Бадиий асар ҳақида - Литература - Рефераты

Бадиий асар ҳақида

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Бадиий асар ҳақида Режа: 1. "Бадиий асар" тушунчаси. 2. Бадиий асар - бадиий коммуникация воситаси. 3. Бадиий ижод жараёни ҳақида. 4. Бадиий асар систем бутунлик сифатида.

Бадиий адабиёт ва санъат бадиий асар шаклида яшайди, шунга кўра, бадиий асар адабиёт ва санъатнинг яшаш шакли ҳисобланади. Аввало, "бадиий асар" деган бирикма кенг ва тор маънода қўлланишини эътиборга олиш зарур. Кенг маънода бадиий асар дейилганда санъатга(мусиқа, рассомлик, ҳайкалтарошлик, кино, театр в.ҳ.) алоқадор, инсоннинг гўзаллик қонуниятлари асосидаги ижодий-руҳий фаолияти маҳсули бўлмиш янги мавжудликни тушунамиз. Бу маънода мусиқа асари ҳам, ҳайкал ёки рангтасвир ҳам, фильм ёки спектакль ҳам — бари бадиий асар саналади, уларнинг барига нисбатан "бадиий асар" атамасини қўллаш тўғри бўлади. Биз курсимиз давомида мазкур бирикмани тор маънода қўллаб, бунда бадиий адабиётга мансуб бўлган ҳар қандай асарни тушунамиз. Яъни, "бадиий асар" деганда биз "адабий бадиий асарни" назарда тутамиз. Бадиий асар ҳақида гап кетганда, аввало, унинг бадиий коммуникация(бадиий мулоқот) воситаси эканлигига тўхталиш жоиз. Маълумки, мулоқот пайтидагина тил ҳодисаси нутқ ҳодисасига айланади. Адабий бадиий асар тил воситаларидан таркиб топувчи матн экан, демак, у ҳам моҳият эътибори билан нутқ ҳодисасидир. Зеро, адабий бадиий асар мулоқот асосида дунёга келади, яъни, ижод жараёни моҳиятан мулоқотдир. Тасаввур қилингки, сиз кимгадир мактуб ёзаяпсиз. Сиз мактубингиз кимга ёзилаётганини, унинг қандай одамлиги, у билан қай йўсин муомала қилиш кераклигини... ҳар вақт назарда тутасиз, бошқача айтсак, мактубни ёзиш давомида адресат ҳар вақт хаёлингизда туради: сиз етказмоқчи бўлган хабарни у тушуна оладиган, унга таъсир қиладиган тарзда ёзишга интиласиз. Демак, аслида хат ёзиш жараёнида сиз адресат билан мулоқотга киришасиз — тасаввурингиздаги суҳбатдош билан "хаёлан гаплашасиз" ва айни шу суҳбат(мулоқот жараёни) қоғозда муҳрланади. Қоғозда муҳрланган "суҳбат- мулоқот", мактуб адаресат қўлига етиб боргач, яна жонланади. Энди сиз адресат тасаввуридаги суҳбатдошсиз: реал суҳбатдошга айланган адресат сизнинг гапларингизни "эшитади". Маълум бўладики, мактуб, умуман, ёзма нутқ муддати кечиктирилган мулоқот, матн эса мулоқотнинг амалга ошиш

воситаси экан. Шунга ўхшаш, ёзувчи ҳам ижод онларида тасаввуридаги ўқувчи билан мулоқотда бўлади: унга муайян бадиий информацияни етказади, ўзининг ўй-ҳислари билан ўртоқлашади, у билан баҳслашади, уни нималаргадир ишонтиришга интилади... Айни шу мулоқот - ижодий жараён асар матнида муҳрланади. Худди мактубга ўхшаш, асарни ўқиш жараёнида мулоқот қайтадан жонланади, энди ёзувчи тасаввурдаги "суҳбатдош" мавқеида турса, ўқувчи реал суҳбатдошга айланади. Кўрамизки, бадиий матн муддати кечиктирилган бадиий мулоқот, бадиий асар эса шу мулоқотнинг амалга ошишини таъминловчи восита экан. Демак, ижодкор ва ўқувчи орасидаги бадиий мулоқотни амалга оширишга хизмат қилгани учун ҳам бадиий асар бадиий мулоқот воситаси деб тушунилади. Бадиият ҳодисаси фақат икки онг туташган нуқтадагина мавжуд (М.Бахтин) бўлади. Яъни, бадиий асар ўқиш (ҳамда ижод) жараёнидагина бадиият ҳодисасига айланади, ўқилмаган пайтда у бир жисм — қоғоз, муқова, рангдан иборат нарса холос. Юқоридагилардан маълум бўлдики, бадиий мулоқотнинг биринчи босқичи ижод жараёни экан. Илгари айтилганидек, бадиий асарда ижод жараёни муҳрланади. Шу боис ҳам бадиий асар табиатини англаш учун бадиий ижод табиати ҳақида муайян бир тасаввурга эга бўлишимиз зарур. Аввало, бадиий ижод ҳамманинг ҳам қўлидан келаверадиган иш эмас, бунинг учун кишида туғма имконият бўлиши зарур. Хўш, бу имконият нималарни назарда тутади? Бадиий ижод билан шуғулланишга лаёқати бор одам қандай бўлади? Бадиий ижодга лаёқатли одам, аввало, ҳаётни ўткир идрок (ҳис) қила олиши билан фарқланади. Унинг ўткир нигоҳи сизу биз кўрмаган(эҳтимол, мутлақо эътибор бермаган) нарсаларни кўради, кўрадигина эмас, сизу бизга мутлақо таъсир қилмаган нарса унинг кўнглида чинакам тўфон қўзғаши мумкин; сизу бизга аҳамиятсиз кўринган нарса унга оламу одам моҳиятидан сўзлаши, чигал муаммоларни ечиши учун калит бўлиши мумкин. Демак, санъаткорона нигоҳ ижодкорга бадиий жиҳатдан аҳамиятга молик нарса-ҳодисаларни, уларнинг муҳим

нуқталарини илғаб олиш имконини беради. Таъкидлаш жоизки, юқорида айтганимиз ижодкорга хос таъсирчанликни ҳам жўн тушунмаслик керак. Зеро, ҳодисоту мўъжизаларга, турли ҳаётий ҳолату турфа тақдирларга, анвойи феълу сажияли одамларга бой ҳаётда ҳамма ҳам таъсирланади. Албатта, бу таассуротларнинг намоён бўлиши-да турфа хил. Дейлик, фоже, аянч ҳолатга дуч келганда кимдир йиғлайди, кимдир ётиб қолади, кимдир таскинни шиша тубидан излайди ва ҳ. Санъаткорда буларнинг аниқ бирини кўришга интилиш ҳам тўғри эмас. Сабаби, санъаткор сиртдан мутлақо бетаъсир қолиши, бироқ қалбида улкан тўфонлар қўзғалган, ақлию шуури шу ҳолатнинг мушоҳадаси билан банд бўлиши мумкин(айни шу ҳолатдан таъсирланиш кейинроқ, бирор бир асарида намоён бўлади). Санъаткор ҳаётида дуч келган ва таъсирланган нарсалар унинг кўнглида(онгида) чуқур из қолдиради. Юқорида айтдикки, ҳаётда ҳамма ҳам нималардандир таъсирланади, бироқ бу таассуротлар вақт ўтиши баробари унутилади — онг ости қатламларига чўкиб кетади. Бундан фарқли ўлароқ, санъаткор таассуротлари яшовчанлик хусусиятига эга: улар тез-тез санъаткорни безовта қилиб туради, санъаткор уларни қайта-қайта кўнглидан кечира олади. Яъни, санъаткорга хос муҳим туғма хусусият шуки, у онг остки қатламларидаги, хотирадаги таассуротларни қайта уйғота олади ва уларни ижодий тасаввурга жалб этади. Шу боис ҳам ижодкор олис болалигида олган таассуротини етуклик пайтида ёзган асарида акс эттириши мумкин, шунда ҳам ўша таассурот янгидек туюлади бизга. Юқоридагилардан кўринадики, хотира — бадиий ижоднинг муҳим унсури. Айни пайтда, санъаткор хотираси фактлару таассуротлар тўпланадиган омбор эмас, балки фаолиятдаги (сафарбарликдаги) хотира, зеро, ундаги бадиий-эстетик аҳамиятга молик факту таассуротлар санъаткор онгида ҳар лаҳза тирилиши, руҳий парвозга қанот бериши мумкин. Бадиий ижоднинг яна бир муҳим унсури — тасаввур. Санъаткорнинг ижодий тасаввури хотирада мавжуд факт ва таассуротлардан кераклиларини (ижодий ният билан боғлиқ равишда) уйғотиб, уларни муайян тартибга

солинган манзара ҳолида "кўриш" имконини беради. Яъни, ижодий тасаввур ҳаёт материали(диспозиция)ни бадиий асар(композиция)га айлантиришда ҳал қилувчи аҳамиятга эгадир. Биласизки, бадиий ижод ҳақида сўз кетганда илҳом ҳақида гапирадилар. Илҳомни ғайбдан дейишга мойиллик кучли. Албатта, илҳом онларини, унинг юзага келишини мантиқий изчилликда тушунтириб бериш қийиндир. Бироқ шуниси аниққи, илҳом юқоридагича хусусиятларга эга шахснинг ижодий- руҳий фаолиятидаги муайян бир босқичдирки, ушбу онларда бунгача пишиб етилиб келган жараён тезлашади; ижодкорнинг умумий руҳий қуввати ортади: ақлий ва ҳиссий мушоҳада тезлиги ошади, хотира максимал жонланади, нарса-ҳодисалар орасидаги ассоциатив алоқаларни илғай олиш қобилияти, нигоҳ ўткирлиги, таъсирчанлик кучаяди, ижодий тасаввур кўлами кенгаяди... Айни шу дамларда ижодий жараён кўнгилли, осон ва маҳсулдор кечади - асар гўё "қуюлиб" келади. Демак, илҳомни ғайбдан келган нарса сифатида эмас, балки санъаткор онгию қалбида кечган ижодий-руҳий жараённинг юксак нуқтаси, унинг туғма имкониятлари кучайган палла сифатида тушуниш мумкин экан. Маълумки, кўпинча ёзувчи ва шоирларимиз асарни фарзандга қиёс этадилар. Дарҳақиқат, асарнинг дунёга келишини фарзанд туғилишига қиёс этса арзигулик. Фарзанд тўққиз ой давомида она вужудида етилади — қатрадан инсон шаклига киради, бу вақт давомида у онанинг жисмоний ва руҳий қувватини ўзига олади, сўради. Пайти келгач, онани тўлғоқ тутади — фарзанд дунёга келади. Шунга ўхшаш, бадиий асар ҳам ижодкор онгида етилади, пайти келгач уни-да тўлғоқ тутади: бўшаниш - асарни яратиш, ўқувчиси билан ўртоқлашиш унинг учун заруратга айланади. Яъни, энди ижодкор онгида етилган асарнинг яратилмаслиги мумкин эмас, ижод психологияси шуни тақозо қилади. Адабиёт тарихи буни кўплаб фактлар билан тасдиқлайди: кўплаб ижодкорлар яратажак асари ҳаётида чигаллигу нохушликлар келтириб чиқариши, хатто, ҳаётига хавф солиши мумкинлигини билгани ҳолда ҳам уни яратганлар. Акс ҳолда, агар ёзмаслик

мумкин бўлганида эди, эҳтимол, А.Қодирий, Чўлпон каби буюк адибларимизнинг айрим асарлари буткул яратилмасди. Демак, бадиий ижоднинг руҳий механизмларидан яна бири ижодкорга хос "бўшаниш зарурати" экан. Юқорида бадиий ижодга лаёқатли шахсга хос хусусиятларга тўхталдик. Айни шу хусусиятларга эга инсон онгида ижодий ният туғилади. Ижодий ниятнинг туғилиши — бадиий ижод жараёнидаги илқ босқич. Ижодий ният санъаткорнинг воқелик билан муносабати, воқеликни ЎЗИЧА (ўзининг эстетик идеали, дунёқараши, сажияси, маданий-маърифий даражаси, ҳаётий ва ижодий тажрибаси, туғма истеъдоди қуввати асосида) қабул қилиши ва идрок этиши натижаси ўлароқ юзага келади. Ижодий ниятда яратилажак асарнинг асосий чизгилари, бирмунча хирароқ тарзда бўлса-да, кўзга ташланиб туради. Яъни, ижодий ният яратилажак асарнинг санъаткор онгидаги хомаки эскизидир. Бадиий ижод жараёнининг ўзига хослиги шундаки, санъаткор ижодий ниятдаёқ ўқувчига муайян таъсир қилишни кўзда тутади. Баски, мақсад ижрога таъсир қилади, ният ва ижро бирлашади. Бу жараённи бирмунча ўзгачароқ тушунтириш қулайроқ кўринади: санъаткорнинг эстетик идеали билан мавжуд воқелик орасидаги номувофиқлик бадиий ижодга ундовчи мотив бўлса, идеалга яқинлашиш ижоднинг мақсадидир. Демак, ижодий ният билан ижро, ижод мотиви билан мақсадининг бирлиги бадиий ижод жараёнини яхлит, бутун ҳодисага айлантиради. Шу яхлит жараён — бадиий ижод давомида ижодий ният ижро этилади, санъаткорнинг ўй-фикрлари, баҳоси бадиий образлар тизими воситасида моддийлаштирилади. Биз бадиий ижод жараёни деганда санъаткор онгида ижодий ният етилиб, "бўшаниш" зарурати юзага келган пайтдан асарга сўнгги нуқта қўйилгунга қадар бўлган вақтни кўзда тутамиз. Айни шу вақт оралиғида санъаткор онгида кечган ижодий-руҳий жараён бадиий асарда аксланади. Шу боис ҳам мазкур жараённинг ўзига хос хусусиятларига айрича эътибор зарур. Аввало шуки, ижод онларидаги ижодий-руҳий ҳолат санъаткорнинг бунгача

кечирган ҳаёти, кўрган-кечирганлари заминида юзага келади. Бироқ ижод онларида у олдинги ҳаётидан, заминдан узилади гўё: тамомила ўзга ўлчовда — ИДЕАЛ оламида яшайди. Бундан аён бўладики, санъаткорнинг ҳаёт йўли, унга оид факт ва ҳодисалар, шахсияти, сажияси ва ҳ. билан бадиий асар орасидаги алоқа кўпроқ генетик (пайдо бўлиши, дунёга келиши жиҳатидан) характерга эгадир. Шунга кўра, ҳаётда биз билган санъаткор билан ижод онларидаги санъаткор орасига тенглик аломати қўйиб бўлмайди: реал санъаткор билан асарда акс этган муаллиф образи (ёки лирик қаҳрамон) битта эмас. Иккинчидан, ижод онларидаги ижодий-руҳий ҳолат бетакрор бўлиб, битта дарёга икки бора шўнғиб бўлмаганидек, санъаткорнинг худди шу ижодий-руҳий ҳолатга қайта тушиши мумкин эмас. Демак, ўзида муайян ижодий-руҳий ҳолатни акс эттирган бадиий асар ҳам бетакрор (феноменал) ҳодиса саналади. Шунга кўра, бадиий асардаги ҳар бир унсур ўша ижодий- руҳий ҳолат маҳсули, асарда биронта ҳам ортиқча унсур мавжуд эмас. Зеро, асардаги барча унсурлар, ҳатто, бизнинг наздимизда ортиқчадек туюлганлари ҳам муаллифнинг ижод онларидаги руҳий ҳолатини, демакки, асарнинг мазмун моҳиятини англашга хизмат қилади. Англашиладики, бадиий асар — бутунлик, бу бутунликдаги бирор бир унсурни асар мазмун-моҳиятга путур етказмаган ҳолда олиб ташлаш мумкин эмас. Сабаби, бадиий асарни ташкил қилаётган унсурларнинг бари бир-бири билан мустаҳкам алоқада, айни шу алоқалар асосида бутунлик юзага келади, яъни, бадиий асар — қисмлардан ташкил топаётган бутунлик, систем бутунликдир. Бадиий асар — систем бутунлик, система деганда эса қисмлардан таркиб топган бутунлик тушунилади. Бу монолит эмас, лекин қисмлар орасидаги алоқа шу қадар муҳимки, бу алоқаларнинг етарлича англанмаслиги асарни чала, ўз моҳиятидан ўзгача тушунишга олиб келиши мумкин. Бутунга киритилаётган қисм бутун талабига мос ҳолда киритилади, демак, қисмлар орқали бутун тушунилади, қисмнинг моҳияти бутун таркибидагина намоён бўлади. Демак, бадиий асарни ўқиётган одам, биринчидан, асардаги ҳар бир қисмни бошқа қисмлар билан алоқада, иккинчидан, асарни бутун ҳолича

тасаввур эта билмоғи лозим. Дейлик, катта ҳажмли романнинг бошланиш қисмидаги конкрет унсур унинг охиридаги бошқа бир унсур билан мазмуний алоқага киришиши мумкин, лекин бу алоқа бевосита эмас, яъни, ёзувчи бу алоқага ҳеч қандай ишора қилган эмас. Бироқ уларнинг ҳар иккиси бутуннинг қисми бўлгани учун ҳам бутуннинг мазмун моҳиятини очишда бу алоқа муҳимдир. Электр манбаига уланган иккита симнинг учи бир-бирига тегизилганда учқун чиққанидек, онгимизда ўша икки қисмни бир-бирига тўқнаштирганимиздагина учқун чиқади — мазмуннинг янги бир қирраси кашф этилади. Ўқишнинг ижодий жараён деб аталиши ҳам аслида шундан, яъни, асар қисмларини ўзаро боғлаган ҳолда яхлит бутунликни ҳосил қилишнинг ўзи ижоддир. Конкрет асарнинг турли ўқувчилар томонидан турлича тушунилишининг боиси ҳам бир томони шунда — қисмлар орасидаги кўринмас алоқаларни тиклай олиш имконияти барча ўқувчиларда ҳам бирдек эмас. Бу ўринда масаланинг яна бир муҳим жиҳати мавжуд: систем бутунлик, биринчи галда, объект (бадиий воқелик) ва субъект (ижодкор) бирлигини тақозо қилади. Шундай экан, бадиий асарга ижодий ёндашув ўқувчи ўқиш жараёнида ижодкор субъектининг ўрнини эгаллаб, унинг ижод онларидаги бетакрор ижодий-руҳий ҳолатига кира олсагина мавжуддир. Бунда ўқувчига ижодий жараённинг модели бўлмиш асарнинг ўзигина ёрдам бериши мумкин. Асар(систем бутунлик)ни тушунишнинг кўпчилик эътироф этган қоидаси эса оддийгина: бутунни қисм, қисмни бутун орқали тушунилади. Баски, конкрет асар структурасини — бутунликнинг ташкилланиши, уни ташкил этаётган унсурларнинг ўзаро алоқалари, уларнинг қай йўсин бутунлик ҳосил қилишини — ёрқин тасаввур этмасдан туриб унинг мазмун-моҳиятини англаш маҳол. Ҳатто, кези келганда биттагина унсурнинг эътибордан четда қолиши ҳам бутуннинг мазмун- моҳиятини ўзгартириб юбориши мумкин. Зеро, структура мазмуннинг мантиқий ташкилланишидирки, ўша мантиқни ўзлаштирмасдан туриб бадиий асардаги мазмун жилоларини илғаш душвордир.

Адабиётлар: 1. Умуров Ҳ. Бадиий ижод асослари.-Т.: Ўзбекистон, 2001. 2. Норматов У. «Ўтган кунлар» ҳайрати.-Т.,1996 3. Қуронов Д.,Усмонов Ҳ. Идеал ва бадиий яхлитлик//Тафаккур.-1996.-№4.- Б.36-41 4. Бахтин М.М. Эстетика словесного творчества.-М.:Искусство,1986 5. Борев Ю.Б. Эстетика –М., 1988. 6. Кузичева А.П. Творчество: загадки, иллюзии, правда-М., 1991. 7. Самосознание европейской культуры ХХ века.-М.,1991 8. Чернец Л. «Как слово наше отзовется...»: Судьбы литературных произведений.-М.,1995 9. Зарубежная эстетика и теория литературы Х I Х-ХХ вв.-М.,1987 10. Литературный энциклопедический словарь.-М.,1987

Похожие

Бадиий асар композицияси

Бадиий асар узвлари

Бадиий асар тили

Бадиий асар таҳлили

Бадиий асар мазмуни