Адабиётнинг ўзига хослиги - Литература - Рефераты

Адабиётнинг ўзига хослиги

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

49 KB

Адабиётнинг ўзига хослиги Режа: 1. Адабиётнинг ўзига хослиги. 2. Адабиётда шакл ва мазмун. 3. Бадиий асарда типиклаштириш. 4. Адабиётнинг эстетик аҳамияти.

Адабиёт ва санъат. ўзаро алоқадорлиги. мусиқа, расм, рақс, кинофильм... билан боғлиқлиги, Адабиётнинг ижтимоий функция (вазифаси). Ҳаёт - адабиётнинг ҳам мазмун, ҳам шаклига асос эканлиги. Адабиётнинг спецификаси адабиётшунослик ва адабиёт назариясининг энг муҳим мураккаб масаласидир. У адабиётшунослик ва адабиёт назариясига оид турли асарларда турлича ёритилади, баъзи қирралари кенг, баъзилари эса жуда тор маънода талқин этилади. Аммо бу асарларнинг барчасида адабиётнинг спецификасига доир бир масалалар доираси тилга олинади. Адабиётнинг спецификаси муносабати билан тилга олинадиган хусусиятларнинг энг биринчиси– инсоншуносликдир. Ҳар бир бадиий асарни ўқигандан кейин зеҳнимизда асарда тасвир этилган кишиларнинг образлари қолади. (Навоийда Фарҳод ва Ширин, Кодирийда Кумуш ва Отабек). Ёзувчи ҳар тарихий давр ва шароитнинг маҳсулоти бўлган инсонни текширади, унинг руҳий холатларига киради, ички дунёси ҳақида бизга аниқ ва равшан тасаввур беради. Бу вазифани бадиий адабиёт образ яратиш йўли билан бажаради. Бадиий адабиётда тасвир этилган инсон образи умумлаштирувчи кучга эга. Унда маълум давр ва муҳит кишисининг энг муҳим ва характерли хусусиятлари мужассамлашган бўлади. Шу сабабли образлилик–бадиий адабиёт асарининг энг муҳим хусусиятларидан биридир. Ёзувчи бадиий адабиёт асарида қонуниятларни бадиий тасвирлашга интилиш– типиклаштириш деб аталади. Бадиий адабиётнинг яна бир специфик хусусияти–унда сўзнинг алоҳида аҳамиятга эгалигидир. Ҳаёт ҳақидаги тасаввурларини рассом бўёқ ва чизиқлар, композитор товуш ва уларнинг узун қисқалиги, раққос ҳаракатлар орқали ифодаласа, бадиий адабиёт вакили сўзга таянади. Шундай қилиб, инсоншунослик, образлилик, тўқиманинг муҳимлиги, тасвирнинг типиклашганлиги ва сўзнинг алоҳида роли бадиий адабиёт спецификасининг жуда муҳим моментларидир. 21Адабиёт ўз вазифалари, мазмуни ва шакли жиҳатидан специфик хусусиятларга эгадир. Бу специфик хусусиятларнинг жами адабиётнинг жамият

ҳаётидаги алоҳида ролини таъмин этади. Адабиёт спецификасини ана шу уч томондан кўздан кечириш орқалигина бадиий сўз санъатининг спецификаси ҳақида тўла тасаввур ҳосил қилишимиз мумкин. Инсон– адабиётнинг тасвир предметидир. Инсон тасвири йўқ жойда бадиий адабиёт йўқ. Адабиётнинг баъзи жанрларида одам тасвири йўқдек туюлади. Масалан, масал жанрида ҳақида сўз юритилади. Аммо барибир бунда ҳам ҳайвонлар тасвири одам, унинг фикр ва хислатлари ифодаси учун рамзий воситадир. Бирор асар ҳатто ташқи жиҳатдан бадиий адабиёт асарига жуда ўхшаб кетган ва нусхаси ҳисобланган ҳолда ҳам, агар ўша асарда инсон ва унинг инсон ва унинг кечинмалари тасвири бўлмаса, бадиий адабиётдан жой ололмайди. Бадиий адабиёт инсоншунослик бўлгани учун ундаги ҳаёт тасвири ўқувчилар онгида, даставвал тасвир этилган одамлар сифатида жой олади. Навоий ижодида ўз тасвирини топган ҳаёт Лайли Мажнун, Шекспир ижоди–Гамлет, Отелло, Кодирий ижоди–Анвар Раъно образлари орқали бизнинг онгимизда абадий қолгандир. Инсоншунослик шарқ халқлари адабиётлари учун қадим замонлардан бери характерлидир. Инсоншунослик (инсон ҳаётининг ҳамма томонларини акс эттириш) адабиётга биров томонидан юкланган вазифа эмас, балки унинг ўз табиатидан келиб чиққан, узвий специфик хусусиятидир. Шу ўринда адабиётда инсон кечинмалари тасвири масаласининг икки муҳим жиҳати (моментига)га тўхталамиз. Биринчи жиҳати. Адабиёт учун инсон кечинмаларини тасвирлаш– дунёни (инсоннинг ўзини ҳам)тушуниш воситасидир. Шу сабабли адабиёт доимо инсоннинг ички дунёсини унинг борлиққа муносабатида тасвирлайди. Хатто ташқи дунёнинг энг оддий ашёлари ҳақида гап борганда ҳам адабиётни шу ашёларнинг ўзи эмас, балки шу ашёлар муносабати билан инсон нималарни ўйлагани ва қандай ҳисларни бошдан кечиргани қизиқтиради. Иккинчи жиҳати. Шоирнинг ҳаёт ва олам ҳақидаги ўйлари, кечинмалари асосида доимо бевосита ёки бевосита ифода этилган орзу ҳаётни яна ҳам гўзалроқ, инсонни яна ҳам одилроқ, донороқ, сахийроқ ва жасурроқ

кўриш орзуси ва бу орзунинг амалга ошуви имконияти борлигига имо-ишора ётади. Адабиётда инсоннинг ички дунёсини тасвир этиш дунёни ва инсоннинг ўзини ҳам тушунишни мақсад қилиб олади: шу билан бирга, дунёни тушунишга интилиш уни яна ҳам гўзалроқ қилиш орзуси билан суғорилган бўлади. Адабиёт–инсон олам ва ҳаёт ҳақида «фикр айтмоққа» эҳтиёж сезганида туғилган. Инсон кечинмалари тасвирининг икки муҳим жиҳати. Инсон ва унинг кечинмаларининг тасвири адабиётнинг вазифалари спецификасининг муҳим бир томонидир. Бу спецификанинг иккинчи томони адабиёт–ақлий фаолиятнинг жуда ҳам кенг аудиторияга мўлжалланган соҳаси эканидир. Адабий асар ўзининг мазмуни ва шакли жиҳатидан доимо миллион-миллион кишилар учун, атайин ва аввалдан уларга аталиб яратилади. Физик, химик, 22биолог ёки социолог илмий асар яратганда ёки бирор илмий ҳақиқатни кашф этганда, ўз асари ва кашфиётининг ҳамма томонидан ўрганилишини кўзда тутмайди, Адабиёт асарини яратувчи эса ўз асарининг бунёдга келишидан аввалроқ унинг ҳамма, шу жумладан, адабиётга қизиқувчи физик, химик, биолог ва социолог томонидан ҳам ўқилишини кўзда тутади, акс ҳолда асарнинг муваффақиятли чиқишини таъмин этаолмайди. Мазмун ва шакл жиҳатидан кенг ўқувчилар оммасига мўлжаллаб асар яратиш адабиётнинг табиатидан келиб чиқадиган иккинчи вазифасидир. Адабиётнинг бу хусусиятини кўрсатувчи термин адабиётшуносликда хали йўқ. Бу адабиётнинг бу хусусиятини оммавийлик деб атаймиз. Оммавийликка интилиш–адабиётнинг қадимдан тан олинган ва жуда муҳим вазифаси бўлиб, адабиётни яратувчилар томонидан стихияли ёки равишда мутассил бажарилиб келади. Инсоншунослик ва оммавийлик–бадиий адабиёт вазифаларининг муҳим специфик хусусиятларини ташкил этади. Инсоншунослик ва оммавийлик– адабий асарнинг шаклига, унинг бадиийлигига бевосита алоқадор аломатлардир. Инсон ҳолатини, унинг кечинмаларини тасвир этмаган асар бадиий бўлаолмайди. Шу билан бирга, бу тасвир адабиётнинг оммавийлиги хусусиятини эътиборга олгандагина

муваффақиятли чиқиши мумкин. Адабиёт ва санъат ҳаётнинг аниқ ва ёрқин тасвирини беришни талаб этади. Адабиётнинг улкан вакиллари бадиий асарнинг ана шу соддалиги учун онгли равишда кураш олиб борадилар, Абдулла Кодирий ХХ аср бошида Европада мода (урф) бўлган, лекин омма тушунмайдиган мураккаб усулда ёзишни талаб қилувчи ва классик адабиётнинг баъзи «эски приёмлар»идан фойдаланишни қораловчи танқидчиларга жавобан ҳақли равишда ёзган эди : « … бу эски приём жўрттага, халқимизнинг савиясини эътиборга олиб қабул қилингандир. Халқнинг завқини, руҳини назарда тутилмаса, «сўнгги приём» деб Европанинг сўнгги модасини тақдим қилинса, бундан нима маъно чиқариб бўлар эди… вақтики, биз кўпчилик ишчи ва деҳқон оммасига ёзар эканмиз, «эски приём билан ёзади». Бадиий адабиёт вазифаларининг спецификаси–инсоншунослик ва оммавийлик-ғоявий мазмунининг ҳам специфик хусусиятларини тайин этади. Мазмуннинг спецификаси эса бадиийликнинг асосий шартларидан бири сифатида кўринади. Бадиий асарнинг мазмуни унда ифода этилган ғоялар ва тасвир этилган ҳаётий материал (инсон, жамият, табиат)дан иборатдир. Бадиий адабиёт мазмунининг спецификаси–адабиётшуносликда кам ўрганилган проблемалардан биридир. Мазмуннинг салмоқдорлиги. Бадиий асар мазмунининг специфик хусусиятларидан бири – унда инсон учун минглаб кишилар учун муҳим бўлган ғояларнинг мавжудлигидир. Буни мазмундаги салмоқдорлик деб аташ мумкин. Адабиёт бунёд бўлгандан бери ёзувчилар ўз асарларини инсоният учун жуда муҳим бўлган ғоялар билан ҳаракат қиладилар. Аслида ёзувчилик ўзи талантли одамда бошқаларнинг хаёлига келмаган, аммо ҳамма учун жуда муҳим бўлган ғояларнинг туғилишидан ва шу ғояларни 23мумкин қадар кўпроқ кишилар онгига етказиш эҳтиёжини сезишдан, бу эҳтиёжни талантга тинчлик бермаслигидан бошланади. Жаҳон адабиёти тарихида битта ҳам кўзга кўринган асар йўқки, унинг учун мазмунининг муҳимлиги, салмоқдорлиги, характерли бўлмаган, унда замона ҳаётининг энг муҳим

томонлари, даврнинг энг муҳим томонлари, даврнинг энг муҳим, илғор ғоялари ўз аксини топмаган бўлсин. Саёз, мазмкни пуч асар ҳеч қачон ўқувчиларнинг онги ва қалбига таъсир кўрсатмайди, шу сабабли замонаси ҳамда кейинги авлодларнинг маънавий ҳаётида сезиларли рол ўйнамайди. Ёзувчи ўз замонасидан узоқ ўтмиш материалига мурожаат этганда ҳам ўз асарининг мазмунини салмоқдор этишга, уни замондошлар учун муҳим бўлган ижтимоий муаммолар билан боғлашга интилади. «Ўтган кунлар» романини мисолга олайлик. Отабек ва Кумуш муҳаббати тарихини ҳам икки оғиз сўз билан ифодалаш мумкин: ота-она орзуси билан уйланиш анъанаси натижасида бир-биридан фожеали равишда жудо бўлган қиз ва йигитлар саргузашти Шарқ халқлари ҳаётида ҳар куни минг маротабадан такрор бўлиб турган ҳодиса эди. Бу ҳодиса кишиларнинг онгига шунчалик ўрнашиб кетган эдики, кўпчилик уни ғайриинсоний ва фалокатли одат эканини сезмас эди; бу ҳодиса маиший ва ахлоқий норма (меъёр) қаторига кириб кетган, миллионлаб кишилар ота-она орзуси билан оила қуриб, муҳаббат нима эканини, муҳаббатсиз ҳаёт–ҳаёт эмаслигини билмай яшайверган. Кумуш ва Отабек тақдири орқали ёзувчи муҳаббатдек олий ва гўзал ҳиснинг кишилар ҳаётидаги ажойиб ўрнини кўрсатиб берди, шундай яшашга интилиш туғдирди. Бироқ Кодирий муҳаббатнинг киши ҳаётидаги ўрнини кўрсатиш билан чекланмади, балки икки ёшнинг муҳаббати можаросини катта ижтимоий ғояни ифода этишга, ўша даврдаги тузумни « тарихимизнинг энг кир, қора кунлари » сифатида фош этиш вазифасига бўйсундирди. Адабий асарнинг мазмунидаги салмоқдорлик, асарнинг ўз замонаси учун муҳим бўлган ғоялар билан суғорилганлиги–ёзувчининг халқ ҳаёти билан алоқасига, ҳаётда бўлаётган муҳим ҳодисаларни ўз диққат марказида тутиши ва тасвирлаб бера олишига боғлиқдир. Ёзувчи ўз ижодида халқ учун муҳим бўлган масалаларни четлаб ўтолмайди. Ёзувчи талантининг масштаби яъни кўлами ўз замонаси ва бутун инсоният учун муҳим бўлган ҳаётий масалаларни эҳтирос ва бадиий маҳорат билан ўртага қўя билишда кўринади. Мазмундорликка, мазмуннинг

салмоқдорлигига интилиш ёзувчининг ижодий ниятидан, яъни асарнинг асосий мақсадини тайинлашидан бошланади. Мазмунан салмоқдорлик адабиётининг катта ва кичик асарларида баб-баравар амалга ошириладиган талабдир. Абдулла Каҳҳорнинг энг яхши ҳикоялари–кичик ҳажмдаги асарда катта, салмоқдор мазмунни ифода эта билиш намунасидир. («Ўгри», «Анор»… ва бошқалар). Лирик турга мансуб асарлар мазмунининг салмоқдорлиги нимада намоён бўлади? Лирик асарларда шоир гўё фақат ўзи ҳақида гапиради. Тасвир этилаётган руҳий ҳолатнинг конкрет шахс шахс қалби билан боғлиқлиги– 24лирик асарларнинг умумлаштирувчи кучини йўққа чиқармайди? Йўқ, бунга икки сабаб бор. Биринчидан, ҳаққоний тасвирланган ҳар қандай инсоний руҳий ҳолат ҳамма учун умумийдир, шу сабабли унинг бадиий тасвири доимо бизга тушунарли, бизнинг ўз ҳолатимизнинг тасвири сифатида қадрлидир. Иккинчидан, лирик турга мансуб асарларда кўпинча бир шахс (лирик қаҳрамоннинг) фақат ўзига хос кечинмаларинигина эмас, балки барчага алоқадор бўлган ижтимоий муаммолар муносабати билан бошидан кечирганлари, шодлиги, ғурури ёки ташвиши, аламлари ифода этилади.

АДАБИЁТЛАР: 1. Иззат Султон. Адабиёт назарияси. Т. «Ўқитувчи» 1980 йил. 106-132 бетлар. 2. Адабиёт назарияси дастури. Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги. Т., 1999 йил. 3. Коллектив «Адабиёт назарияси». 2-томлик. Т., Фан. 1978-1979 йил. 4. Коллектив «Адабий турлар ва жанрлар». 2-том. Т., Фан. 1991-1992 йил. 5. www . ziyonet . uz

Похожие

Бугунги ҳикояларнинг ўзига хослиги ва тараққиёт хусусиятлари

Адабиётнинг ижтимоий вазифаси

Бадиий адабиётнинг иккиёқлама моҳияти

Ўзбек фантастикаси тарихи ва унинг ўзига хослиги (хозирги узбек фантастикасидагоявий бадиий изланишлар)

Алишер Навоий туркий тиллардаги адабиётнинг муршиди сифатида