркий халқлар шеърияти ва уларнинг расмий арузга муносабати масаласи

биринчи марта тилга олиниб, ниҳоятда катта илмий аҳамиятга эга бўлган фикрлар баён этилган. «Мезон ул-авзон» нинг ёзилган йили асарда кўрсатилмаган. Шунинг учун бу масалага оид тахминлар мавжуд бўлиб, шулардан бири асар XV асрнинг 90-йилларида (яъни, 90-99 йиллар орасида) ёзилган бўлса керак, деган фикрдир. «Мезон ул-авзон» да арабий, форсий ва туркий тиллардаги шеъриятда қўлланилган ҳазаж, ражаз, рамал, мунсареҳ, музореъ, муқтазаб, сареъ, жадид, қариб, хафиф, мушокил, мутақориб, мутадорик, вофир, комил, тавил, мадид, басит каби ўн тўққизта баҳр ҳақида ўзбек тилидаги мисоллар асосида мулоҳаза юритилган. Алишер Навоий мазкур баҳрларнинг хусусиятларини ёритиш билан бир қаторда улардан қайсилари араб шеъриятига хослиги, қайсилари Ажам ва туркий шеъриятда кўпроқ ишлатиладигани ҳамда замондошлари томонидан қўшилган янги баҳрлар ҳақида ҳам ўз кузатишлари натижаларини баён этган. Жумладан; «Тавил ва мадид ва басит баҳри араб шуаросининг махсусидур... ва Ажам шуароси анга машғул бўлмайдурлар.» МАТ, 20 томлик, 16-том, 58-бет). Шундай бўлса-да, мазкур баҳрлар ҳақида сўз юритганда (кўрс.асар, 90- 91-бетлар) шу баҳрларда ўзбек тилида ёзилган мисолларни ҳам келтирган. Бу билан, гарчи улар кам ишлатилса-да, аммо ўзбек тилида бу баҳрларда ҳам шеърлар яратиш мумкин, деган фикрни ифода этади. Бу мисоллар Алишер Навоийнинг қаламига мансуб байтлар бўлса керак. Яна, асарда замондошлари ва Алишер Навоийнинг аруз баҳрларини бойитиш, янги доираларни тузиш соҳасидаги хизматлари ҳам алоҳида таъкидланади. Жумладан, Алишер Навоий аруз баҳрлари доиралари қаторига ўзи аниқлаган «Доираи мужтамиа» ни қўшгани ҳақида камтарлик билан шундай ёзади:

«Бу мазкур бўлган тўққуз асл баҳрнинг (сареъ, жадид, қариб, мунсареҳ, хафиф, музореъ, муқтазаб, мужтас, мушокил) солимини….бир доираи азимада жамъ қилиб, ҳар бирининг ўрниға алоҳида мисол келтуруб, тўққизтасини яна бир мисраъдин ҳам истихрож қилиб, ул «Доираи мужтамиа» дейилди ва бу доира расми замон зурафосидин баъзининг хаёлиға келиб эрди, аммо фақир анга тартиб бердим ва ул бу навъ сурат биладур» (сурати келтирилган: 16-том, 56-57-бетлар) Алишер Навоий «Мезон ул-авзон» да ўзи ва замондошлари томонидан ўзбек арузига киритилган янги вазнлар ҳақида тўхталиб, шундай ёзади: «Чун доираға кирган буҳурдин фориғ бўлулди, яна бир неча вазнки, баъзини Ажам шуароси мутааххирлари айтибдурлар ва баъзи бу замонда назм топибдур ва ҳеч арузға дохил бўлмайдур, агарчи филҳақиқат аруз буҳуриға дохилдурлар, ишорате алар сори қилмоқ холи аз муносибате эрмас эрди. Ул жумладин, рамали махбундурки, ҳар мисраи саккиз рукндурки, байти ўн олти бўлғай, Хожа Исмат Бухорийда пурбаҳо дебдурлар, бу услуб биладур: Қомату зулфу кўзу қошу узору хат ила холи лабингдурки, аларча эмас, эй шўхи ситамгар, Фаилотун фаилотун фаилотун фаилотун фаилотун фаилотун фаилотун фаилотун Сарв ила сунбул наргис янги ойу қуёшу сабзаи жаннат гиреҳи нофау гулбарг аро шаккар. Фаилотун фаилотун фаилотун фаилотун фаилотун фаилотун фаилотун фаилотун». (16-том, 91-бет). Иккинчи мисол: «Ажам шуаросининг мутааххирларидан баъзи мақбузи аслам биносини ўн олти рукнға қўюб, назм айтибдурлар, бу навъким, байт: Юзунг хаёлида зор бўлдум, белинг ғамидин низор бўлдум, Дедим бу шиддатда нола чекмай, нетайки беихтиёр бўлдум.

Фаулу фаълун фаулу фаълун, фаулу фаълун фаулу фаълун (Фаулу фаълун фаулу фаълун, фаулу фаълун фаулу фаълўн) (16-том, 86-бет). Шуни эслатиш жоизки, бу мисолнинг муаллифи аниқ айтилмаган; иккинчидан, нашрда фақат саккиз рукн келтирилган, биз қавсда яна саккизтасини қўшдик; учинчидан эса Алишер Навоий мисолни «байт» деб номлаган бўлса-да, нашрда у бир байт сифатида эмас, балки икки байт сифатида келтирилган. Бу эса Алишер Навоий айтмоқчи бўлган фикрни тушинишга халақит беради. «Мезон ул-авзон» да Алишер Навоий «турк улуси, батахсис чиғатой халқи аро шоеъ авзондурким, алар сурудларни ул вазн била ясаб, мажлисда айтурлар», деб «туюғ, қўшуқ, чинга, муҳаббатнома, мустазод, арузворий, туркий» каби сурудларни тилга олган, уларнинг мавзу, вазн ва тили ҳақида диққатга сазовор мулоҳазаларни баён қилган, ҳар биридан мисол келтириб, арузий баҳрларнинг вазнлари рукнларини ҳам қайд қилган. Асарнинг мазкур боби туркий аруз тарихини ўрганишдагина эмас, балки халқ қўшиқлари ва мумтоз ёзма шеърият орасидаги ўзаро таъсирни аниқлашда ҳам катта аҳамиятга эга. Фикрнинг исботи учун фақат битта суруд-чинга ҳақида ёзилганларни келтириш мақсадга мувофиқ кўринади: «Яна «чинга» дурким, турк улуси зуфоф ва қиз кўчурур тўйларида ани айтурлар. Ул сурудедур бағоят муассир. Ва икки навъдур: бир навъи ҳеч вазн (арузий-Б.В.) била рост келмас ва бир навъида бир байт айтилурким, мунсареҳи матвийи мавқуф баҳридур ва «ёр-ёр» лафзини радиф ўрниға мазкур қилурлар, андоқким, байт: Қайси чамандин эсиб келди сабо, ёр-ёр, Ким дамидин тушти ўт жоним аро, ёр-ёр (16-том, 92-93-бетлар). Шундай қилиб, «Мезон ул-авзон» Шарқ поэтикасининг таркибий қисми бўлган арўз илмини туркий-ўзбек шеърияти қонун-қоидалари асосида ўзбек тилида ёритган ҳамда бу масалага доир кўпгина илмий муаммоларни

ҳал қилган асардир. Бу иш эса кейинчалик Заҳириддин Муҳаммад Бобур томонидан «Аруз рисоласи» да ривожлантирилди. «Муҳокамат ул-луғатайн» - «икки тил муҳокамаси» деб номланган бу асар 905 ҳижрий йилнинг жумодиюл аввал ойи- 1499 мелодий йилнинг декабр ойи охирларида чоршанба куни ёзиб тугатилган: Бу номаки, ёзди қаламим тортиб тил, Тарихин анинг жумодиюл-аввал бил. Куннунг рақамини чоршанба қилғил, Тўққиз юз йилдин ўтуб эрди беш йил. (МАТ, 20 томлик, 16-том, 40-бет) «Муҳокамат ул-луғатайн» да туркий-ўзбек ва форс-тожик тилларини қиёсий ўрганиш воситасида туркий-ўзбек тилининг Шарқда машҳур бўлган араб ва форс-тожик тиллари даражасидаги мавқеидан сўз юритилади ҳамда улардан, хусусан форс-тожик тилидан фарқ қилувчи хусусиятлари турли хилдаги кўпгина мисоллар, жумладан «юз лафз» (юзта сўз) ни келтириб, талқин қилиш билан исботланади. Бу маъно Алишер Навоийнинг қуйидагича ёзганларида ҳам ўз ифодасини топган. «Туркий ва сорт луғати кайфияти ва ҳақиқати шарҳида бу рисолани жамъ қилиб битидим ва анга «Муҳокамат ул-луғатайн» от қўйдум, то турк эли тили фасоҳату диққати ва балоғату вусъати… зоҳир қилдим. Ва хаёлимға мундоқ келурким, турк улуси фасиҳларига улуғ ҳақ собит қилдимки, ўз алфоз ва иборатлари ҳақиқати ва ўз тил ва луғатлари кайфиятидин воқиф бўлдилар». (МАТ, 20 томлик, 16-том, 40-бет). Шуни эслатиш жоизки, Алишер Навоий туркий тилнинг фазилатлари ҳақида сўз юритганда ўша даврда машҳур бўлган араб, форс-тожик ва ҳинд тилларини камситмайди, аксинча уларнинг ҳар бирига хос бўлган хусусиятларни ҳам эҳтиром билан баён этади. Бундан кузатилган мақсад туркий тилнинг фасоҳати ва балоғати ҳақида илмий асосланган мулоҳазаларни баён этиш билан бир қаторда «турк нозимлари (шоирлари) ўз алфозлари билан шеърға машғуллуқ қилғайлар ва

кўнгул ғунчаси доғидинки, печлар чирманибдур, баҳор насимидек анфос била гулдек очилғайлар». (МАТ, 20 томлик, 16-том, 38-бет). Демак, Алишер Навоий туркий тилнинг фасоҳати ва луғавий бойлигини далиллар билан исботлаш воситасида туркий тилдаги адабиёт- шеъриятнинг янада равнақ топиши лозимлигини ҳам назарда тутган. «Муҳокамат ул-луғатайн» да фақат қиёсий тилшунослик масалаларидан сўз юритилган эмас, балки унда тил тарихи, ўзбек адабиёти тарихи, шеърий жанр ва бадиий санъатлар, форс-тожик адабиёти намояндалари асарлари ва ўзи (Алишер Навоий)нинг ижодига доир қимматбаҳо мулоҳазалар ҳам мавжуд. Алишер Навоийнинг қайд қилишича, туркий тил ва туркий тилдаги адабиёт тарихи ўзаро чамбарчас боғлидир. Шунинг учун асарда Ҳулокухон, Амир Темур, Шоҳрух мирзо ҳамда Султон Ҳусайн Бойқаро замонларида туркий тилнинг ривожлангани туфайли туркий шеъриятнинг мавлоно Саккокий, Ҳайдар Хоразмий, Атойи, Муқимий, Амирий, Яқиний, Гадойи, мавлоно Лутфий, Ҳусайний ва ўзи (Алишер Навоий) каби забардаст сиймолари майдонга келганларини алоҳида қониқиш билан уқтириб ўтади. Шунинг билан бирга бу жараённинг Султон Ҳусайн Бойқаро-Ҳусайний томонидан қўллаб-қуватлаши туфайли янада ривожлангани таъкидланади. «Муҳокамат ул-луғатайн» да шеърий жанр (туюқ), бадиий санъатлар (ийҳом, тажнис, тарсеъ) ҳақида туркий шеъриятдаги ўзига хос хусусиятлари жиҳатидан маълумот берилади. Фикрнинг исботи учун мисолга мурожаат қилайлик: «Шеърда барча табъ аҳли қошида равшан ва мажмуъи фусаҳо оллида 1 мубарҳандурки, тажнис ва ийҳом бағоят куллийдир. Ва бу фархунда иборот ва хужаста алфоз ва ишоротда форсийдин кўпрак тажнисомез лафз ва ийҳомангез нукта борки, назмга мужиби зебу зийнат ва боиси такаллуфу 1 1 Алишер Навоийнинг МАТ (20 томлик, 16-том)да келтирилган «Муҳокамат ул- луғатайн»матнида (ўша том, 17-бет) бу ибора «мажмўъ, фусаҳо олдида» тарзида босилган. Шу асарнинг Анқара нашрида эса биз келтирган тарзда тўғри босилган: Alisir Nevayi . Muhakemetul - lugatayn . Anqara , 1996, 17-бет.

санъатдур. Масалан: от лафзики, бир маъноси аламдур 1 , яна бир маъниси маркабдур 2 ва яна бир маъниси амрдурким, тошни ё ўқни от, деб буюрғайлар. Бу тажнисда мундоқ дейилибдурким, байт: Чун парию ҳурдур отинг, бегим, Суръат ичра дев эрур отинг, бегим. Ҳар хадангеким, улус андин қочар, Нотавон жоним сари отинг, бегим.» (МАТ, 20 томлик, 16-том, 17-бет). Эслатилганидек, «Муҳокамат ул-луғатайн» да форс-тожик адабиётининг Хоқоний, Анварий, Фирдавсий, Низомий, Саъдий, Хусрав Деҳлавий, Салмон Соважий, Хожуи Кирмоний, Ашраф, Абдураҳмон Жомий каби машҳур намояндаларининг асарлари, уларнинг турли жанрлар соҳасидаги хизматлари мухтасар тарзда бўлса-да, адабиётшунос сифатида баҳоланган ва хулосавий фикрлар баён этилган. Жумладан, форсий тилда қасида жанрининг мукаммал намуналарини яратган Хоқоний, Анварий, Заҳир, Салмонлар; маснавий-достон соҳасида «устози фан Фирдавсий ва нодири замон Шайх Низомий» (16-том, 35-бет); ғазал жанри соҳасида мухтареъ Шайх Саъдий ва Ҳофиз Шерозийлар эканликлари ҳақидаги хулосавий фикрлар ҳозирги адабиётшунослар томонидан фақат эътироф этилиб қолмасдан, балки улар илмий жиҳатдан ҳам исботланган. Бундан ташқари Алишер Навоий араб шеъриятининг забардаст намояндалари ҳақида ҳам мухтасар, аммо ҳозирги кунда араб адабиётшунослари томонидан маъқулланган мулоҳазаларни баён этади. Жумладан: «То мулк араб хулафоси ва салотинида эрди, фалак ул вақтда назм дабирига араб тили била жилва берди, андоқки, Ҳассон Собитдек ва 1 1 «Алам» сўзи араб алифбосида «айн» билан ёзилиб, «белгили, маълум» маъносини беради. Юқорида келтирилган матнда «кишининг номи-оти» маъносида ишлатилган. Шунинг учун «алам»ни, «аълам» таризида ёзиш керак. «Муҳокамат ул-луғатайн»нинг Анқара нашрида шундай-тўғри ёзилган. МАТнинг 16-томида келтирилган «алам» (17- бет) араб алифбосида «алиф» билан («айн» билан эмас) ёзилиб, «ғам-ғусса» маъносини англатади. Алишер Навоий эса бу ўринда бу маънони (ғам-ғусса) эмас, балки «аълам» тарзида ёзиб, «кишининг номи-оти» маъносини назарда тутган. 2 2 Маркаб- минадиган улов: от, эшак…

Лахитдек малик ул-калом сухангузорлар ва маъниофарин фасоҳатшиорлар пайдо бўлдилар ва ўз тиллари била назм адосининг додини бердилар». (МАТ, 20 томлик, 16-том, 35- бет). Алишер Навоийнинг араб шоирлари ҳақидаги мухтасар, аммо ҳаққоний мулоҳазалари XX аср араб адабиётшуноси Ҳанна ал-Фохурийнинг «Араб адабиёти тарихи» китобида қўллаб-қувватланган. Масалан, Ҳанна ал- Фохурий VII асрда фаолият кўрсатган Ҳассон ибн Собит (ваф.-54 ҳижрий- 674 мелодий йил) ижодининг аҳамияти ҳақида сўз юритиб, унинг ислом даври араб адабиётида исломий ва сиёсий шеъриятнинг асосчиси эканлигини алоҳида уқтиради. 1 Кўринадики, Алишер Навоий Ҳассон ибн Собитни малик ул-калом деб таърифлаган бўлса, Ҳанна ал-Фохурий уни исломий ва сиёсий шеъриятнинг асосчиси тарзида тавсифлайди. Демак, Алишер Навоий XV асрдаёқ бу шоирнинг мавқеини ўша давр адабиётшунослиги мезони асосида «малик ул- калом» ибораси билан тўғри аниқлаган. Келтирилган мулоҳазалар шундан гувоҳлик берадики, Алишер Навоий «Муҳокамат ул-луғатайн» да ўзининг фақат тилшунос олим сифатида эмас, балки араб, форс ва туркий адабиёт тарихининг ҳам улкан билимдони – олими эканини намойиш этган. «Муҳокамат ул-луғатайн» нинг адабиётшунослик соҳасидаги аҳамияти юқорида қайд қилинган фазилатлар билан чекланмайди. Асарда Алишер Навоийнинг туркий ва форсий тилларда яратган асарлари, уларнинг ёзилиш сабаб ва тарихлари, ижодий ҳамкорликлари ҳақида маълумотлар учрайдики, улар улкан шоирнинг ижодий таржимайи ҳолини яратишда қимматбаҳо материал бўлиб хизмат қилади. Бу жиҳатдан «Хазойин ул-маони», «Туҳфат ул-афкор», «Хамса» ва бошқалар ҳақида ёзганлари ардоқлидир. Бундан ташқари «Муҳокамат ул-луғатайн» нинг адабий аҳамияти яна шу билан ҳам белгиланадики, унда ўша давр насри учун хос услуб – сажъ санъати (насрда оҳангдорлик ва қофия, радиф унсурлари) маҳорат билан 1 1 Ҳанна ал-Фохурий. Тарих ал-адаб ал-араби, 1953. Рус тилидаги таржимаси: История арабской литературы. Т.1, Москва, ИИЛ, 1959, стр. 181-187.

ишлатилган ҳамда турли хил шеърий навълардан мисол келтириш билан зийнатланган. Мисоллар, Сажъ санъати: «Такаллум аҳли хирманининг хўшачини ва сўз дурри самини махзанининг амини ва назм гулистонининг андалеби нағмасаройи, яъни Алишер ал-мутахаллис бин Навойи … мундоқ арз қилурким…» (МАТ, 20 томлик, 16-том, 8- бет). Яна: «Умид улким, бу фақирни хайр дуоси била ёд қилғайлар ва руҳумни анинг била шод қилғайлар». (МАТ, 20 томлик, 16-том, 40-бет). Шеърий парчалар . Рубоий: Эй сўз била қилғон офариниш оғоз, Инсонни арода айлағон маҳрами роз. Чун «кун фа якун» сафҳасига бўлди тироз, Қилғон они нутқ ила боридин мумтоз. (МАТ, 20 томлик, 16-том, 7-бет) Шундай қилиб, Алишер Навоийнинг «Муҳокамат ул-луғатайн» илмий асари туркий тилшуносликнинг нодир ёдгорлиги бўлиб, унда туркий тилнинг ўзига хос хусусиятлари, унинг буюк аҳамиятга молик бадиий ёдгорликларни яратишга қодирлиги масаласи илмий асосда ёритилган. Шунинг билан бирга асарнинг мавзу доираси кенг бўлиб, унда умуман адабиётшуносликнинг турли хилдаги муҳим муаммолари тилга олинган ва ўша даврдаги насрнинг ўзига хос хусусиятлари ўз ифодасини топган. 2. Тазкира. Тазкира арабча «зикр» сўзидан бўлиб, эсдалик дафтари маъносини англатади. Тазкиранинг мавзу доираси кенг бўлиб, унда асотирий ва тарихий воқеалар, шахслар, фалсафий қараш ва нафис санъат, адабиёт ҳамда шеъриятга мансуб шахслар ҳақида сўз юритилади. Шу жиҳатдан тазкиралар соҳаларга бўлиниб, тарих, фалсафа, санъат ва адабиётга доир

тазкиралар мавжуд. Жумладан, «Тазкираи Муқимхоний» (тарихга оид), «Тазкират ул-авлиё» (фалсафа аҳли – мутасаввуфларга оид), «Тазкират уш- шуаро» (шоирларга оид), «Тазкираи хаттотон» (хаттотларга оид) ва бошқалар. Алишер Навоий замонасига қадар ёзилган тазкиралар асосан араб ва форс-тожик тилида эди. XV асрга қадар туркий тилда ёзилган тазкиралар ҳозирча жуда оз. Жумладан, Рабғузийнинг «Қиссас ул-анбиё»си шундай асарлар сирасига, яъни пайғамбарлар ҳақидаги қиссалар- зикрлардир. Алишер Навоий бу ҳолатни ҳисобга олиб, ўзбек тилида тарих, фалсафа ва адабиёт соҳаларига дахлдор тазкираларни майдонга келтирди. Булар-тарих ва фалсафага оид «Тарихи анбиё ва ҳукамо», «Тарихи мулуки Ажам», фалсафа аҳли-мутасаввуфларга бағишланган «Насойим ул-муҳаббат» ҳамда замондош шоирлардан баҳс юритувчи «Мажолис ун- нафоис» дир. Шуни эслатиш жоизки, булардаги муштарак хусусият воқеа ва шахслар фаолияти зикр қилинганлигида кўринса-да, аммо ҳар бир асарнинг мавзуи билан боғлиқ ўзига хос тузилиши ва баён услуби бор. Шу жиҳатдан бу асарларнинг ҳар бири алоҳида илмий-адабий ёдгорлик сифатида қаралади. 1.« Тарихи анбиё ва ҳукамо»- «Пайғамбарлар ва файласуфлар тарихи» деб номланувчи бу асар аслида Алишер Навоий томонидан «Зубдат ул-таворих» (Тарихлар қаймоғи) деб аталган жомеъ асарнинг биринчи қисмидир. Асарнинг ёзилиш тарихи 1485-1498 йиллар оралигида деб тахмин қилинади. «Тарихи анбиё ва ҳукамо» икки қисмдан иборат бўлиб, биринчисида Одам Ато авлодларидан чиққан пайғамбарлар, жумладан Нуҳ, Иброҳим, Исмоил, Яъқуб,Юсуф, Довуд,Сулаймон ва Исо кабиларнинг фаолиятидан ҳикоя қилинган бўлса, иккинчи қисмда Луқмони Ҳаким, Фишоғурс, Суқрот, Афлотун,Аристотилис, Бузуржмеҳр ва бошқа ҳаким- файласуфлар ҳақида мухтасар сўз юритилган. Асарнинг пайғамбарлар қисмида Юсуф а.с. зикрининг аввалида ўзининг ижодий ниятини ифода этиб, «умр омон берса, турк тили била… бу қисса

назмин ибтидо қилиб, интиҳосига еткургай», -деб ҳам ёзади. Аммо бу назмий қисса ёзилмаган. «Тарихи анбиё ва ҳукамо асари» Алишер Навоийнинг пайғамбарлар ва олимлар ҳақида ниҳоятда чуқур билимга эга эканлигини намойиш этади. Улуғ мутафаккир бу соҳадаги билимларини баён этиш билан, ўтган буюк сиймолар ҳақида ҳикоя қилиш, уларнинг ҳикматомиз сўзларини келтириш билан ёшларни комил инсон бўлиб етишувлари лозимлигини уқтиргандай бўлади. Шуниси диққатга сазоворки, асарда тилга олинган шахслар- пайғамбарлар ҳам, ҳаким-файласуфлар ҳам Шарқ ва Ғарбга мансуб улуғ сиймолардир. Демак, Алишер Навоий асарда умуминсоний қадриятлар ҳақида сўзлайди ва улардан баҳраманд бўлишга даъват этади. Худди ана шу мақсадда у улуғ юнон файласуфи Афлотун (Платон) ҳакимнинг «жуд тиламай бермакдур, невчунки тилаб берган тилаганнинг мукофотидур», ҳикматини куйидаги байтда баён этади: Тиламай жуд қил сахий эрсанг, Тиламак муздидур тилаб берсанг (МАТ, 2О томлик, 16-том,193 –бет) Ёки, машҳур юнон файласуфи ва табобат соҳасининг билимдони Жолинус ҳаким (Гелен)нинг «беморким иштаҳаси бўлғай, ул тандурустдин яхшироқдурким, иштаҳаси бўлмағайким, анга сиҳат ортар ва мунга ранж» ҳикматини шеърий тарзда қуйидагича баён этган: Бемори муштаҳийға саломат нишонидур, Чун тандуруст муштаҳий эрмас, зиёнидур. (МАТ, 2О томлик, 16-том,194-бет) Ва ниҳоят, Нуширавони одилнинг вазири Бузуржмеҳрнинг «йигитликда илм касб қилмоқ ва қарилиғда ани амалга келтирмак яхшидур»,- ҳикматини қуйидаги машҳур байтида умумлаштирган: Йигитлиғда йиғ илмнинг махзани, Қарилиғ чоғи харж қилғил ани. (МАТ, 2О томлик, 16-том, 194-бет)

Демак, «Тарихи анбиё ва ҳукамо» асари Алишер Навоийнинг умумий тарихни мухтасар тарзда ўзбек тилида ёзиш ниятининг биринчи қисмини ташкил этиб, унда умумбашарий тарихга бир назар ташланган ва пайғамбарлар ҳамда файласуф ҳакимлардан айримлари тўғрисида фикр юритилган. 2. «Тарихи мулуки Ажам» . Бу асар Алишер Навоий томонидан «Зубдат ул-таворих» тарзида тилга олинган туркий тилдаги умумий тарих ҳақидаги жомеъ китобнинг иккинчи қисми бўлиб, унда Ажам подшоҳлари тарихидан мухтасар сўз юритилган. «Зубдат ул-таворих»-нинг учинчи қисмини турк подшоҳларининг Ҳусайн Бойқарогача бўлган тарихи ташкил этилиши назарда тутилган бўлсада, аммо уни ёзиш амалга ошмаган кўринади. «Тарихи мулуки Ажам» да бу соҳада мавжуд бўлган китобларнинг маълумотлари қиёсан ўрганилиб, таҳлил қилиниб, Ажам подшоҳларининг тўрт (пешдодий, каёний, ашконий, сосоний) табақага мансублари ҳақида сўз юритилган. Алишер Навоий бу асарда нозикфаҳм тарихшунос сифатида кўзга ташланади. Чунки у турли тарихий ва бадиий китоблардаги бу мавзуга оид тумтароқ маълумотлар гирдобига тушиб қолмайди, балки тарихий ҳақиқатни аниқлашга интилиб, кўп вақт бунга эришади. Масалан, Искандар ҳақида сўз юритаётганда унинг салтанати даврини 500 йил деб ёзган Хусрав Деҳлавий ақидасини ёки «икки қарн»- олтмиш йил деб ёзган Низомий фикрини маъқулламайди, балки шундай ёзади: «Аксар таворихда анинг умрин ўттиз олти йил ва салтанатин ўн уч йил битибдурлар». (МАТ, 20 томлик, 16-том, 216-бет). Бу эса тарихий ҳақиқатга яқиндир. Ҳозирги тарихшунос олимларнинг ёзишларича, Македониялик Александр мелодгача 356 йилда туғилиб, 336 йилда отаси Филип ўлимидан сўнг тахтга ўтирган ва 323 йилда вафот этган. Демак, Александр 33 йил умр кўриб, 13 йил ҳукмронлик қилган. 1 Бу ҳол эса Алишер Навоийнинг тарихий воқеаларни 1 1 Гафуров Б.Г., Цибукидис Д.И. Александр Македонский и Восток. Москва, Наука, 1980.

баён этишда нақадар катта масъулият ва донишмандлик билан ёндашганидан гувоҳлик беради. «Тарихи мулуки Ажам» воқеалари Каюмарс подшоҳлиги баёнидан бошланиб, Яздижирд подшоҳлиги ҳикояси билан ниҳоясига етади. Асарда сажъ санъати, шеърий парчалар кўп қўлланилган. Китоб Султон Ҳусайн Бойқарога бағишланган маснавий билан якунланиб, унда турк подшоҳлари тарихини Ҳусайн Бойқаро даврини ҳам қамраб олган ҳолда ёзиш нийяти борлиги очиқ айтилган. Аммо, қайд қилганимиздек бу яхши ният амалга ошмай қолган. 3. «Насойим ул-муҳаббат». Асарнинг тўлиқ номини Алишер Навоий шундай келтиради: «Насойим ул-муҳаббат мин шамойим ул- футувват», яъни «Муҳаббат шабадалари ва дўстликнинг хушбуй ҳидлари». Мазкур китобнинг ёзилиш тарихи 901 ҳижрий – 1496 мелодий йилдир. Алишер Навоий шу асарнинг кириш қисмида унинг ёзилиш сабабини баён қилиб, «Насойим ул-муҳаббат» Абдураҳмон Жомийнинг «Нафаҳот ул-унс» асаридан илҳомланиб, уни янада мукаммаллаштириб ёзилганини уқтиради. Дарҳақиқат, Абдураҳмон Жомийнинг мутасаввуфлар тарихи – тазкираси ҳисобланмиш «Нафаҳот ул-унс» асари 1476-1477 йилда Алишер Навоийнинг хоҳиши билан ёзилган бўлиб, унда 618 мутасаввуф (584 эркак, 34 аёл)нинг зикри берилган. Асарда араб ва форс-тожик мутасаввуфларига кенг ўрин ажратилган бўлиб, туркий мутасаввуфлар зикри тўлиқ эмасди. Иккинчи томондан эса мутасаввуфлар ҳақида туркий-ўзбек тилида бирорта тазкира мавжуд эмас эди. Алишер Навоий ана шуларни назарда тутган ҳолда мутасаввуфлар ҳақида туркий- ўзбек тилида тазкирани яратиб, унга кўп янгиликлар киритди, туркий машойих-мутасаввуфлар тарихини ҳам ўша давр нуқтайи назаридан биринчи бўлиб мукаммал тарзда майдонга келтирди. Бу эса Алишер Навоийнинг ниҳоятда улуғ хизматларидан биридир. Бу ҳақда Алишер Навоийнинг ўзи китобнинг кириш қисмида шундай гўзал ва аниқ ёзганки, уни тўлиқ келтириш ҳар қандай шарҳу изоҳдан афзалдир.

Алишер Навоий ёзади: «Тарих тўққуз юз бирдаки, ул китоб («Нафаҳот ул-унс») нинг таълифидан йигирма йил ўтуб эрди, Тенгри таоло тавфиқи бирла бу улуғ ишға илик урдум ва бу азим амрға қалам сурдум. Ва Ҳазрат шайх Фаридуддин Аттор қ.с. битган «Тазкират ул-авлиё» дин баъзи кибор машойихким, «Нафаҳот ул- унс»ға дохил бўлмабдур эрди, ҳар қайсини муносиб маҳалда дохил қилдим. Ва Ҳинд машойихи шарҳи ҳам («Нафаҳот ул-унс»да) оз мазкур эрди, мумкин бор тилаб, топиб, ҳазрат Қутб ул-авлиё Шайх Фарид Шакарганж қ.с.дин сўнгги машойихгача илҳоқ қилдим (яъни киритдим, қўшдим). Ва турк машойихи зикри ҳам («Нафаҳот ул-унс»да)озроқ эрди, они доғи Ҳазрат шайх ул-машойих Хожа Аҳмад Яссавий р.а.дин бу замонғача улча мумкин бор тилаб, топиб, зикрларин ва баъзи ҳолоту сўзларин ўз маҳаллида дарж қилдим. Ва Ҳазрат Махдумий н.м.н. (Абдураҳмон Жомий) нинг оти ва муосиру мусоҳиб машойих қ.а.зикри дағиким, ул мутабаррук китобда («Нафаҳот-ул-унс»да) йўқ эрди, мунда қўшдум. Ва ул китобда («Нафаҳот ул- унс»да) дағи авлиёуллоҳ зикридин баъзи сўзким, замон аҳлиға кўп муҳтож ун-илайҳ эрмас эрди (яъни замон аҳлига унча эҳтиёжи йўқ эди) итноб ваҳмидин (яъни, чўзилиб кетишидан қўрқиб) таркин тутдим (яъни, қисқартирдим)». (МАТ, 20 томлик, 16-том, 12-13- бетлар). Бу парчадан маълумки, «Насойим ул-муҳаббат» Абдураҳмон Жомий «Нафаҳот ул-унс» идан илҳомланиб ёзилган мукаммал ва мустақил қомусдир. «Насойим ул-муҳаббат» кириш, асосий қисм ва хулосадан иборат. Асарнинг «Кириш» қисмида мутасаввуфлар учун муштарак бўлган одат ва фазилатлар мухтасар тарзда баён этилган. «Насойим ул-муҳаббат» да 770 мутасаввуф (735 эркак, 35 аёл) ҳақида маълумот келтирилган. Асарнинг эркак мутасаввуфлар ҳақидаги қисми Шайх Увайс Қараний зикри билан бошланиб, Абдураҳмон Жомий зикри билан

якунланса, аёл мутасаввуфларга бағишланган қисми Робиаи Адавиядан бошланиб, Бибичаи Мунажжима зикри билан ниҳоясига етади. Қайд қилинганидек, асарда турк машойихларига кенг ўрин ажратилган бўлиб, унда Хожа Аҳмад Яссавий, Қутбиддин Ҳайдар, Ҳаким ота, Исмоил ота, Исҳоқ ота, Ҳубби хожа, Кўк шайх, Темурчи ота, Худойқули шайх, Илёс Шайх ва бошқалар зикри келтирилган. Бундай зикрлардан айримлари қуйидагилардир: «Хожа Аҳмад Яссавий қ.т.с. Туркистон мулкининг шайх ул- машойихидур. Мақомоти олий ва машҳур, каромоти мутаволи ва номаҳсур эрмиш. Муриду асҳоби ғоятсиз ва шоҳу гадонинг иродат ва ихлоси остонида ниҳоятсиз эрмиш». (МАТ, 20 томлик, 17-том, 419-бет). «Қурқут ота а.р. Турк улуси аросида шуҳрати андин ортуғроқдурки, шуҳратқа эҳтиёжи бўлғай. Машҳур мундоқдурки, неча йил ўзидин бурунқини, неча йил ўзидин сўнгги келурни дебдурлар…» «Илёс шайх р.т. Муҳаммад шайх р.нинг ўғлидур. Зоҳир улумида бу силсилада андин олимроқ йўқ эрмиш… Арабиятда моҳир эрмиш. Ва ул тил била сўзлашур эрмиш ва назм дағи айтур эрмиш. Ва Самарқандда Қум тоғида сокин эрмиш. Муборак марқади гўё ҳам анда-ўқдур. 1 «Насойим ул-муҳаббат»да араб ва форс-тожик тилида мингдан ортиқ оят, ҳадис, ҳикмат ва шеърий парчалар келтирилган. Улар машойихлар ёки Навоийнинг тилидан баён қилинганлар. Шундай қилиб, «Насойим ул-муҳаббат» ислом цивилизацияси ҳудудларида VII - XV асрлар давомида фаолият кўрсатган араб, форс, турк ва ҳинд мутасаввуфларидан баҳс юритадиган ва ўша даврда бу соҳада мукаммал ҳисобланган тазкира-қомуслардандир. Мамлакатимизда мазкур асар биринчи марта Алишер Навоий асарлари 15 томлигининг 15-томида қисқартирилган тарзда нашр этилган бўлса 1 1 Бу жой Каттақурғоннинг ғарби-жанубида Остонабобо номи билан машҳурдир. Бу ҳақда қаралсин: Б.Валихўжаев. Хожа Аҳрор тарихи. Тошкент, «Ёзувчи», 1994: «Остона бобо зиёрати» бўлими, 80-93-бетлар.

(Тошкент, 1968), унинг тўлиқ матни МАТнинг 17-томида босилди (Тошкент, Фан, 2001). 4. «Мажолис ун-нафоис». «Нафосат аҳлининг мажлислари» деб аталган бу машҳур асарнинг биринчи таҳрири 1491мелодий йилда яратилиб, шундан сўнг у янада тўлдирилади ва 1498 мелодий йилда унинг иккинчи- тўлдирилган нусхаси майдонга келади. Асарнинг биринчи таҳририда 350та шоир киритилган бўлса, иккинчи таҳрирда 459 та шоир ва шеъриятга дахлдор сиймоларнинг зикри келтирилган. «Мажолис ун-нафоис» нинг кириш қисмида уқтирилганидек, унда Султон Ҳусайн Бойқаро таваллудидан (1438й) то китоб яратилган давр оралиғида фаолият кўрсатган шеър ва шеъриятга алоқадор сиймолар, яъни асосан Алишер Навоийга замондош бўлганларнинг зикри келтирилган. Маълумки, Алишер Навоийга қадар ва унинг замонасида ҳам араб ва форс-тожик тилида шоирларга бағишланган кўпгина тазкиралар яратилган эди. Масалан, Саолибийнинг «Ятимат уд-даҳр», Давлатшоҳнинг «Тазкират уш-шуаро» ва бошқалар. Бас шундай экан, Алишер Навоий яратган тазкира бошқалардан фарқ қилади-ми, агар фарқ қилса, улар нималардан иборат?- деган саволнинг пайдо бўлиши табиийдир. Бу саволга қуйидагича жавоб қайтарса бўлар: 1. Алишер Навоийгача бўлган тазкираларнинг ҳаммаси араб ёки форс- тожик тилида ёзилган бўлиб, уларда асосан араб шеърияти ёки форс-тожик шеърияти намояндалари ҳақида маълумот берилган. Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис»и эса туркий-ўзбек тилида ёзилган бўлиб, унда XV асрдаги зуллисонайн адабий муҳитнинг хусусиятига кўра ҳам туркий-ўзбек ва ҳам форсий-тожик тилида ижод қилган шоирлар қамраб олинган.Асарда шоирларга дахлдор маълумотлар ўзбек тилида бўлиб, уларнинг асарлари қайси тилда (туркий, форсий) ёзилган бўлса, айнан келтирилган. Шу жиҳатдан «Мажолис ун-нафоис» тазкираси XV асрдаги туркий-ўзбек шеърияти ва форсий-тожик шеърияти ҳақида маълумот берувчи муҳим

манбадир. Шундан келиб чиқиб, бу асар XVI - XVIII асрлар давомида тўрт марта Фахрий Ҳиротий, Муҳаммад Қазвиний, Шоҳ Али, Абулбоқи Шариф Разавийлар томонидан форс-тожик тилига таржима қилинган эди. 2. Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис»ида шоирларни жойлаштириш, уларга доир маълумотлар бериш, асарларидан намуна келтириш ва уларга баҳо бериш мезони бошқа тазкирадагилардан фарқ қилади. Жумладан, Алишер Навоий асарнинг биринчи, иккинчи ва учинчи мажлисларида шоирларни кўргани-кўрмагани, мулоқотда бўлгани ва бўлмагани нуқтайи назаридан жойлаштиради; иккинчидан, шоирлар асарларидан энг яхши намуна сифатида бир ёки икки байтни келтиради; шоирлар билан мулоқотда бўлган бўлса, ўзининг унга бўлган шахсий ёки ижодий муносабатини ҳам уқтириб ўтади; шоирлар ҳақидаги маълумотлар эса ҳаққоний ва холисоналиги билан ажралиб туради. 3.Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис»ида Шарқ адабиётшунослигидаги икки анъана кўринади: бири-тазкирачилик, иккинчиси бирор-бир шоир шеърларига шарҳ ёзиш. Маълумки, бирор-бир шоир шеърларига шарҳ ёзиш араб ва форс-тожик адабиётшунослигида анча тажрибаларга эга. Жумладан, Ҳофиз, Румий асарларига ёзилган шарҳлар. Аммо бу тажриба туркий-ўзбек тилидаги адабиётшуносликда Алишер Навоийгача бўлган даврда кўзга ташланмайди. Алишер Навоий туркий адабиётшуносликдаги бу бўшликни тўлдириш мақсадида «Мажолис ун-нафоис» тазкирасининг саккизинчи мажлисида Ҳусайн Бойқаро шеъриятига ёзган шарҳини жойлаштиради. Шунинг натижасида «Мажолис ун-нафоис»да ҳам тазкирачилик анъанаси ва ҳам шарҳ ёзиш анъанаси мужассам бўлиб, «Мажолис ун-нафоис»нинг бошқа тазкиралардан фарқ қилувчи хусусиятини ҳам майдонга келтиради. Шунинг билан бир қаторда Алишер Навоий туркий-ўзбек адабиётшунослигида шоирлар шеърларига шарҳ ёзиш анъанасини бошлаб беради. Алишер Навоий бу анъанани Шоҳ Ғариб мирзо девонига шарҳ ёзиш билан давом эттириш ниятида эди, аммо бу ният амалга ошмаган кўринади.

4.Алишер Навоий «Мажолис ун-нафоис»да биринчи марта Амир Темур ва темурийзода шоирлар ҳақида тизимли маълумот ва асарларидан намуналарни келтиради. Бу ниҳоятда муҳим ва нодир маълумотлардир. Демак, Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис»и ўзининг бу ва бошқа хусусиятлари билан бундан олдин яратилган тазкиралардан фарқ қилади ҳамда тазкирачилик анъанасида, хусусан Мовароуннаҳр, Хуросон, Озарбойжон ҳудудларида XVI - XIX асрлар давомида яратилган тазкираларда замондошларга бағишланганлик анъанасининг устивор бўлишига сабабчи бўлади. Алишер Навоийнинг «Мажолис ун-нафоис»и кириш, саккиз мажлис ва хилватдан иборат. «Кириш» қисмида асарнинг ёзилиш сабаблари баён этилган. «Мажолис ун-нафоис»даги мажлисларни уч гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳга- биринчи, иккинчи ва учинчи мажлислар мансуб. Уларда шоирлар Алишер Навоийнинг ўша муаллифлар билан учрашган- учрашмаганлиги мезони асосида жойлаштирилиб, 311 шоирнинг зикри келтирилган. Иккинчи гуруҳга-тўртинчи, бешинчи ва олтинчи мажлисларни киритиш мумкин. Буларга шеъриятга дахлдор шахслар – фозиллар, мирзодалар ҳамда Хуросондан ташқари ҳудудларда яшовчи 125та фозил ва донишманд кишилар киритилган. Учинчи гуруҳга-еттинчи ва саккизинчи мажлисларни киритиш мумкин. Бу мажлисларда шеър ва шеъриятга дахлдор Амир Темур ва темурийзодалар (23 киши) зикри берилган. «Мажолис ун-нафоис» нинг биринчи мажлиси Амир Қосим Анвор зикри билан бошланиб, унинг саккизинчи боби Ҳусайн Бойқаро зикри билан ниҳоясига етади. «Хилват» бўлимида эса Ҳусайн Бойқаронинг нозик шеършунослигидан далолат берувчи ҳаётий ҳикоятлар келтирилади ва асар якунланади. «Мажолис ун-нафоис»да Алишер Навоий таржимайи ҳоли, устоз ва замондош шоирлар билан учрашувлари, жумладан, Абдураҳмон Жомий, мавлоно Лутфий, Фазлуллоҳ Абулайсий, Мирзобек, Сайфий Бухорий,

Шайхимбек Суҳайлий ва бошқалар ҳақида ниҳоятда қимматли маълумотлар бор. «Мажолис ун-нафоис» XV асрдаги кўпқиррали адабий муҳитнинг ниҳоятда ёриқ кўзгуси бўлганидан ундан адабий муҳит таркиби, хусусиятлари (зуллисонайнлик, жанрий ранг-баранглик), ундаги адабий йўналишлар (юксак мазмунли бадиий ёдгорликлар яратиш ва шаклбозлик), ҳар бир шоирнинг ўзига хос фазилатлари ҳақида нодир маълумотлар жой олган. «Мажолис ун-нафоис» туркий адабиётшуносликнинг нодир илмий ёдгорлиги бўлиши билан бир қаторда ўша давр насри учун хос бўлган бадиийлик хусусиятлари (сажъ, шеърий парчалар) билан зийнатланган асардир. «Мажолис ун-нафоис» нинг илмий танқидий матни араб алифбосида Суйима Ғаниева томонидан нашр эттирилди (Тошкент, Фан, 1961). Унинг тўлиқ матни МАТнинг 13-томида (Тошкент, Фан, 1997) нашр этилди. Шундай қилиб, Алишер Навоий насрий асарларининг тазкира гуруҳига мансублари жанр ва мавзу доирасининг ранг-баранглиги, туркий-ўзбек насрининг нодир ва бебаҳо ёдгорликлари бўлгани билан аҳамиятлидирлар. Бу асарлар Алишер Навоий ижодий-илмий мероси кўламининг нақадар кенг эканлигини яна бир карра намойиш этиб, унинг ўзбек халқи тамаддуни хазинасини ноёб дурдоналар билан бойитганидан далолат беради. 3.Ҳолот. Ҳолот баъзан маноқиб-ҳолот машҳур сиймолар (мутасаввуф, шоир, адиб) вафотидан сўнг уларнинг ҳаёти, фазилатларига бағишланиб ёзилган асардир. Ҳолотларни тазкиранинг маълум забардаст сиймоларга бағишланган хили деса бўлади. Алишер Навоийнинг устози ва пири Абдураҳмон Жомий ҳақидаги «Хамсат ул-мутаҳаййирин» (беш ҳайрат, 1492- 1493 йилларда ёзилган), отахони Саййид Ҳасан Ардашерга бағишланган «Ҳолоти Саййид Ҳасан Ардашер» (1488-1489 йилларда ёзилган), дўсти ва яқин суҳбатдошларидан бири Паҳлавон Муҳаммад Гўштигир тўғрисидаги

«Ҳолоти Паҳлавон Муҳаммад» (1493-1494 йилларда ёзилган) кабилар ана шундай асарлар (ҳолот-маноқиб) сирасига киради. Алишер Навоийнинг маноқиб-ҳолотлари XV асрнинг адабий, маданий ва маънавий ҳаётида катта мавқе эгаллаган сиймоларга бағишланганлиги, ўзбек ва тожик адабий алоқалари тарихини ўрганишга катта ҳисса қўшганлиги, ўзининг (Алишер Навоийнинг) таржимайи ҳоли, ижодий фаолиятига доир маълумотларнинг мавжудлиги жиҳатидан муҳим илмий- адабий аҳамиятга эга. Алишер Навоий ҳолот- маноқибларининг тузилиши, баён услуби ўша давр насрининг қонун-қоидалари, бадиийлик шарт-шароитларига мос бўлиб, уларда сажъ санъати, шеърий парчалар, ҳикоёт ва ривоятлар ҳам ўринли ишлатилган. Асарларда номлари эслатилган Абдураҳмон Жомий, Саййид Ҳасан Ардашер ва Паҳлавон Муҳаммад Гўштигир каби тарихий сиймолар бадиийлик тамойили асосида қаламга олинганликлари туфайли тарихий- бадиий образ тарзида кўзга ташланиб турадилар. Мазкур сиймоларнинг руҳий ҳолати, одамлар билан муносабати, хатти- ҳаракати, доно сўз ва панд-насиҳатлари турли хилдаги ҳикоя ва ривоятлар воситасида баён қилинади. Натижада ана шу жараёнда бу тарихий шахсларнинг ниҳоятда жозибали бадиий сиймолари гавдаланади. Шунинг учун бу ҳолотларни мутолаа қилган ўқувчи Абдураҳмон Жомийни ҳам, Сайид Ҳасан Ардашерни ҳам, Паҳлавон Муҳаммадни ҳам севиб қолади, ҳамиша ана шундай кишилар билан бирга бўлишни орзу қилади. Мазкур асарлардан кузатилган маърифий-тарбиявий мақсад ҳам шундан иборатдир. Шуни ҳам эслатиш жоизки, мазкур ҳолотларда фақат юқорида номлари тилга олинган тарихий шахсларгина эмас, балки улар билан ёнма-ён яшаган кўпгина шахслар ҳам тасвирланган. Масалан, «Хамсат ул-мутаҳаййирин» да Абдураҳмон Жомий билан бир қаторда Султон Ҳусайн Бойқаро, Алишер Навоий, Шайхимбек Суҳайлий, Дарвеш Ҳожи Ирқбанд (боғбон), Мутаҳҳари Удий (хонанда ва созанда), Саййид Ғиёс (боғбон), Маҳмуд Ҳабиб (девона), мавлоно Абдусамад (хаттот), Хожа Носириддин Убайдуллоҳ-Хожа Аҳрор

Вали, Абдуллоҳ Марварид, мавлоно Бинойи ва бошқалар. Бундай ҳодисани бошқа ҳолотларда ҳам кузатиш мумкин. Шундай қилиб, Алишер Навоийнинг ҳолот-маноқиблари асрининг машҳур сиймолари буюк фазилатларини навоийёна самимият ва маҳорат билан тасвирлаган нодир ёдгорликлардан бўлиб саналади. Бу уч ҳолот – маноқиб Алишер Навоий мукаммал асарлар тўплами (МАТ)нинг 15-томида тўлиқ нашр этилган. 4.Мақолат-нома. Алишер Навоий қаламига мансуб «Маҳбуб ул-қулуб» ва «Муножот» ларни ана шундай асарлар гуруҳига киритиш маъқул кўринди. Алишер Навоийнинг кенг ўқувчиларга узоқ вақт номаълум бўлиб қолган асарларидан бири «Муножот» дир. Бу асар биринчи марта 1991 йилда Суйима Ғаниева томонидан Тошкентда нашр эттирилиб, кейинчалик Алишер Навоий Мукаммал асарлари тўплами (МАТ) нинг 16-томидан (Тошкент, Фан, 2000, 293-299-бетлар) жой олди. «Муножот» Алишер Навоийнинг умри охирларида ёзилган. «Муножот» нинг ҳажми катта эмас, аммо ундаги мазмун ва айтилмоқчи бўлган фикрнинг кўлами кенг. Асарда инсон ва коинот, инсон ва Аллоҳ таоло, Аллоҳ таоло ва мавжудот, ахлоқ ва панд-насиҳат, умид ва илтижо, ўзликни таниш ва уни юқотмаслик, шоирнинг руҳий кайфиятидан сўз юритилган. Бу масалалар Алишер Навоийнинг Аллоҳ таолога илтижолари зимнида баён этилган. Асар қисқача кириш, ҳамд, наът, 66 илтижо («Илоҳо» деб бошланади) ва хулосачадан иборат. Ҳар бир илтижо маънавий йўналиш жиҳатидан бир- бирига боғланиб, уларнинг яхлитлиги ва уйғунлигини таъмин этган. «Муножот» насрий асар бўлса-да, аммо у ўрта асрлардаги насрнинг хусусиятларини (сажъ, оҳанг, бадиий санъатлар) ўзида сақлаб қолиб, шундай гўзал насрга айланганки, уни насрий шеър дейиш ҳам мумкин. Шунинг натижасида «Муножот» ўқилар экан, бадиийликнинг кучли таъсирида у маълум даражада куйланади ёки, иккинчи хил қилиб айтганда, ҳар бир гап, ҳар бир илтижо гўёки мусиқий оҳанг билан айтилгандек туюлади, илтижо

қилувчининг кучли ҳиссиёти, руҳий ҳолати ана шу оҳангдан ҳам билинади. Мисол: Илоҳо! Ғафлат уйқусидамен, бедор қил ва жаҳолат мастлигидамен, ҳушёр қил! Илоҳо! Ул бедорлиғни огоҳликка еткур ва бу ҳушёрлиғни беиштибоҳликка уландур!… Илоҳо! Замиримға худписандлиғни ёвутма ва хотиримни эл нафъи айбжўлиғига тутма!… (МАТ, 20 томлик, 16-том, 295, 299-бетлар). Шуниси диққатга сазоворки, Алишер Навоий илтижоларининг кўпчилиги халқ мақол ва ҳикматли сўзлари даражасига кўтарилган. Масалан: Илоҳо, беилож дардға алил (гирифтор) қилма ва бемурувват номардга залил (муҳтож) қилма! Илоҳо, беасллар мазаллатидин (хор-зорлигидан) асра ва бедиёнатлар туҳматидин асра! Шундай қилиб, «Муножот» ҳар бир кишини огоҳликка, одамийликка, эзгулик сари интилишга даъват этувчи фалсафий-ахлоқий асардир. Алишер Навоий насрий асарларидан бири бўлмиш «Маҳбуб ул-қулуб» ҳақида алоҳида тўхталамиз. 5. «Муншаот». Алишер Навоий умри давомида кўпгина кишиларга, жумладан Ҳусайн Бойқаро, Бадиуззамон мирзо, Абдураҳмон Жомийларга мактуб ёзган. Улар туркий ва форсий тилларда бўлиб, кейинчалик алоҳида тўпламларга киритилган. Мактубларда турли хил масалалардан сўз юритилган: адолат, тинчликни сақлаш, бадиий ижод, шахсий ҳаётга доир муаммолар… Мактублар наср билан ёзилган бўлса-да, уларда шеърий парчалардан ҳам фойдаланилган. Мактублар Алишер Навоийнинг ўша даврнинг турли масалаларига оид мулоҳазалари ва ўгитларини ўрганишда катта аҳамиятга эга. Шундай қилиб, Алишер Навоий шеърият, достоннавислик, хамса ёзиш анъанасида қанчалик юксак чўққиларга эришган бўлса, насрий асарлар

ёзишда ҳам шундай мақом ва мавқега эришди: туркий-ўзбек насри хазинасини ўзининг ранг-баранг жанр ва турли-туман мавзулардан баҳс юритувчи асарлари билан бойитди.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Алишер Навоий. Мажолис ун-нафоис. МАТ, 20 томлик, 13-том, Тошкент, Фан, 1997. 2. Алишер Навоий. Муншаот. Вақфия. МАТ, 20 томлик, 14-том, Тошкент, Фан, 1998; яна: Алишер Навоий. Муншаот. Тошкент, «Маънавият», 2001. 3. Алишер Навоий. Хамсат ул-мутаҳаййирин ва бошқа ҳолотлар. МАТ, 20 томлик, 15-том, Тошкент, Фан, 1999. 4. Алишер Навоий. Муҳокамат ул луғатайн. Мезон ул-авзон… Муножот ва бошқалар. МАТ, 20 томлик, 16-том, Тошкент, Фан, 2000; яна: Алишер Навоий. Тарихи анбиё ва ҳукамо. Самарқанд, АСН бўлими, 1990. 5. Алишер Навоий. Насойим ул-муҳаббат. МАТ, 20-томлик, 17-том, Тошкент, Фан, 2001. 6. С.Ғаниева ва бошқалар. МАТнинг 13-16 томлар учун ёзган шарҳ ва изоҳлари. 7. Р.Воҳидов. «Мажолис-ун-нафоис» нинг таржималари. Тошкент, Фан, 1984. 8. Б.Валихўжаев. Ўзбек адабиётшунослиги тарихи. Тошкент, «Ўзбекистон», 1993.

Похожие

Чўлпон кичик насрий асарлари поэтикаси

Алишер Навоийнинг Самарқанддаги қадамжолари

Alisher Navoiyning ilmiy merosi (Алишер Навоийнинг илмий мероси)

Абдурауф Фитратнинг Вадуд Маҳмуд, Абдураҳмон Саъдий ва Отажон Ҳошим, Сотти Ҳусайнларнинг ХХ асрнинг биринчи ярмидаги адабий-танқидий жараёндаги фаолияти ва ўрни

«Маҳбуб ул-қулуб» ёзилиш тарихи мавзу доираси тузилиши бадиияти