Адабиётнинг ижтимоий вазифаси - Литература - Рефераты

Адабиётнинг ижтимоий вазифаси

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

41.03125 KB

Адабиётнинг ижтимоий вазифаси Р е ж а : 1. Адабиёт - ижтимоий онгнинг ўзига хос соҳаси ва ижтимоий тараққиётнинг қудратли омили сифатида . 2. Адабиёт ва замонавийлик . 3. Адабиёт ҳаётнинг инъикоси эканлиги . 4. Адабиёт - ҳаёт устидан чиқарилган ҳукм эканлиги .

Адабиёт – ҳаёт ҳодисалари устидан ҳукм . Адабиёт – ҳаётни қайта қуриш қуроли . Замонавийлик ва ижод эркинлиги . Замонавийлик бадиий асарнинг бадиийлигини таъминловчи омил . Халқчиллик – адабиёт ва санъат асарларининг тушунарли бўлиши . Миллий адабиёт ва миллий замин . Бадиий адабиёт - кенг маънодаги адабиётнинг , яъни матбуотнинг бир қисмидир . Бу нарса бадиий адабиётнинг энг муҳим хусусиятларидан бирини майдонга келтиради : бадиий адабиёт - ижтимоий онгнинг бир кўринишидир . Кишилик жамиятининг у ёки бу конкрет тарихий даврда табиат ва жамият ҳақидаги тасаввурлари « ижтимоий онг » деб аталади . Матбуот - кишиларнинг билимлари хазинасидир , инсониятнинг ҳаётий тажрибасини йиғиб сақловчи хотирадир . Бадиий адабиёт ана шу матбуотнинг ажралмас қисмидир . Китоб кишини дунёни тушунишга ва яшашга ўргатади . Танқидчи Белинский адабиётни « халқ фикрининг сўнгги ва олий ифодаси » деб таърифлайди . Адабиёт ижтимоий онгнинг шаклларидан ёки соҳаларидан биридир . Шу билан бирга , халқ фикрининг ўзига хос бир ифодасидир . Бу ўзига хослик шундан иборатки , табиий ёки ижтимоиий фанлардан фарқли ўлароқ , адабиёт санъат соҳасига мансубдир . Санъатнинг бошқа турлари ( мусиқа , расм , рақс , кинофильм ...) каби адабиёт бизни фикримизни , ҳаёт ҳақидаги тушунчаларимизни бойитадиган эмас , балки чуқур эмоциялар ( ҳис - ҳаяжон ) ҳам уйғотади : у бизни ҳаяжонга солади , қувонтиради , ғазаб ёки хайриҳоҳлик хисларини уйғотади . Аристотелнинг «Поэтика» сида қайд этилгандек, санъат ва адабиёт кишини руҳан «тозалаш» кучига эгадир. Адабиёт ижтимоий онгнинг бадиий шаклдаги ифодасидир. Адабиётнинг асосий қуроли - тилдир. Чунки сўз, тил умуман ижтимоий онгнинг қуролидир (табиат фанларининг вакили ҳам, ижтимоий фанлар мутахассиси ҳам ўз фикрларини, бадиий адабиёт вакили - ёзувчидек, сўз орқали ифода этади). Адабиёт - ижтимоий онгнинг сўз орқали бадиий ифодасидир. 11Адабиётнинг ижтимоий ҳаётда тутган ўрни ва ўйнаган роли унинг ижтимоий функцияси деб аталади. (Функция-латинча сўз бўлиб, вазифа, хизмат, фаолият демакдир). Кишилик фаолиятининг, шу жумладан, ақлий фаолиятнинг ҳар бир соҳага оид ўзига хос хусусиятлари ўша соҳаларнинг

спецификаси деб аталади. («Специфика» - латинча сўз, ўзига хослик, бошқа нарсалардан фарқ маъноларида ишлатилади). Бадиий адабиётнинг ҳам фандан ёки тасвирий санъат ва мусиқадан фарқли ўлароқ, ўзига хос хусусиятлари борки, улар адабиётнинг спецификаси деб аталади. Адабиётнинг ижтимоий ҳаётда ўз функциясини қандай шаклда, қандай воситалар орқали бажаришига оид масала - адабиётнинг спецификаси масаласидир. Адабиётнинг ижтимоий функцияси ва спецификаси масалалари адабиётшуносликнинг энг муҳим, марказий проблемалари, ўрганилиш лозим бўлган масалалардир. Буюк француз ёзувчиси Анотоль Франснинг «Инсоният» ҳикоясида қуйидаги воқеа тасвирланади: Бир вақтлар ўтган Шарқ подшоҳларидан бири инсоният тарихи ва одамлар ҳаётининг маъносини тушуниш орзусида экан, у олимларни йиғиб, инсоният тарихини ёзиб чиқишни топширибди. Олимлар кўп йиллар ишлаб инсоният тарихини ёзиб чиқибдилар. Бу тарих қирқ туяга юк бўладиган кўпдан кўп китобдан иборат бўлибди. Подшоҳ бу зўр адабиётни ўқиб чиқишга умри етмаслигини билиб, тарихни қисқартириб қайтадан ёзиб чиқишни буюрибди. Олимлар қисқача тарихни ёзиб келтирибдилар: энди у бир эшакка юк бўладиган китоблардан иборат экан. Подшоҳ бу вақтда қариб, қолган эди. У бу китобларни ҳам ўқиб чиқишга ўлгурмаслигини фаҳмлаб, тарихни яна ҳам қисқартириб ёзиб келишни илтимос қилади. Олимлар бутун инсоният тарихини бир катта китоб қилиб олиб келадилар. Аммо бу вақтда подшоҳ қаттиқ касал бўлиб, ўлим тўшагида ётар эди. Инсоният тарихини билмасдан ўлиб кетишни истамаган подшоҳ ўша олимларнинг энг доносидан сўради: - Агар бир сўз билан ифода этилса, инсоният тарихи нимадан иборат? - Одамлар туғиладилар, азоб чекадилар ва ўладилар, - деб жавоб берди доно. Афсонага яқин бир тарзда ёзилган бу ҳикоянинг шакли ва мазмунига эътибор берсак, биз икки нарсани кўрамиз: биринчидан, ёзувчи инсоният тарихи ва одамлар ҳаёти ҳақида маълум бир фикрни ўқувчига етказмоқчи бўлган; иккинчидан, бу фикрни ёзувчи тўппа-тўғри айтиб қўяқолмаган, балки ўқувчини ўша фикрни эшитишга тайёрлайдиган бир ҳаёт манзарасини яратган. Адабиёт - ҳаётнинг инъикосидир, деган қоида ёзувчиларнинг ижодий тажрибасида жуда ҳам кўп шаклларда

намоён бўлади. Масалан, Абдулла Каҳҳорнинг «Ўғри» ҳикоясида биттагина ҳўкизи бўлган деҳқоннинг уйига ўғри тушади. Деҳқон ҳўкизини топаман деб унданда хонавайрон бўлади. Ўғри - ўғри эмас, балки ўша даврдаги қозию, амалдорлар ўғри деган хулоса келиб чиқади. «Ўтган кунлар» романи, А.Кодирийнинг эътироф этишича, «тарихимизнинг энг қаро кунлари бўлган кейинги хон замонлари» тасвирига 12бағишлангандир. Отабек ва Кумуш тақдири орқали тарихий шароитни тасвирлайди. Ҳаётнинг адабиётдаги инъикоси бир кишининг (масалан муаллифнинг) кечинмалари шаклида (ҳаёт манзарасисиз) ҳам майдонга келиши мумкин, бундай ҳол кўпинча «лирика» деб аталмиш адабий турда учрайди. Яъни шеъриятда буни кўплаб учратишимиз мумкин. Ҳаётнинг адабиётда инъикос этишнинг усул ва шакллари жуда ҳам бой. Адабий асар қайси усул билан яратилган бўлмасин, у ижоднинг қайси тур ва хилида майдонга келмасин, барибир ҳаётнинг инъикоси бўлиб қолади. Ҳаёт - адабиётнинг ҳам мазмуни ҳам шаклига асос. Ҳаёт адабиётнинг мазмунини тайин этади. Шу билан бирга, адабий шаклларнинг юзага келишида ҳам ҳаёт катта рол ўйнайди. Адабиётнинг мазмуни ва ғояларигина эмас, балки шакли ҳам ҳаёт ва замон, кишиларнинг конкрет тарихий шароитдаги эҳтиёж ва тасаввурлари билан тайин этилади. («Минг бир кеча» - араб эртаклари йиғиндиси, Махабхарата ва Рамаяна - қадим хинд халқи ижоди). Адабиётнинг мазмуни ва ғояларигина эмас, балки шакли ҳам ҳаёт ва замон, кишиларнинг тарихий шароитдаги эҳтиёж ва тасаввурлари билан тайин этилади. Адабиётнинг инъикосчилик хусусияти ҳақида олим ва ёзувчилар билдирган фикрлари. Тарихда кўзга кўринган ёзувчилар ҳаётни акс эттириш–адабиётнинг бош вазифаси деб тушунганлар ва ўз ижодларини шу вазифага бўйсундиришга ҳаракат қилганлар. Алишер Навоий илк девони «Бадойиул-бидоя» («Илк гўзал асарлар») номли шеърий тўпламига ёзган «Дебоча» сида ижоди умрида бошига тушган ҳодисалар, улар туфайли онгида туғилган фикрлар ва кечинмаларнинг қайдидан иборат эканини гапиради: турмушда ўтган яхши ва ёмон ишлардан, севгининг роҳату азобларидан. Оноре де Бальзак ўзининг муаззам «Инсон комедиясига» ёзган сўз бошида дейди: «Француз жамияти ўзи

тарихнинг яратувчиси бўлиб чиқди, менга эса унинг секретари бўлиш вазифасигина қолди. Эҳтимол менга шунча тарихчилар томонидан унитилган тарих – хулқлар тарихини ёзиб чиқиш муяссар бўлар. Мен кўп бардош ва жасорат йиғиб туриб, эҳтимол ХIХ аср Францияси ҳақидаги китобни охирига етказарман». Ва у бунинг уддасидан чиқади. М.Авезовнинг таъкидлашича «Абай» эпопеясининг мақсади қозоқ халқи тарихининг катта бир даврини акс эттиришдир. Ойбекнинг фикрича, «Кутлуғ қон» ва «Навоий» романлари ўзбек халқи тарихининг турли даврлари манзарасини яратиш мақсадида ёзилгандир. Буюк санъатшунос ва адабиётшунослар ҳам адабиётни доим ҳаётнинг инъикоси деб тушунганлар. В.Г.Белинский учун санъат ўзининг мазмуни жиҳатидан халқнинг тарихий ҳаётининг ифодасидир. 13Адабиёт–ҳаётни ўрганиш. Киши онги билан ҳаёт орасидаги муносабатлар аниқ амалий мазмунга эга, яъни одам табиат ва жамият қонунларини фақат билиб қўйиш учунгина эмас, балки ўз ҳаётини сақлаш ва яхшилаш, моддий ва маънавий эҳтиёжларини қондириш мақсадида ҳам ўрганади. дабиёт ҳам шундай ўрганишнинг бир шаклидир. Ҳаётни ўрганиш жиҳатидан олим билан ёзувчининг орасида принципиал фарқ йўқ. Бадиий асарларда ёзувчи ўзи айтмоқчи бўлган ғояни ўқувчига баён этишдан аввал ва кўпинча бу ғояни бутунлай баён этмай, бизнинг кўз олдимизда ҳаёт манзарасини намоён қилади. Бу манзара шундай тасвирланадики, биз ёзувчи билан бирга ҳаётнинг ҳамма икр-чикирларини кўрамиз, кишиларнинг ҳаётида доир бўлга ҳодисалар ва психологиясидаги ўзгаришларнинг гувоҳи бўламиз. Адабиёт–ҳаётдан таъсирланиш ва ҳаёт ҳақиқатини чуқур ўрганиш самарасидир. Адабиёт–ҳаёт ҳодисалари устидан ҳукмдир. Киши ҳаёт ҳодисаларини билибгина қўймайди, балки улар ҳақида маълум хулосаларга келади, улар юзасидан маълум ҳукм чиқаради ва бу ҳукм унинг амалий ишида қўлланма бўлади. Адабиёт (худди киши онгининг бошқа соҳаларидек) воқеликни фақат ўрганиш билан чекланмайди, балки воқелик ҳодисалари юзасидан ҳукм чиқаради. Шунинг учун ҳам, Н.Г. Чернишевский жуда ҳақли суратда қуйидаги хулосаларга келади: «Агар ҳаётни кузатиш натижасида туғилган масалалардан қаттиқ ҳаяжонга тушган киши

санъаткорлик талантига эга бўлса, у ҳолда унинг асарларида, онгли ва онгсиз равишда уни қизиқтираётган ҳодисалар устидан ҳукм чиқаришга интилиш ўз ифодасини топади. Унда санъаткор мутафаккирга айланади ва санъат асари, санъат соҳасида ўрин тутган ҳолда илмий аҳамият касб этади». Адабиёт ҳаётни қайта қуриш қуролидир. Ҳаётни қайта қуриш тилаги адабиётда ҳам ўз аксини топиб келган. Агар кишининг хаёли (орзуси) реал ҳаётга, уни ҳақиқатдан қайта қуриш имкониятларига асосланган бўлса, бундай хаёл ҳаёт ҳақида тўғри, ҳаққоний тасаввур яратишга халақит бермайди. Санъат ва адабиётнинг жамият тараққиётига катта таъсири масаласи аслида ғояларнинг кишилар онгига ва пировардида иқтисодий базисга таъсир масаласининг бир қисмигинадир. Маълумки, ғоялар, уларни омма эгаллаганда, моддий кучга айланади. Адабиёт ҳаётни ўрганади ва унинг устидан ҳукм чиқаради. Адабиётнинг ҳаётнинг акс эттириш, ўрганиш, ҳаёт устидан ҳукм чиқариш ва ҳаётни қайта қуриш қуроли экани, унинг яна бир хосиятини келтириб чиқаради, Бу хосият– замонавийликдир. Жамият тараққиётининг ҳар конкрет босқичи ёки палласида кишиларнинг ҳаёт шароитини яхшилаш, одамларнинг ўзларини маънавий мукаммаллаштириш борасида пайдо бўлган муҳим ижтимоий-ахлоқий ва бошқа масала ҳамда эҳтиёжларни аниқлашга интилиш, у эҳтиёж ва масалаларга жавоб ахтариш, жавоб топа билиш – замонавийлик деб аталади. 14Жаҳон адабиёти тарихи кўрсатадики, ҳақиқий адабиёт замонавий бўлмаслиги мумкин эмас. Фақат замонавий бўлган асаргина жаҳон адабиёти тарихига қимматли ҳисса бўлиб киради. Буюк ёзувчилар ўз даврининг ижтимоий ҳаётидаги ҳодисаларни ва янги ижтимоий–ахлоқий эҳтиёжларни ифода этувчилар бўлиб майдонга чиқадилар. А.Кодирий «Ўтган кунлар» га ёзган сўз бошида романнинг замон талаби билан ёзилганлигига қуйидагича иқрор бўлади: «Модомики, биз янги даврга оёқ қўйдик, бас биз ҳар бир йўсинда ҳам даврнинг янгиликлари кетидан эргашамиз ва шунга ўхшаш достончилик, романчилик ва ҳикоячиликдан ҳам янги асарлар яратишга, халқимизни шу замонанинг «Тоҳир ва Зуҳра»лари, «Фарҳод ва Ширин» ва «Баҳрогўр»лари билан таништиришга ўзимизда мажбурият ҳис этамиз». Ажойиб романистнинг

бу сўзларидан маълум бўладики, адабиётнинг машҳур асарлари ҳам ўз замонасининг талаби билан майдонга келган. Ёзувчи ўз замонасини қизиқтирган, замондошларининг хаёлини банд этган масалаларга хилма–хил тарзда жавоб бериши мумкин. Алишер Навоий «Ҳайратул аброр» достонида ўз замонасининг ҳамма ижтимоий ва ахлоқий масалаларига алоҳида «мақолат» лар (боблар) бағишлаб ўз қарашини ифода этади. Унда шоир ўз замонасидаги золим подшоҳ саройидаги бузуқликни чуқур нафрат билан тасвирлайди. Асарда Навоий бевосита замонаси, унинг кишилари ҳақида сўз юритади. Шу билан бирга, Навоий «Сабъаи сайёр» ва «Садди Искандарий» каби асарларида замонасини эмас, узоқ ўтмиш воқеаларини тасвирлайди. Мазкур асарларда тасвир объекти замона ходисалари эмас тарихдир. Тарихга мурожаат этиш– ҳамма даврлар ва ҳамма халқлар адабиётида учрайдиган ҳодисадир. Ёзувчининг тарихий ўтмиш материалини тасвир предмети қилиб олиши уни замонасидан юз ўгиргани ёки узоқлашганини кўрсатмайди. Ҳақиқий ёзувчи узоқ тарихни тасвирлаганда ҳам, замонавийлик унинг ижодининг бош хусусияти бўлиб қолади. Шундай қилиб, адабиёт–доимо замонавийдир. Замон ҳаёти материалига мурожаат этиш ва тарихдан (ёки афсоналардан) тасвир предмети олиш–адабиётга замонавийликнинг фақат икки қиррасидир. Тарихий воқеаларни тасвирлаган асарлар фақат ўз замонасининг муҳим проблемалари нури билан ёритилгандагина адабиётга катта хисса бўлиб кирадилар, замондошлар диққатини ўзига жалб эта оладилар. (Кодирийнинг «Меҳробдан чаён», Ҳамзанинг «Майсаранинг иши» каби асарлари, Ойбекнинг «Навоий» асарлари). Замонавийлик–бадиий адабиётнинг энг муҳим хусусиятларидан, адабиёт тараққиётининг барқарор ва самарали қонуниятларидан биридир. Замонавийлик–замонага мослаш (замонасозлик) эмас, балки маълум даврда кишилик жамиятининг тараққиёти учун зарур бўлган янги ғояларни ифода этишдирки, бундай прогрессив ғоялар хамиша замона кишиларнинг онгида ҳукмрон бўлган ғояларга мос бўлавермайди. Ҳақиқий ёзувчи янги, прогрессив ҳаётий ҳодиса ва ғояларни кашф қилувчи, ўша янгиликка мос 15ёрқин ифода берувчидир. Ҳар бир ҳақиқий бадиий асар–ижтимоий онг соҳасида

янги сўздир. Замонавийлик–адабиётнинг фақат мазмунига эмас, унинг шакли, тасвир усуллари ва воситаларига ҳам тааллуқли масаладир. Янги замонавий мазмун билан адабиётнинг шаклида ҳам ўзгаришлар юз беради. Ўрта асрнинг сўнгги ва янги замоннинг илк шоири бўлган Данте замона талаби билан Итальян тилида бадиий адабиёт яратиш учун курашади. (Дантегача Италияда бадиий адабиёт асарлари фақат латин тилида ёзилар эди.) Лутфий ва Навоий қадим ўзбек тили (туркий)да буюк адабиёт яратадилар. Замонасининг энг илғор ижтимоий куч ва ғоялари билан мустаҳкам алоқа–ёзувчи ижодининг энг катта ижтимоий аҳамиятини таъмин этувчи омиллардан биридир. Ҳақиқий ёзувчи доимо курашчи, жангчидир: у жамият ҳаётидаги ҳодисаларга бефарқ қараб тураолмайди. Буюк ёзувчилар доимо ижтимоий ҳаётда актив иштирок этган кишилардир. Демак адабиётнинг замонавийлиги фақат адабиёт асарларининг мазмунидагина эмас, балки ёзувчининг жамият ҳаётида шахсан ўйнаган ролига боғлиқ. Албатта ёзувчи ижоди унинг жамият ҳаётида ўйнаган ролини тайин этувчи бош омилдир, аммо бунга ёзувчининг ижтимоий ҳаётда шахсан актив иштироки қўшилса, ўша ижоднинг ижобий роли яна ҳам ортади. Ёзувчилар буни яхши тушунадилар ва ўзларининг– замонанинг илғор кишиларининг жамият ҳаёти билан чамбарчас боғлиқлигини доимо иш ёки сўз билан ифода этиб турадилар. Ёзувчи шахсан ижтимоий акивлик кўрсатмаган тақдирда ҳам, унинг ижодигина эмас, балки маънавий қиёфаси ҳам илғор жамоатчиликнинг байроғи ва ўзи эса замонанинг илғор кишилари учун энг азиз шахс бўлиб қолади. Ёзувчи шахсининг катта ижтимоий фактор (омил)га айланиши ҳамма ҳалқларнинг адабиётлари тарихи учун ҳам характерлидир. Фирдавсий ҳаётига оид бир фактни эсга олайлик. Фирдавсий буюк «Шоҳнома» ни тамомлаб, подшоҳ Маҳмуд Ғазнавийга тақдим этади ва ўзининг ўттиз йиллик ижодий меҳнатининг муносиб тақдирланишини кутади. Подшо шоир қилган қаҳрамонликнинг қадрига етмайди, унга маънавий мадад бермайди, озгина пул билан мукофотлайди. Шоир ҳаммомга тушади ва ходмичи ёллайди ва унга Маҳмуднинг бутун пулини беради ҳамда подшоҳни тавсифлаб юз байтдан иборат ҳажвия ёзади. Бу ҳажвиянинг шуҳрати оламни тутади.

Маҳмуд шоирни ўлдирмоқчи бўлади, шоир мамлакатдан қочиб қутулади. Подшо ҳажвиянинг ҳар нусҳаси учун катта пул мукофот ваъда қилиб, Фирдавсий асарларини оламдан йўқотмоқчи бўлади. Аммо у ниятига ета олмайди–буюк шоирнинг асарлари асрлар оша бизгача етиб келди. Албатта, ижтимоий ҳаётда актив рол ўйнаш ҳар сафар ҳам ёзувчининг замона воқеаларига қизғин иштирок этиши тарзида намоён бўлавермайди. Баъзан жамият учун энг фойдали бўлган ўз ижодини самарали қилиш учун ёзувчи кундалик ҳаётдан атайин узоқлашуви ҳам мумкин ва бу ҳол унинг 16ижтимоий роли пасайганини кўрсатмайди. Масалан, Фирдавсий «Шоҳнома» ни ёзиш учун 30 йил умрини ёлғизликда ўтказган эди. Лутфий ҳам умрининг охирини Ҳиротдан узоқда, қишлоқда ўтказди. Одатда замонасининг ижтимоий шароити тинч ва самарали ижодга йўл қўймаган чоқда ёзувчилар шундай қилишга мажбур бўладилар. Актив ижод билан қизғин ижтимоий фаолиятни бир-бирига қўшиш имкониятига эга бўлганда ҳам, бўлмаганда ҳам ёзувчи доимо ўзини жамиятнинг ажралмас бир бўлаги ва хизматчиси деб ҳис этади. Замонавийлик ва ижод эркинлиги. Баъзан ёзувчи ижодининг замона билан чамбарчас боғлиқлиги унинг эркин равишда ижод этишига, «ўз кўнглида бор гапларни айтишга» тўсқинлик қиладигандек туюлади. Агар ёзувчи замонанинг талабларига итоат этиб, иш кўрса, қандай қилиб «ўқувчидан бироз олдинда бориш» талабига жавоб бера олади. Унинг ижоди қандай қилиб замонаси учун ихтирочилик ролини ўйнайди? Бу ерда гўё адабиётнинг асосий вазифалари билан замонавийлик талаби орасида жиддий қарама-қаршилик бордек кўринади. Замонавийлик–адабиётнинг ҳаётийлиги аломати, унинг жонидир. Замонавийликнинг ҳиссий, яъни замонасининг илғор интилиш ва эҳтиёжларини сеза билиш ёзувчига ажойиб мазмундор бадиий асарлар яратишга ёрдам беради. Замонавийлик ёзувчининг замондошлари ва келажак авлодлари олдида катта хизмати бўлиб қолади. Замонавийлик бадиий асарнинг абадийлигини таъминловчи омил эканлиги. Алишер Навоийнинг чуқур замонавий лирикаси (масалан, ғазаллари) бугун ҳам ўзбек ва бошқа шарқларнинг маънавий ҳаётида катта ўрин тутади. Буюк асарларнинг бадиийлигининг «сири» шундаки, уларга

замонасининг конкрет ижтимоий ва ахлоқий муаммолари муносабати билан санъат ва адабиётнинг (ва умуман ижтимоий тафаккурнинг) доимий мазмунини ташкил этадиган «абадий проблемалар» – адолат учун ва зулмга қарши кураш, муҳаббат, нафрат, дўстлик, инсонийлик, маърифат ва шунга ўхшаш проблемалар ёритилади. Аммо бу проблемалар (муаммолар) конкрет тарихий шароит билан боғлиқ холда қанчалик чуқур ёритилса, асарнинг адабий қиммати шунчалик баланд бўлади. Демак замонавийлик адабий асарнинг абадийлигини таъминловчи омиллардан биридир. Ёзувчининг замона кишиларининг эҳтиёжларига яқинлиги уни келажак авлод кишиларидан узоқлаштирмайди, чунки ҳамма даврлар ва халқлар орасида, уларнинг психологияси, маънавий ва эстетик эҳтиёжларида доимо умумийлик сақланади. Инсонпарварлик ғоялари Ғарбий Европа адабиётида ХIV- ХV асрларда Уйғониш даври бошланиши муносабати билан пайдо бўлган эди. Итальян Петрарка (1304-1374) ва Жованни Бокаччо (1313-1375) француз Франсуа Рабле (1494-1553), немис Ульрих фон Гуттен (1488-1523) ва бошқа кўпгина буюк ёзувчилар инсонни унинг ер юзидаги ҳаётини куйлайдилар. Ўрта Осиё тарихида адабиётнинг бизга маълум илк намуналаридан масалан, Фирдавсийнинг “Шоҳнома”, Юсуф Хос Ҳожибнинг “Кутадғу билиг” 17асарларидан бошлаб ижтимоий - фикрда инсонпарварлик (гуманизм) пайдо бўлганини айтиш мумкин. Дунёвий адабиёт (Дурбек, Хоразмий, Лутфий, Навоий ва бошқалар ижоди) гуманистик адабиётнинг намунаси деб ҳисобланади, бу адабиётнинг асосий мазмуни – инсонни мадҳ этиш, унинг бахтини куйлаш ва ер юзидаги ҳаётини эъзозлашдан иборатдир, Навоий: Жондин сени кўп севарман, эй умри азиз! Сондин сени кўп севарман, эй умри азиз! Ҳар неники севмоқ ондин ортиқ бўлмас, Ондин сени кўп севарман, эй умри азиз! – дейди.

“Хамса” ва “Чор девон” да XV аср одамининг кенг ички дунёси, замонасининг энг муҳим қарама-қаршиликлари ва буюк ёзувчининг инсонпарварлик орзулари ифода этилган. Инсонпарвар ёзувчиларнинг хизматларидан бири – адабиётни халқ ижоди билан яқинлаштиришдир. Гуманист ёзувчилар кўпинча фольклорда ишланган сюжетларни ўз асарларига асос қилиб оладилар ва уларни ўз дунёқарашлари нуқтаи назаридан қайта ишлаб, буюк асарлар яратадилар, (Шарқ адабиётидан Фирдавсий, Низомий, Жомий, Навоий, Ғарб адабиётидан Данте, Шекспир ва Гёте мисол бўла олади). Инсонпарвар адабиётнинг учта хосиятини алоҳида аҳамиятга эга эканлигини айтиб ўтамиз : 1. Адабиётни инсонни, унинг ҳисларини куйлашга қаратиш,инсонни эъзозлаш ва мадҳ этиш ; 2. Адабиётни замонасининг муҳим ижтимоий проблемалар (адолат, маърифатпарварлик, инсонни ҳур фикрлилиги ва ҳакоза)ни ҳал этишга яқинлаштириш. 3. Адабиётнинг воситаларини (биринчи галда тилини) халққа яқинлаштиришга интилиш. Гуманист ёзувчилар ўз даври учунгина эмас, кейинги авлодлар учун ҳам қимматли асарлар яратиб қолдирадилар. Улардан кейин инсонпарварлик ҳамма давр адабиётларининг традицияси бўлиб қолади. Адабиётнинг халқчиллиги. Халқ онгини тўғри инъикос эттириш ва шакллантиришга қодирлик адабиёт ва санъатнинг халқчиллиги деб аталади. Халқчил ёзувчи ўз асарларида халқнинг манфаатларини ифода этади. Адабиёт ва санъатнинг халқчиллиги турлича намоён бўлади. Халқ манфаатларини у ёки бу даражада ифода эта билган асар халқчилдир. Бу халқчилликнинг бош критерийси–ўлчовидир. Халқчилликнинг яна қуйидаги элемент ёки ташқи аломатлари мавжуддир. а) адабиёт ва санъат асарининг халққа тушунарли воситалар билан яратилиши; б) ёзувчи ижодининг халқ ижоди билан чамбарчас алоқаси, фольклорда учрайдиган сюжетлардан тасвир воситаларидан фойдаланиш; 18в) адабиёт ва санъат асарида муаллиф мансуб бўлмаган “бегона” халқлар ҳаёти объектив тасвирининг мавжудлиги–ёзувчи ижодининг байналмилаллик (интернационализм) руҳида бўлиши. Бу аломатлар ҳаммаси бир асарда жамланган ҳолда ёки якка-якка тарзда ҳам учраши мумкин. Бундай вақтда асарнинг мазмунида инсонпарварликни кўзлаш унинг халқчиллигини

тайин этувчи бош омил бўлиб қолади. Асар халқчил бўлиши учун ҳар сафар ҳам унда халқ ҳаёти тасвирланиши шарт эмас. Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” асарида халқ тасвирланмаган бўлса ҳам, халқчилдир: унда ҳаёт замонаси учун прогрессив ғоявий позицияда туриб, бутун жамият ва унинг кўпчилиги учун тушунарли, воситалар билан яратилган ҳамда мазкур асарлар мазмунида инсонпарварлик мавжуддир. Ҳар қандай асарнинг халқчиллигини тайинлаганда биринчи мезон–уни мазмунининг халқ ва бутун жамият тараққиёти манфаатларига мослигидир. Адабиётнинг миллий ва умуминсоний мазмуни. Ҳозирги замон ўқувчиси, қайси миллатга мансуб бўлишидан қатъий назар Гомер ва Фирдавсийни, Шекспир ва Низомийни, Навоий ва Гётени, Бальзак ва Пушкинни, Абай ва Ҳамзани катта қизиқиш билан ўқийди. Адабиётнинг энг яхши намуналари, қайси мамлакатда ва қайси халқ томонидан яратилмасин, бутун дунёда севиб ўқилади. Бунга сабаб уларнинг мазмунининг миллийлигидан ташқари, умуминсоний ва байналмилал характерга ҳам эга бўлганидир. Бадиий адабиёт ҳамма учун қизиқарли ва фойдали бўлган жуда кўп муаммоларни, ижтимоий ва ахлоқий масалаларни қамраб олади. Инсоният психологияси ва интилишларининг муштараклиги туфайли бир вакили (ёзувчи) томонидан шу халқ ҳаётига асосланиб яратилган асар, агар етарли ғоявий ва бадиий савияда ёзилган бўлса, ўз-ўзидан ер юзининг ҳамма жойларидаги кишилар учун қизиқарли бўлиб қолади. Ҳар бир миллий адабиёт, ўз миллий замини асосида майдонга келади. Ҳар халқнинг унинг адабиётида ўз аксини топади. Ҳар бир ёзувчи биринчи навбатда ўз атрофидаги ҳаётни–ўз халқига мансуб кишиларнинг характерларини тасвир этади. Шунинг учун ҳам Гомер ва Фирдавсий, Навоий ва Шекспир, Абай ва Ҳамза асарларида тасвирланган ҳаёт ва қаҳрамонлар бир-бирларидан фарқ этадилар. Шу билан бирга, ёзувчи тасвирининг марказида турган нарса–одам бўлгани туфайли, асар мазмуни дунёдаги ҳамма кишиларни қизиқтирадиган умумий масалаларни қамраб олади. Шекспирнинг “Ромео ва Жульетта”, Навоийнинг “Фарҳод ва Ширин” асарларининг конкрет тарихий ва миллий мазмуни бир-биридан жуда катта фарқ қилади, қаҳрамонларнинг ҳаёт шароити ва психологиясида ҳам ана

шундай катта тафовут мавжуд. Аммо ҳар икки асар ҳам инсон эркини, соф ва покиза муҳаббатни улуғлаши, яқин кишиларни бадбахт қилувчи бидъатларни фош этишига кўра бир-бирига жуда яқин ва шу сабабли жаҳондаги хамма халқларнинг севимли асарлари бўлиб қолган.

АДАБИЁТЛАР: 1. Иззат Султон. Адабиёт назарияси. Т. «Ўқитувчи» 1980 йил. 50-53 бетлар. 2. Адабиёт назарияси дастури. Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги. Т., 1999 йил. 3. Коллектив «Адабиёт назарияси». 2-томлик. Т., Фан. 1978-1979 йил. 4. Коллектив «Адабий турлар ва жанрлар». 2-том. Т., Фан. 1991-1992 йил. 5. www . ziyouz . com 6. www.mum-toz.narod.ru

Похожие

Адабиётнинг ўзига хослиги

Бадиий адабиётнинг иккиёқлама моҳияти

Алишер Навоий туркий тиллардаги адабиётнинг муршиди сифатида

Алишер Навоий ижоди туркий тиллардаги адабиётнинг янги босқичи

Жадидчилик - ижтимоий ҳаракат