Бугунги ҳикояларнинг ўзига хослиги ва тараққиёт хусусиятлари - Литература - Рефераты

Бугунги ҳикояларнинг ўзига хослиги ва тараққиёт хусусиятлари

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

75 KB

Бугунги ҳикояларнинг ўзига хослиги ва тараққиёт хусусиятлари Режа 1. Ҳаётнинг моҳиятини, инсоннинг ҳаётидаги ўрни, яшашдан мақсади каби масалалар моҳиятини очиб берувчи ҳикоялар. 2. Маънавий-ахлоқий масалалар инсоннинг рухий дунёси орқали очиб берилган ҳикоялар. 3. Инсон қадр-қиммати масаласи яратилган, тоталитар жамият иллатлари фош қилинган, мутелик психологиясининг туб моҳияти инкишоф қилинган психологик ҳикоялар. 4. Тарихий воқелик тўғри ёритилган, тарихий шахслар фаолиятига тўтри позицияда бўлган тарихий мавзудаги ҳикоялар

Кейинги йилларда ўзбек ҳикоячилигида ўзига хос уйғониш, янгиланиш жараёни кечмоқда. Маълумки, бадиий ижодда муайян йўналишнинг вужудга келиши тасодифан рўй бермайди, балки ҳар қандай тамойилнинг вужудга келиш тарихи, қўлами, миқёси ва истиқболи бўлади. Бадиий адабиётдаги тамойилларининг вужудга келиши бадиий тафаккурдаги ўзгаришлар жараёнидан бошланади. Шундай ўзгаришни истиқбол берди. Албатта янгича тафаккурнинг самараси янгича қарашдаги ижоддир. Шундай ижоднинг бири Асқад Мухторнинг «фано ва бақо» ҳикоясидир. Ҳикоя 1992 йилда тоталитар жамият мафкурасидан ҳоли мустақиллик туғдирган имконият туфайли шарқ фалсафаси тамойилида ёзилган. Унда инсоннинг икки дунёси - фано ва бақо хусусида фикр юритилади. Шарқ фалсафаси «қуръон» ва «Ҳадис»ларда илгари сурилган фикрларга кўра, инсон фоний дунёдаги ҳаёти унинг охиратини белгилайди. Маълумкисовет мафкураси буни инкор қилганлиги учун кўпчилик инсонийлик мезонларига қарши йул тутишган, охиратни ўйлашмаган. Лекин ҳаёт ҳақиқатидан маълумки, бутун умри фосикдикда ўтган, унинг эвазига ҳаёти яхши кечганлигидан бу * хусусида умуман ўйлаб кўрмаган кас ҳам ўлими кўзига кўринганда ўз гуноҳларини тан олади, виждони қийналади. Ҳикояда худди мана шу хақиқат Холхўжа ва Очил образлари фаОлиятида очиб берилади. Ҳикояни ўқиган китобхон қаҳрамонлар қалбидаги диёнатсизликнинг туб асоси тоталитар тузумнинг ўзида деган хулосага келади. Буни Холхўжа, Очил очиқ эътироф этишади. Уларни ажал бўтизидан олганда ўртада шундай гап кечади: «Тўғри-ю, лекин ҳамма ёмонликни шу дунёдаўргандик, шу ерда орттирдик барини. Одам боласи дунёга соф келади, бу ерда орттирган жамики қабихликларни, жинояту пасткашликларни ташлаб соф кетиш керак эмасми? — Бу гапингиз тўғри. Тирикчидик - асли тирриқчилик. У дунёга ишонм и йди-да, кўплар. Шунинг учун қўрқмай кирдикорларини қилаверади. —Боқий дунёнинг борлиги, унинг остонасига келганимиздагина ёдимизга тушади. Инсон унинг борлигига бир умр иймон келтирса, каптар келиб.қузгун кетмайди....дорилбақо... остонасида турган киши учун фанонинг ўзи ҳам, у туғдирган мудҳиш гуноҳлар ҳам ҳеч нима эмас. Фақат уларни бу дунёга ташлаб кетиш керак.. - Ташлаб кетиб бўлар эканми... - деди Очил, эсанкираб. -Бўлади,-деди Холхужа ...Кимгадир ёрилиш керак. Ёриладиганинг бўлмаса ёмон ичингда кетади. Хайрият мана... Бу уларни бақо дунё олдида тавба қилишлари эди. Лекин улар бу фано' дунёда ўз ҳаётларини имонсизлик асосига кўрганликлари туфайли ўлим чекингач, яна аввалгидек фосиқлигини давом эттиришади. Чунки уларнинг хамири социалистик жамиятнинг ўзидан, яъни диёнатсизлик ва имонсизликдан қорилган. асқад Мухтор ҳикоя қаҳрамонлари фаолияти ва хатти-ҳаракатидан келиб чиқиб, инсонни охиратдан огоҳ қилади. У ёзади: «Азобли йўлнинг барини бир-бир босиб ўтиш керак. Фанода ҳам, Бақода

Худованди Карим бир инсонга икки дунёни бериб қ^-йибди. Аммо имонни бой берганга иккаласи ҳам ҳаром экан... Хайриддин Султоннинг «қоғоз гуллар» номли ҳикояси ҳам характерли. Ҳикояда икки хил инсон қалби, унинг маънавий олами таҳлил қилинган. қишлоқдан чиққан олим Омон ганиев Ўзбекистон Фанлар Академиясининг мухбир аъзолигига сайланади. У барча табрик ва шодиёнлардан сўнг болаликдаги истеъдодли дўсти Сайдаз-Сайдазимнинг келмаганлигини ўйлаб ўтмишини эслайди. Бу эслаш одатдаги болалигини, дўстларини қумсаш эмас, балки ҳаётий фаолиятини виждони олдида элакдан ўтказиш, ўзига ҳисоб беришдир. Бу ҳолат ўзида маълум бир юк ташийдики, бу юк ибратли бўлгани учун кишига юқумли ва таъсирлидир. Чунки унда табиийлик билан сохталикни қиёслаш, ҳаётда тўғриликни, яхшиликни тасдиқлаш билан кимларнидир соясида паноҳ топиб, унга мумкин қадар ёқиш йўлини излаш, шу туфайли у босган йўлдан унинг ярим даражасига эришишни ийкор қилиш ва мана шу типдаги кишиларни фош қилиш масаласи ўз ифодасини топган. Омон г аниев ўзини Сақдаз ва Зариф Усмоновлардан кам истеъдодга эгалигини билади. Лекин у ўрни келганда вазиятга мослашади, бироқ мунофиқ эмас. Шундан у қалбан қийналади. гани Неъматов, Латипов каби ўзганинг фожиасидан бошқаларга суюнчи тилаб уларга яқинлашиб олмайди, ундайлардан жирканади. У ёзувчи Омон ганиев хотираси борасидан Сайдаз образини ёритади. Бу образ Омон ганиев характеридан тамом фар қ қилади. Сайдазнинг болалиги қийинчиликда кечган. Дарсдан кейин ҳам бошқалар каби ўйнаб кулмаган, Унга вақти бўлмаган, тирикчиликдан. Бунинг устига доим усти юпун эди. Лекин у мағрур ва фавқулодда қобилиятга эга эди: Омон ёш математика ўқитувчисига, унинг хотинини кўзига ёмон кўриниб, билиб олган нарсасини Сайдаз бир зумда ҳал қиларди. Сайдазнинг ҳаёти аянчли бўлишига қарамай, мактабда аъло ўқир эди. Лекин мағрурлиги ноҳақлик олдида бўйин эгмаслиги туфайли мактабда олтин медалга илинмаган бўлса, институтга киргач, шу хусусиятлари сабабли 3-курсдан ҳайдалади. Армияга борди, ундан қайтгач деҳқончилик билан шуғулланди, умуман ўқишдан четланиб кетди, лекин одамгарчиликдан эмас. Унинг дўсти Омон ганиев Академиянинг мухбир аъзоси бўлган бир пайтда, у оддий бир деҳқонлигича қолди. Бироқ қалбнинг она заминдек кенглиги, дили ҳар қандайғуборлардан ҳоли, булоқдек мусаффолиги ҳам ўзгармади. Ўзининг бу инсоний хусусиятини у фарзандларига ҳам сингдирди. Унинг фалсафаси ҳаётда ҳалол ва бировга қарам бўлмасдан ўз меҳнати билан, шунингдек, ўз иқтидорига ишониб, эътиқодига содиқ қолиб яшаш, шундан дўсти Омон ганиев ўғли Нуриддинни ўқишга киришида ўзининг қўли борлигини айтганда ёниб кетади. Ўғлининг ёрдам сўраб борганига ишонмайди. Агар шу рост бўлса, ўқишдан чиқазиб оламан деб, дўстидан ростини айтишни сўрайди. У гапни айлантиргач, дўсти характеридаги заифликни ҳис қилади. Бу заифлик ўзининг қандай одамлигини кўрсатишга бўлган интилиш эди. Мана шу гап туфайли у дўстининг тантанасига келмаган эди. Биз буларнинг барчасини Омон ганиевнинг ички изтиробларидан англаймиз.

Ҳикояни ўқиш давомида Сайдаз-Сайдазим кўзимизга улуғвор кўрина бошлайди, гарчи у ҳаётда оддий одам бўлишига қарамай. Унинг улугворлиги софлигида, ҳар қанақа вазиятда ҳақиқатни айтишида ва ўз принципидан чекланмаслигидадир. Омон ганиевнинг ўз ҳаёти фаолиятида виждонига қарши тескари иш тутганлигини эслаб ўкиниши, ўзидан Сайдазни устун қўйиши софлик ва ҳақиқатнинг ҳаётдаги тантанасидир. Алишер Ибодиновнинг ҳикояларида ўзгача бир тенденция кўзга ташланади. Бу аввало, ҳикоядаги лиризмнинг кучлилигидир. Унинг ҳикоялари шунчалик туйғуларга, ҳиссиётга бойки, асар финалига етгач, киши ўша сеҳрли гўзал бир оламдан ажралиб қолганига надомат қилади, ҳикояни яна бир ўқишга киришади, иккинчи ўқиш давомида бу гўзал оламнинг замирида ётган чин моҳиятни англаб, ўз қалбида ҳам қандайдир ўзгача, киши сўз билан англатиб бўлмайдиган бир туйғудан фикр уммонигағарқ бўлади. Бу жиҳатдан унинг «Бир томчи ёш», «Кўл бўйида» ҳикоялари ёрқин мисол бўла олади. Аввало бу ҳикоялар илгари сурмоқчи бўлган идеясининг юксаклиги, у замон ва инсонийлик муаммолари билан амухталиги жиҳатдан ажралиб турса, иккинчи томондан бадиий ижоднинг бутун компонентларига амал қилинганлиги ўз самарасини кўрсатгани, яъни бу нарса ўзгача оҳанг касб этган ҳикояга. «Бир томчи ёш» ҳикоясининг қаҳрамони Маъсума. Биз воқеалар силсиласидан ҳикоя қаҳрамони Маъсуманинг бутун фазилатларини билиб борамиз, яъни унинг гўзаллигини, китоб ўқишига яраша диди борлиғини, анча мулоҳазакор ва ҳиссиётли қизлигини, шунингдек, унинг ўз оиласидаги ҳаёти ва унга бўлган муносабати ва ниҳоят бу хонадонга келин бўлиб тушганини. Ҳикоя ана шу қалбнинг гўзаллик, нафосат оламининг тимсоли бўлган биллур юракнинг тимсолигина эмас, балки ўзи бўлган сиймони қаттиқ ва тузалмас зарба ейиши билан тугайди. Яъни кўими-озми она таъсирига берилиши, тезроқ машинага эришиш иштиёқида ҳамма нарсани унутиш даражасига етган эри Ражаббекнинг шафқатсизлик билан қилган муомаласи гўзаллик, эзгулик, нафосатлик, туйғунлик ниҳолини юлиб ташлади. Бу билан ўша муҳитда, яъни Маъсума яшаётган қишлоқда ҳаётни, яшашни фақат меҳнат қилиш,,- у, бола боқиш деб биладиган, дунёқараши, ҳиссиёти ҳамма, ҳаммаси ўзи яшаётган муҳитга мослашиб кетган кишиларнинг сонни яна биттага орттирди. Ёзувчи Маъсуманинг ҳолатини, кайфиятини қисқа, лўнда, зарбдор жумлаларда беради. Бу биринчидан конкретлик ҳосил қилса, иккинчидан, шеърий бир форма, тўғрироги оқ теър шакллини юзага келтирган. Мана тасвирга ва жумлалар тузилишига эътибор беринг: «У кўрпа устида ётолмай тўлғонди, Ичи қизиди. Нимадир юрагини кавлаб, ҳол-жонига қўймасди. Кўнглини бўшатгиси келар эди. Урнидан туриб, шеър дафтарини одди. Ёстиққа кўкрагини бериб ёза бошлади. Ниҳоят кўнгли ёришди, ўзини пардай енгил ҳис қилди. Вужудини ширин титроқ босди. қоронғи кучадан визиллаб ўтган машинанинг ёрути тушди. Маъсума пастки, лабини тишлаб, кўзларини шўх ўйнатди-да,. бир варақ қоғозга ёзди:

қирларда лолалар очилди, Йигит-қизга гилам паендоз, Сизни ку т а багрим эзилди, Сиз-чи, кимга айтасиз роз? У бу шеърни эрини ўқиши учун естиқ устига қўяди ва ўзини ухлаганга солади, Эрининг қадамини эшитиб юраги дукиллайди. Шеърни ўқигач , эрининг қиладиган муомаласини хаёлан кўз олдига келтириб, кунгли эрийди, ширин бир кайфиятга берилади. Лекин эрига хотинининг интизорлик билан кутиши, унинг шеъри қизиқтирмайди, балки сигирнинг олдида ўт йўҳлигидан бутун дудёси қоронгу бўлиб, хотинига дағдаға қилади: «Падарингга лаънат сендай хотиннинг! Сигир очидан ўлай дебди- ку! На ут юлибсан, на уйдан бир нима топиб солибсан! Ялпайиб етишингни қара!» Ҳикоянинг финали гўё мусиқанинг энг авжига чиққанда торнинг узилишига ўхшайди. Тор узилса~да, унинг киши қалбига ўтказган таъсири узоқ сақланади, қулоғи остида ўша дастлабки куй жаранглаб туради. Алишерни «Кўл буйида» номли ҳикояси ҳақида ҳам шундай тиниқ тасвир ва инсон қалбининг теран таҳлилини, шунингдек , инкишофини кўрамиз. Шукур Холмерзаев ҳикояларининг фазилатларидан бири кутилмаган ечимга эгалиги ва тасвирланган ҳар бир нарса, воқеа, деталнинг мақсад сари хизмат қилиши, қаҳрамон хатти-ҳаракатидаги табиийлик. Бу хусусиятни деярли барча ҳикояларида кузатиш мумкин. Лекин асосий гап ҳикоя воқеалари замирига сингдирилганғоянинг салмогида, фалсафийлигида. Агар у заиф бўлса, бадиий компонентлар ҳар қанча маҳорат билан қўлланмасин, ҳикоянинг киши қальидан жой олишк, киши шуурига таъсир қилиши душвордир. Ш. Холмирзаев мумкин қадарғоя салмогига ҳам эътибор беради. У ўз услубига, уз оаозига эга ёзувчидир. Ёзувчи ижодининг ўзига хослиги Айни пайтда ижодий жараённинг узига хослигини белгилайди. Ижодий жараён хар бир ёзувчида ўзига хос тарзда кечади. Ш.Холмирзаев ўзига хос шахсий бадий услуб сохиби сифатида тақлидчиликдан, бир ёқламаликдан, баёнчиликдан қочади. Сўзга хасис бўлсала, фикрини ўқувчига тўла ва ёрқин етказишга эришади. Бироқ , базан унинг асарлари тугалланмагандек таьссурот уйғотади. Ўқувчи асар давомини кутади. қахрамонлар портретини чизмайди,асосий этиборини характер ярятишга қаратгандек туюладики, ўқувчини ўйлашга, чуқУр мулохаза қилишга мажбур қилади. Асар қахрамонлари устидан чиқарилгпн хукумўқувчи эьтиборига хавола этилади. Агар бадий ният асарнинг туғулиши учу насос бўлса, махорат шу асосни рўёбга чиқарувчи имкондир. Шакл эса унинг хосиласи. Бу тизм Ш.Холмирзаев асарларининг табиатини хар доим белгилаб келган ва келмоқда. Хозирги ёзувчилар учун асосий нарса бу- ўз қахрамони учун инсон нафақат шунчаки яшай оладиган, балки хозирги кунни англаш ва ўтмишни эслаши учун замонни топаолишдан иборат. Бу унинг истиқболининг шарти хисобланади. Масалан Ню Эшонқуловнинг «Муолажа» хикояси худи шу-

одамларни уларнинг хотираси ва фикрлаш имкониятини махв жтиш орқали Айни келажакдан махрум етишари еўғрисида «Кимсасиз ҳовли» ҳикоясини ўқиш давомида китобхон пулга, бойликка муккасидан кетган икки савдо ходими 7 Ҳосила билан Умарнинг қисмати қандай ниҳоя топар экан, уларнинг қилмиши учун ҳает қандай жазолар экан деб ўйлайди. Ҳикоя эса кутилмаган фожиа билан тугайди. Яъни армиядан келган якка-ю ягона ўтиллари Умматжонни итлари Жек чайнаб ташлайди. Кечаси келган Умматжон дарвоза қўнғироғини босганда ҳеч ким сас бермайди. Чунки унинг ота-онаси кечасм эшик очишни аллақачон тарк этишган эди. қўнгироққа эшик очмасликка сабаб улар ҳаммадан, ҳар нарсадан қўрқишади. Кутилмаган ечим билан тугаган ҳикоянинг фазилати шундаки, унинг таъсири киши қалбига зарб билан тегиши, Маълумки, зарб билан теккан нарсанинг оғриғи кучли бўлади. Демак, у киши қалбида оғриқ пайдо қилади. Огриқ эса сўзсиз изсиз ўтмайди. 70 йил давомида тамом бошқа шароитда, яъни ҳар бир қадам ўлчовли, фақат юқоридан буюрилган ишни бажаришга ўрганган, мустақил бир иш қилиш у ёқда турсин, ҳатто фикрлаш ҳам мумкин бўлмаган бир шароитда яшаган халқ бирданига мустақилликка эришгач шошиб қолди. Кўплаб авантюристик ҳаракатни бошлаб, абгор ҳолга туша бошлади. Ёзувчининг ўша даврда ёзилган «Озодлик» ҳикоясида худди шу ҳолат қаламга олинган. Ҳеч бир гуноҳи бўлмаган Мансур ўз даврасидагилардан бири қилган жиноят туфайли 10 йилга кесилиб кетади. Бу ҳам тоталитар т)гзумнинг қиёфасини белгилаб берадиган ҳолатлардан биридир. Унинг озодликка чиқиши, республиканинг мустақилликка эришган куиларига тўғри келади. Мансур мустақилликнинг самарасини ўзининг ҳаётида кўрди. У отасидан қолган кулбани эпақага келтириб сотди. Пулига 3-4 совлиқ олиб, қирга кўчиб чиқди. Дўсти Омоннингкўмагида икки уй, бир даҳлиз тиклади. Ўзига ўхшаган етимгарибгина қизга уиланиб, қаддини тиклади. Ҳатто, тузуккина ишгаҳам эга бўлди, яъни «тўқсон чақиримлимасофодаги кабелларниназорат қилиб юрувчилик» амалига эришди. Ўғил кўрди. қишлоққарияларини ва дўст - биродарларини чақириб, ош ҳамда зиёфатбериб, элга қўшилди. Унинг барчаси мустақилликнинг шарофатидандир. Агар аввалги давр бўлганда Мансур буларнинг биронтасига ҳам эриша олмасди. Чунки, қамалиб чиққан одамни ҳеч бир корхона ишга олмасди. Ҳикоя жуда катта фалсафий рамзийлик билан ниҳоясига етади. Мансур бутун вужудидан меҳр қўйган каклигини қафасдан озод қилади. Лекин каклик гарчи ўзи ўсган маконда - тог бағри, арчазорда қўйиб юборилган бўлсада, ўчиб кетмайди. қафас атрофида ўралашиб, у бу нарсани чуқилаб юраверади. Унга кўзи тушган тулки писиб келади. Тулкини кўрган каклик қочиш ўрнига унга қараб югуради. Чунки ҳовлида сариқ ит бўлиб, у ундан қочмас эди. Тулкини ҳам ит фаҳмлаб унга ем булади. Демак, мустақил иш қилишга ўрганмаган кимса, мустақил яшай олмайди, Шўро даврида шундай эди. Барча юқоридан айтилгдн, буюрилган. нарсани бажаришарди, Мустақил бир иш қилишга рухсат йўқ эди. Шундан мустақилик қўлга

теккач, кўпчилик нима- қилишяни билмай гангиб аросатда қолди. Мансур оғирликка чидаб иймонини йўқотмаганини, озодликка тагдналиги учун ўз йўлини топди. Эзгу хатти-ҳаракати билан бошқаларнинг ҳам кўзини очди. Ҳикояда бу фикр қуруқ айтилмайди, вокеалар замирига сингдирилади. Ёзувчининг маҳорати ҳам ана шундадир. Хулоса қилиб айтсак, энг яхши ҳикояларимиз юуни кўрсатдики, ҳозирги замон насримиз миллатпарварлик қиёфасидаги миллий маҳдудлик эмас, бемалол дунё адабиёти билан тенглашиш йўлига интиляпти.

АДАБИЁТЛАР: 1.Адабий турлар ва жанрлар. Т., «Фан», 1991. 2.Ҳ.Каримов. Инсон ва давр. Т., «Фан», 1992. З.А.Каттабеков. Тарих сабоқлари. Т., 1985. 4.И.Мирзаев. Насримиз бадиий олами. Т., 1991. 5.У.Норматов. Романнинг янги йуллари. «Ёзувчи» газетаси, 1997 й 4 июн. 6. www . ziyonet . uz 7. www.arxiv.uz

Похожие

Адабиётнинг ўзига хослиги

Ҳозирги эпик тур ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Ўзбек фантастикаси тарихи ва унинг ўзига хослиги (хозирги узбек фантастикасидагоявий бадиий изланишлар)

Мустақиллик ва истиқлол даври адабий танқидчилигининг ўзига хос хусусиятлари

Бугунги адабий танкидчилик