Адабий асар тузилиши - Литература - Рефераты

Адабий асар тузилиши

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

30.9189453125 KB

Адабий асар тузилиши Режа: 1. Бадиий адабиётда мазмун ва шакл бирлиги. 2. Асарнинг асосий темаси ва ғояси. 3. Образ ва типиклик. 4. Бадиий асар сюжети ва композицияси.

Асар мазмуни унда акс этган ҳаёт. Ёзувчининг ҳаёт воқеаларига муносабати гояни белгилайди. Мазмун ва шакл бирлиги бадиий асарда бадиийликнинг зарур шарти. Мазмун ва шакл бадиий асарни таҳлил қилиш жараёнида уни бир бутунликда тўғри тушунишимизга имкон берадиган, ўзаро узвий боғланган ички ва ташқи томонлардир. Чунки, мазмун бадиий асарнинг моҳиятини ифодаласа, шакл шу моҳиятнинг намоён бўлиши, яъни ифодаланиш усулидир. Шу маънода бадиий асарнинг мазмуни унда акс этган ҳаётий фактлардан иборат бўлади. Бу фактлар эса ёзувчининг маълум нуқтаи назари асосида ёритилади. Чунончи, бадиий асарда (ҳикоя, роман ёки пьесада) одамлар, уларнинг ўзаро алоқалари, турмуш воқеа-ҳодисалари акс эттирилар экан, буларнинг ҳаммаси шу асарда бир бутунликни ташкил этади. Бу бир бутунлик, табиийки, турмушни образли акс эттириш туфайли вужудга келади. Инсон эса ҳаётда якка ҳолда яшамайди, у доим ўзини ўраб олган муҳит, одамлар, табиат билан алоқада бўлади. Шу сабабли бадиий асарда инсон у яшаётган ҳаётий шароит билан бирликда, айни пайтда индивидуал ва умумлаштирилган ҳолда ифодаланади. С.Айнийнинг «гуллар» романида ҳам биз юз йилдан ортиқроқ (1825-1933) тарихий воқеаларнинг меҳнаткашларга мансуб уч авлоди вакиллари образида акс эттирилганини кўрамиз. Раҳимдод–ўтмишда зулм остида эзилган, ҳаёти қулликда ўтган авлодлар вакили. Эргаш ва Сафарқул– онгида янги тушунчалар пайдо бўлиб, янги ҳаёт учун курашганларнинг умумлашма образлари. Демак, «гуллар» романларида тасвирланган образлар ситемасида фақат у ёки бу образгагина эмас, балки бир-бирига қарама-қарши икки ижтимоий гуруҳга хос характерлар умумлаштирилган бўлиб, бу бадиий умумлашмалар ҳар иккала асарнинг ғоявий-тематик мазмунини ташкил этган. Чунки ёзувчи танлаган ҳаёт воқеа-ҳодисалари тасвирида асар мазмуни ва ёзувчининг ғоявий позицияси ифодаланади. Асар темаси ҳам унинг мазмунидан келиб чиқади. Ёзувчи ҳаёт материалини ўз дунёқарашига,

ўз манфаатларига мувофиқ танлагани учун унинг шу воқеа-ҳодисаларга бўлган муносабати ва уларни тасвирлашдаги нуқтаи назари адабий асарнинг ғоявий мазмунини, яъни ёзувчининг бадиий умумлашмалари асосидаги етакчи фикрини, воқеликка берган ғоявий баҳосини белгилайди. Бу ғоявий мазмун ёзувчи танлаган ҳаётий воқеа ва лавҳалар тасвирида, асарда иштирок этадиган образлар хатти-ҳаракати, ўй-фикрлари, кечинмалари ва характерида мужассамлашади, яъни мазмун шаклга эга бўлиб, ўз моҳиятини бутун тўлалиги билан намоён қилади. Шундай қилиб, адабиётда мазмуннинг шаклга эга бўлиши ғоявий-тематик негизнинг инсон характерида намоён бўлиб, унинг кечинмалари ва хатти-ҳаракатлари орқали ёзувчи қайта ишлаган ҳаётий материални конкретлаштириши ва равшанлаштиришида амалга ошади. Инсон хатти-ҳаракатлари адабий асарда композиция ва сюжетда, унинг ўй-фикрлари, ҳис-туйғулари ва кечинмалари эса асар тилида очилади. Шу зайлда асар мазмуни унинг шаклини–ёзувчи тасвирланган ҳаётий манзаралар, характерлар, образ ва персонажлар, сюжет воқеалари, асар композицияси ва тилини белгилайди. Бинобарин, мазмуннинг шаклга ва шаклнинг мазмунга эга бўлиши масаласи адабий асарнинг барча томонларини ўз ичига қамраб олади. Адабий асар қурилишининг шу асосий қонунини чуқур тасаввур этган тақдирдагина, уни анализ қилишнинг принцип ва методларини аниқ белгилаб олишимиз мумкин бўлади. Ҳар бир адабий асарда бир неча тема ва улар орқали илгари сурилган ғоялар бўлади. Ёзувчи ҳаётни тасвирлаш билан ўзаро боғлиқ бўлган бир неча масалаларни кўтариб чиқади ва уларнинг ҳар бирига ўз баҳосини беради. Масалан, Ш.Рашидов «гудратли тулқин» романида асосан ўзбек халқининг Улуғ Ватан уруши йилларида мамлакат ичкарисида кўрсатган қаҳрамонлигини тасвирлар экан, Тўрахонов образида маънавий қуруқ кишилар хусусияти ва характерини ёритади, уларга ўз муносабатини билдиради, шу билан бирга, китобхон эътиборини ҳам шу образлар орқали ифодаланган масалаларга тортади. Демак, бадиий асарнинг асосий темаси ёзувчининг бирор воқеа-ҳодисани

муҳокама қилиш ёки равшанлаштириш учун, бирор характернинг шаклланишини кўрсатиб бериш учун ўз олдига қўйган мақсадларидан, яъни ёзувчи танлаган ва тасвирлаган ҳаётий воқеалар, асарда қўйган ва ёритган масалалари йиғиндисидан иборатдир. Бошқача айтганда, тема нима ҳақидадир ёзиш, нима тўғрисидадир фикр юритишдан иборатдир. Шунинг учун бадиий асарда тема ғоя билан узвий боғлиқ бўлади. Тема тушунчаси асарнинг бутун моҳиятидан келиб чиқади. Бадиий асар темасини одатда воқелик белгилайди. Тематика кенг маънода маълум бир давр ёзувчилари ижодидаги темалар йиғиндисидан иборатдир. Тематика тор маънода асардаги асосий темага тобе бўлган бошқа кичик темалар йиғиндисини англатади. Ана шу асосий ва кичик темаларнинг ҳаммаси биргаликда асарнинг ғоявий-тематик бир бутунлигини таъминлайди. Бадиий асар ғоявий-тематик жиҳатдан кичик бўлаклардан ташкил топишига қарамай, унда бир бутунлик мавжуддир. Асарнинг шундай тузулиши бадиийлик талабидир. Аслида ҳаёт бир-бири билан узвий боғланган, ўзаро таъсир этиб турган ҳодисалардан иборат бўлиб, бу ҳодисаларнинг ҳар бири ўзига нисбатан маълум муносабатда бўлишни тақозо этади. Масалан, «гутлуғ қон» романида қўйилган барча масалалар бир марказга–чоризм ва маҳаллий буржуазияга қарши кўтарилган 1916 йилги халқ озодлик ҳаракатининг ривожланиши масаласига бирлаштирилади ва бу марказий, асосий масала ёзувчи томонидан баҳоланади. Бу баҳода, чоризм ва маҳаллий буржуазияга қарши олиб борган курашида меҳнаткаш омма албатта ғалаба қозонади, деган ғоя ўз ифодасини топган. Демак, ёзувчининг асарда тасвирланган асосий ҳаётий воқеа-ҳодисалар тўғрисидаги ҳукми-етакчи фикри асарнинг асосий ғояси ҳисобланади. Бинобарин, ёзувчи турмушга, ҳаётий ҳодисаларга қандай муносабатда бўлса, уларни шу хилда тасвирлаб, китобхонларда ҳам ўзи тасвирлаган воқеа-ҳодисаларга ана шундай муносабат туғдиради. Шунинг учун асосий ғоя ҳам, асосий тема каби асардаги образларда, уларнинг хатти-ҳаракатида мужассамлашган ва воқеа- ҳодисаларда ифодаланган ғоялардан ташкил топади ҳамда ёзувчининг шу

образ ва ҳодисаларга, яъни ҳаётга бўлган муносабатини англатади. Демак, ғоя билан тема узвий бирликда мавжуддир. Тема ва ғоя муносабати асарнинг ғоявий-тематик бирлигини таъминлайди. Ғоя ижодий иш жараёнида юзага келади, у асарда конкрет материалида ифодаланади. Шунга кўра, асарнинг ғоявий-тематик моҳияти образларни ва ҳодисаларни анализ қилиш орқали аниқланади. Образ санъат ва адабиётнинг образлар воситасида воқеликни акс эттириш ҳақидаги асосий тушунчасидир. Адабиёт ва саънат воқеликни образлар воситасида акс эттирар экан, ҳар бир асарда тасвирланган нарса, предмет ёки иштирок этувчи шахслар кенг маънода образ дейилади. Аммо образ термини санъат ва адабиётда бироз чегараланган маънода-фақат инсонга нисбатан қўлланилади. Чунки объектив ҳаётдаги ҳамма нарса инсон измида экан, демак, адабиёт ва саънатда ҳам инсон образи етакчилик қилади. Образ термини худди шу маънода образлилик тушунчасининг энг муҳим ўзак қисмини ташкил этади. Шунга кўра, адабиётда ишлатиладиган қаҳрамон, адабий тип, образ- характер, образ-персонаж каби терминлар синоним тушунчалар бўлиб, уларнинг барчаси кишиларнинг жамият ва табиат билан боғлиқ ҳолдаги бадиий тасвиридан иборатдир. Инсон характери ва унинг ижтимоий қарашлари эпик, драматик, лирик-эпик асарларнинг асосий мазмунини ташкил этади. Бу асарларда пейзаж ва буюм образи, лирик мотивлар, яъни кенг маънодаги образлар муҳим аҳамиятга эга бўлса ҳам, улар асосий мақсадга-инсон фаолиятини ва унинг ҳаётга бўлган муносабатини ўрганишга хизмат қилади. Пейзаж ва буюм образи айрим асарларнинг асосий мазмунини ташкил этиши мумкин. Аммо уларда ҳам, асосан, инсон кўзга ташланади: ёзувчи пейзаж ва буюм образида 28кишиларнинг, маълум даврдаги социал гуруҳнинг дунёқараши ва ҳис-туйғуларини акс эттиради. Демак, адабиёт ва саънатда инсон образи бўлмаганда эди, қолган барча нарсалар (кенг маънодаги образлар) маъносиз ва моҳиятсиз бўлиб қолар эди. Шу тарзда конкрет инсонга нисбатан қўлланилган образ терминини шундай

таърифлаш мумкин: ёзувчининг ҳаётий кузатишлари асосида шаклланган, унинг бадиий тўқимасида акс этган, маълум ғояни ташувчи инсон ҳаётининг конкрет ва айни пайтда умумлашган тасвири образ деб аталади. Образ асарда тутган ўрни ва вазифасига кўра, адабиётда персонаж, бош образ, иккинчи даражали образ, характер, тип каби терминлар билан ифодаланади. Чунончи, персонаж бадиий асарда иштирок этувчи шахслар жамини англатади. Агар персонаж асар воқеалари марказида туриб, сюжет воқеаларини ҳаракатга келтирса, асар конфликтининг ҳал этилишида етакчи роль ўйнаса, ёзувчининг ғоясини ифодаласа, у асарнинг бош образи саналади. Персонаж асар марказида турмаса ҳам, бирор жиҳати билан ёзувчи ғоясини ифодалашга, уни тўлдиришга хизмат қилса, у иккинчи даражали образ ҳисобланади. Образ тушунчаси характер тушунчаси билан боғлиқ бўлади. Лекин образ характерга нисбатан кенг тушунча бўлиб, характер образнинг мукаммаллашган, турли хусусиятлари аниқ кўриниб тўрган, индивидуал хусусиятлари кашф этилган образдир. Ҳар қандай образ характер бўла олмайди, лекин ҳар қандай характер образ саналади. Характернинг ғоят мукаммаллашган кўриниши эса, яъни характерга хос хусусиятларни бутун тўлалиги билан акс эттирувчи индивидуаллаштирилган шахс образи тип дейилади. Шунинг учун бадиий тип ҳамма вақт, ҳамма шароитда ўз мукаммаллигини сақлайди. Шундай қилиб, образ адабий асарда ёзувчининг турмуш тажрибалари ва инсон характери устида олиб борган кузатишларини, кишиларга бўлган муносабати, фикр ва қарашларини бадиий ифодалашнинг ўзига хос усулидир. Ёзувчи инсон характерини акс эттиради, типик характерларни типик шароитларда яратади, маълум давр ва социал гуруҳ учун характерли бўлган воқеаларни индивидуаллаштирилган типик образлар орқали ёритади. Шу тарзда адабий асарда типикликни ифодалайди. Демак, адабий асарда типиклик тушунчаси турли тарихий даврларда ҳаётий воқеалар, маълум кишилар гуруҳи учун характерли хусусиятларни ёрқин ифодаловчи нарса, ҳодиса ёки шахсни англатади.

Бадиий асардаги қисмлар, образлар ва бадиий воситаларнинг муайян ғоявий мақсадга хизмат қиладиган тартибда жойлашиши, уларнинг тасвирдаги мезони ва мувофиқлиги композиция деб аталади. Композиция асосий бадиий воситалардан бири бўлиб, у ёзувчининг ғоявий мақсади асосида танланган ҳаётий воқеа-ходисаларни тасвирлашга, персонажларнинг ўзаро алоқа ва муносабатларини изчил баён этишга хизмат қилади. Агар асарда ёзувчи мақсади, ғоявий позицияси изчил ва аниқ бўлмаса, композицияси мукаммал 29чиқмайди. Шунинг учун бадиий асардаги ҳар бир деталь, эпизод ёки восита доим бирор нарсага хизмат қилади, бир-бири билан узвий боғланган бўлади. Айниқса, асар композициясида материалларнинг изчиллик билан жойлаштирилиши муҳим аҳамиятга эгадир. Материалларнинг жойлаштирилишини билиш эса ёзувчининг бадиий маҳоратини билишга ёрдам беради. Бадиий асарда материалларнинг изчиллик билан тартибли жойлаштирилишидан ташқари, уларнинг ҳажмига ҳам аҳамият берилади. Бадиий асарда айрим материаллар асосий, айримлари иккинчи даражали планда берилади, баъзи образларнинг ташқи қиёфаси, ўй-фикр ва ҳис-туйғулари, яшаш шароитлари батафсил, баъзилариники эса қисқа ёритилади. Эпик асарларда материални қисмларга бўлиш принципи муҳим ўрин тутади. Кўпгина эпик асарлар қисмларга, қисмлар эса, ўз навбатида, яна бўлимларга ажралади. Албатта, ёзувчи материалини қисм ва бўлимларга бўлишда маълум бир мақсадни кўзда тутади. Асарни қисм ва бўлимларга бўлиш масаласи авторнинг турмуш ҳодисаларини акс эттириш характерига, асарнинг жанр хусусияти ва унда қўйилган проблемага, ёзувчининг бадиий услубига боғлиқдир. Чунончи, «гутлуғ қон» романининг композицияси унинг мазмунига мос бўлиб, Ойбекнинг юксак бадиий маҳорат эгаси эканлигидан далолат беради. «гутлуғ қон» ўн саккиз бобдан иборат. Ҳар бобнинг ўзи ҳикоя ва эпизодлардан ташкил топган ҳамда ғоявий мазмуни жиҳатидан ўзаро узвий боғланган. Поэтик, эпик ва драматик асар композицияси бир-биридан фарқ қилади. Алишер Навой «Фарҳод ва Ширин»

достонида ўзи яшаган давр-XV аср ҳаёти лавҳаларини акс эттирар экан, унда халқнинг тинчлик, фаровон турмуш, ободончилик ҳақидаги орзу- умидларини ифодалаш учун достонни кириш қисмидан ташқари 53 бобга ажратади. Бу боблар бир-бири билан узвий боғланиб, бир бутунликни ташкил этади. Шоир бу бобларда Фарҳод ва Шириннинг бошидан кечирган саргузаштларини, ҳаёти ва эзгу ният йўлида олиб борган курашларини ёритиш билан достоннинг ғоявий мазмунини очади. Натижада достон сюжети мураккаб, тематикаси кенг ва мазмуни ранг-баранг асар бўлса ҳам, унинг композицияси асар сюжети қурилишининг изчиллигини таъминланган. Шундай қилиб, композиция асар мазмунини энг мукаммал тусда реаллаштирувчи шаклий категория бўлиб, ижодий метод, адабий йўналиш, оқим ва уларга хос ижод принциплари билан боғлиқ ҳолда намоён бўлади. Шу нуқтаи назардан ҳозирги адабиётга назар ташласак, композиция тушунчаси бир қанча усул ва воситалар ҳисобига бойиди. Масалан, ҳозирги адабий асарлар қурилишида қўлланиладиган автор характеристикаси, ички ва ташқи монолог, диалог, хотира, лирик чекиниш, руҳий изтироб, туш кўриш, ўз-ўзини баҳолаш каби усуллар шулар жумласидандир. Бадиий асарларнинг бевосита мазмунини ташкил этган, ўзаро боғланган ва ривожланиб борувчи ҳаётий воқеалар системаси сюжет деб аталади. Сюжет характер билан узвий боғлиқ бўлиб, бадиий ижодда муҳим ўрин тутади. 30Сюжет бадиий ижоднинг барча тур ва жанрларида мавжуд. Сюжет характер билан воқеалар ўртасидаги муносабатни ифодалайди. Ҳақиқатдан, сюжет персонажлар ҳаракати туфайли шаклланади. Шеърий асарда, айниқса, кичик шеърий асарда сюжет прозаик асарга қараганда яширинроқ бўлади. Сюжет экспозиция, тугун, воқеалар ривожи, кульминация ва ечим каби элементлардан ташкил топади. Буларнинг ҳаммаси бадиий асар сюжетининг таркибий қисмлари бўлиб, асар композициясида муҳим роль ўйнайди.

АДАБИЁТЛАР: 1. Иззат Султон. Адабиёт назарияси. Т. «Ўқитувчи» 1980 йил. 195-220 бетлар. 2. Адабиёт назарияси дастури. Ўзбекистон Республикаси Халқ таълими вазирлиги. Т., 1999 йил. 3. Коллектив «Адабиёт назарияси». 2-томлик. Т., Фан. 1978-1979 йил. 4. Коллектив «Адабий турлар ва жанрлар». 2-том. Т., Фан. 1991-1992 йил.

Похожие

Бадиий асар композицияси

Бадиий асар ҳақида

Бадиий асар узвлари

Бадиий асар тили

Бадиий асар таҳлили