Бадиий асар мазмуни - Литература - Рефераты

Бадиий асар мазмуни

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

72 KB

Бадиий асар мазмуни Режа: 1. Бадиий мазмун объектив ва субъектив ибтидо бирлиги сифатида. 2. Бадиий мазмуннинг юзага чиқиши ва мазмун узвлари ҳақида . 3. Бадиий асар мазмунининг актуал ва туб эстетик қатламлари хусусида . 4. Ижодкор дунёқараши ва бадиий мазмун. 5. Бадиий мазмуннинг ўзига хос хусусиятлари

Аввало, бадиий асарда тасвирланаётган ва бадиий идрок этилаётган нарсани фарқлаш зарур. Чунки кўпинча асарда бошқа нарса тасвирлангани ҳолда бутунлай бошқа нарса идрок этилаётган бўлади ("Ўғри", "Наъматак", "Сохта Нерон"). Шунга кўра, бадиий асар мазмуни унда тасвирланаётган ҳамда идрок этилаётган нарсалар нуқтаи назаридан тушунилади. Кўринадики, бадиий асар мазмуни дейилганда кўпроқ ғоявий мазмун тушунилса-да, бадиий мазмун ғоявий мазмундан кенгроқ тушунчадир. Бу эса бадиий асар мазмунининг объектив ва субъектив бирлик эканлиги билан боғлиқ ҳодисадир. Агар асарда тасвирланаётган воқеа- ҳодисаларни, бадиий реалликни объектив ибтидо десак, ижодкорнинг тасвирланаётган воқеа-ҳодисаларга муносабати субъектив ибтидодир. Шунга кўра бадиий асар мазмунини сўзлаб бериш мумкин эмас. Буни ҳатто муаллифнинг ўзи ҳам уддалай олмайди, чунки "битта дарёга икки марта шўмғиш мумкин эмас". Одатда, амалиётда "мазмунни сўзлаб беринг" дейилганда унинг бир қирраси, аниқроғи, мазмунни уюштирувчи муҳим унсур — фабула сўзлаб берилади. Биз бадиий мазмун компонентларини бадиий ижод жараёни ва унинг бадиий асарда намоён бўлиши нуқтаи назаридан фарқлаш тарафдоримиз. Адабиётшуносликда "тема"(мавзу) тушунчаси икки маънода ишлатилади: 1) асарда тасвирланаётган ҳаёт материали; 2) асарда бадиий идрок этиш учун қўйилган ижтимоий, маънавий-ахлоқий, фалсафий ва бошқа проблемалар мажмуи. Биз буни иккита атама билан номлаш тўғрироқ бўлади деб ҳисоблаймиз ва буни бадиий ижод табиатидан келиб чиққан ҳолда асослаймиз. Бадиий асар ижодкорнинг борлиқ билан муносабати маҳсули ўлароқ дунёга келади. Яъни, борлиқда яшаётган индивид сифатида ижодкорни муайян муаммолар ўйлатади, ташвишга солади. Ижодкор ўша муаммони идрок этишга интилиши ички эҳтиёжга айлангани учун ҳам асарга қўл уради. Шу маънода бадиий асар — "эҳтиёж фарзандидир". Демак, пайдо бўлиши ва ижодга туртки бериши жиҳатидан проблема бирламчи, ўша

проблемани бадиий идрок этиш учун ижодкор бунга кенг имкон берувчи ҳаёт материалини ажратиб оладики, бу бадиий асар темаси(мавзу)дир. Яъни, ижодкорни ўйлатган, ташвишга солган муаммо(лар) асар темасини белгилайди. Асарда тасвирланаётган бадиий реаллик муаллиф томонидан кўрилган, идеал асосида ғоявий-ҳиссий баҳоланган ва ижодий қайта ишланган воқеликнинг аксидир. Яъни, бадиий асарда воқелик қуруққина "акс эттирил"майди, унга муаллифнинг ғоявий-ҳиссий баҳоси ҳам қўшилади(ҳатто муаллиф ўта "объектив" бўлишга интилганида ҳам, унинг нуқтаи назаридан кўрилган бадиий воқеликда ижодкор субъекти аксланаверади). Тасвирланаётган воқеа-ҳодисаларга муаллифнинг ғоявий-ҳиссий муносабати, образлар системаси воситасида ифодаланган проблематиканинг бадиий идрок этилиши ва баҳоланиши тенденция(лат., "интилмоқ", "йўналтирмоқ") дейилади. Демак, тенденция асар проблематикасидан келиб чиқиб танланган ҳаёт материалини умумлаштирган("йўналтирган") ҳолда бадиий ғояга айлантирувчи восита экан. Яъни, асарда қўйилган проблеманинг ҳаёт материали асосида идрок этилиши ва баҳоланишидан бадиий ғоя (кенгроқ олсак — бадиий концепция) ўсиб чиқади. Мазмуннинг шаклга таъсирини, унинг белгиловчилик хусусиятини шу асосда яна бир бор кузатиш имконига эгамиз. Биринчидан, тасвир ва тадқиқ учун танлаб олинаётган ҳаёт материали ихтиёрий(спонтан) бўлмай, қўйилган проблемани бадиий идрок этишга энг оптимал имконият бериши зарур; иккинчидан, образлар системаси, ҳар бир образнинг бу системада тутган мавқеи, конфликт тури, композицион қурилиш, жанр — булар ҳаммаси проблема ва тенденция талабидан келиб чиқади. Шу ўринда масаланинг иккинчи муҳим жиҳатига эътибор зарур: бадиий асардаги шакл компонентларининг ҳар бири мазмун компонентларидан конкерт биттаси билан бевосита боғланадики, бу бадиий асарда шакл ва мазмуннинг бирлигини намойиш этади. Мавзуни бадиий

тадқиқ учун олинган ҳаёт материали десак, у ҳолда айни шу материални уюштириш сюжет зиммасига тушади. Муаллифни ўйлатган проблема асар конфликтида ўз аксини топса, унинг ғоявий-ҳиссий баҳоси кўпроқ композициянинг муҳим унсури бўлмиш образлар тизимида бўртиб кўзга ташланади. Ниҳоят, муаллифнинг бадиий ҳукми — бадиий концепциянинг ташкилланиши ва ифодаланишида композиция ҳал қилувчи аҳамият касб этади. Маълумки, бадиий асар мазмуни кўп қатламли ҳодиса бўлиб, улардан иккитаси — актуал ва туб эстетик қатламлар универсал характерга эга. Актуал қатлам дейилганда асарнинг ижтимоий-сиёсий моҳияти тушуниладики, у бевосита асар яратилган даврнинг ижтимоий-сиёсий мақсадларига қаратилади. Ижодкор муайян бир давр кишиси, у замонасининг муаммоларидан фориғ бўлолмайди, атрофида юз бераётган ҳодисаларга ўзининг ғоявий-ҳиссий муносабатини билдиради, баски, асарида ижтимоий, сиёсий, маънавий-маърифий ғояларни олдинга суради, асари билан ўз замонасига муайян таъсир ўтказиш мақсадини кўзлайди. Бироқ актуал мазмун уни актуал этган ижтимоий-тарихий асосларнинг йўқолиши баробари йўқолиб боради — асарнинг бошқа қатламлари актуаллашади. Шу боис ҳам конкрет бадиий асар турли давр ўқувчилари томонидан турлича тушунилиши мумкин бўлади. Масалан, А.Қодирий "Ўтган кунлар" романида ўз даврининг ижтимоий муаммоларига(миллат фожиаларининг илдизи, миллий озодлик масалалари) муносабат билдириб, даври учун бениҳоя муҳим ғояларни сингдиришга интилган эди. Кейинроқ, дейлик, 60-йилларда асар мазмунининг бу қирраси тушиб қолади-да, унинг бошқа қатлами(ота-она орзуси, севги ва вафо) актуаллашди, 80-йиллар охирида эса ижтимоий- тарихий шароитнинг асар яратилган даврдагига моҳиятан яқинлиги яна ўз давридаги актуал мазмуннинг актуаллашувига олиб келди. Туб эстетик қатлам эса асар яратилган давргагина қаратилган эмас — у давр контекстидан айро ҳолда ҳам тушунилаверади. Бунинг омили, илгари айтилганидек, бадиий ижод онларида санъаткор ўз давридагина эмас, катта ВАҚТ қўйнида яшаши билан изоҳланади. Шу боис ҳам унда мангу

муаммолар, мангу қадриятлар ўз аксини, ифодасини топади. Асарнинг умрбоқийлигини таъминловчи жиҳат ҳам аслида шудир. Ҳали замонлар ўтар, лекин Қодирий романи келгуси авлодларни ҳам ҳайратга солаверади, зеро, унда мангу муаммолар("оталар ва болалар" муаммоси, "маърифат ва жаҳолат", "эзгулик ва ёвузлик" ва б.) ўлмас умуминсоний қадриятлар нуқтаи назаридан бадиий тадқиқ қилинган ва баҳоланган. Одатда актуал қатлам юзада бўлади, шу боис ҳам баъзан асар яратилган даврда ўқувчиларнинг туб эстетик қатламни илғаб олишларига, уни муносиб баҳолай олишларига ҳалал бериши ҳам ("Лолазор" романи) мумкин. Конкрет бадиий асар мазмунига таъсир этувчи муҳим омиллардан бири ижодкор дунёқарашидир. Инсон воқеликни, унда юз бераётган ҳодисаларни ўзининг дунёқараши билан боғлиқ ҳолда кўради. Шунга кўра, биз "реал воқелик" деб атаётган нарса турли индивидлар онгида турлича аксланади ва турлича баҳоланади, демакки, "ҳақиқат" тушунчаси нисбийдир. Бир даврда яшаган бир неча ижодкорнинг бир хил мавзудаги асарида тамоман фарқли ғояларнинг илгари сурилиши, воқелик уларда турлича баҳоланиши мумкиндир. Фикримизни ойдин лаштириш учун тематик жиҳатдан бир-бирига яқин бўлган "Кеча" ва "Қутлуғ қон" романларига бир қургина қиёсий назар ташлаш фойдали. Ҳар икки роман ҳам жамиятнинг муайян босқичдаги ҳолатидан "қониқмаслик" ёхуд унга нисбатан "исён" натижаси ўлароқ яратилган. Дейлик, социалистик идеалларга чин дилдан ишонган Ойбек руҳиятига 3О-йиллар воқелиги қаттиқ таъсир қилган: адиб онгида зиддият ва чигалликлар(идеалларида шубҳаланиш) пайдо бўлганки, уларни ҳал қилиш учун яқин ўтмишни бадиий тадқиқ этишга жазм қилган. Биз Ойбек ўтмишни атайин расмий нуқтаи назарга мос яратган, деган фикрдан мутлақо йироқмиз. Аксинча, адиб ўз идеали асосида кўрилган воқеликни "Қутлуғ қон" бадиий воқелигида ҳаққоний акс эттирган, унинг воситасида юртининг тараққиёт йўлини бадиий тадқиқ этган ва шу асосда ўзининг концепциясини бутлаб олган. Яъни, яқин ўтмишнинг бадиий тадқиқи асосида Ойбек октябрда танланган йўл тўғри

эди, деган хулосага келганки, натижада руҳиятидаги зиддияту чигалликлар барҳам топган. Юртининг ўтмишига йигирма йил юксаклигидан назар солган Чўлпон эса "Кеча" романида октябрь инқилобининг амалга ошиши ижтимоий-тарихий зарурият эмас, балки давр талотўпларининг ҳосиласи эканлигини, халқини чинакам саодатга элтиши мумкин бўлган йўл бошқа бўлганлигини ўзи учун яна бир карра тасдиқлаб олди-да, ўзи англаган ҳақиқатни йўли билан ўқувчисига етказишга интилди. Бундан англашиладики, чинакам ижтимоий-шахсий эҳтиёж маҳсули сифатида дунёга келган роман бадиий воқелигини реал воқеликка зид, дейишлик мақбул эмас. Зеро, бундай даъво билан чиққан ҳолда ижодкор яратган бадиий воқеликни реал воқеликка эмас, кўпроқ ўзимиз ўз нуқтаи назаримиздан ва ўзга маъно асосида кўрган воқеликка қиёслаган бўлиб чиқамиз. Масалан, Чўлпон ва Ойбек романларида яратилган бадиий воқелик бир-бирдан кескин фарқланади, бироқ ҳар икки адиб учун ҳам ўзи яратган бадиий воқелик реал воқеликдан-да реалроқ, буни тан олмаслик ижод ва фикр эркинлигини тан олмасликка олиб келади. Бадиий асар мазмунининг специфик хусусиятлари ҳақида И.Султон алоҳида тўхталади. Бунда И.Султон бешта хусусиятни алоҳида ажратиб кўрсатади: салмоқдорлик, ҳаққонийлик, универсаллик, оригиналлик, таъсирдорлик. Буларнинг ҳаммасига қўшилган ҳолда, бугунги кун уларнинг моҳияти ҳақидаги тасаввурни бироз ўзгартиришни талаб қилади. Мазмуннинг салмоқдорлиги дейилганда унинг муҳимлиги, умумбашарий муҳимлиги назарда тутилмоғи лозим. Маълумки, шўро даври адабиётида мазмуннинг салмоқдорлиги коммунистик ғояларга нечоғли мос ёки мос эмаслиги билан изоҳланган ва белгиланган. Яъни, бу ўринда кўпроқ мазмуннинг ижтимоий салмоқдорлиги эътиборга олинган. Бироқ бу хил ёндашувда индивид тақдири, индивиднинг кечинмалари (бадиий умумлашма кучидан қатъий назар) салмоқдор ҳисобланмаслиги хавфи туғилади. Шу туфайли ҳам шўро адабиётшунослигида, масалан, шахсий кечинмалар тасвирланган "кўнгил шеърияти" ёхуд бошқа асарларга паст назар билан

қаралган. Демак, бу хил ёндошув вульгар социологизмга етаклаши табиий кўринади. Мазмуннинг салмоқдорлиги унинг умумбашарий қадриятларга нечоғли мувофиқлиги билан белгиланмоғи керак. Мазмуннинг ҳаётийлиги ҳаққонийлик билан боғлиқ эканлиги шубҳасиз. Лекин бу ўринда ҳаққонийликни баҳолаш мезони масаласини ҳал қилиб олиш зарур. Адабиётшунослигимизда узоқ йиллар бадиий асар мазмунининг ҳаққонийлиги реалликка қиёсан баҳолаб келинди. Натижада кўплаб асарлар ва уларнинг муаллифларига "ҳаётни бузиб кўрсатган" қабилидаги айбловлар қўйилди. Ҳолбуки, бадиий реалликнинг ўз ҳаққонияти бор бўлиб, бу ҳаққоният мавжуд реалликдан келиб чиқиб эмас, балки бадиий реалликнинг ўзидан келиб чиқиб баҳоланиши лозим бўлади. Оригиналлик бадиий мазмуннинг муҳим специфик хусусиятдаридан эканлиги шубҳасиз. Бироқ, оригиналлик дейилганда ҳар бир асарда янги бир масала кўтарилишини эмас, ҳар бир ижодкорнинг индивидлиги, ўзига хос қараши, фикрлаши билан боғлиқ янгиликни тушунмоқ лозимдир(Яъни, муҳаббат ўзи эски нарса, лекин ҳар бир юрак уни ўзича янгилайди). Мазмуннинг универсаллиги бадиий адабиётнинг универсал билиш воситаси — сўз билан иш кўриши билан изоҳланади. Бадиий образнинг кўп маънолилиги, бадиий воқелик муаллиф томонидан англанган моҳиятнинг бадиий модели эканлиги ва бу моделнинг муаллиф кўрганидан ўзгача ҳаётий ҳолатларга ҳам кўпинча мос тушиши мазмуннинг универсаллигини таъминловчи омилдир. Ниҳоят, бадиий образнинг эмоционал ва рационал бирлик эканлиги, бадиий асарда тасвир билан бирга ҳиссий муносабатнинг мавжудлиги мазмуннинг таъсирдорлигини таъминлайди.

Адабиётлар: 1. Адабиёт назарияси .-2 томлик.- 1978, 1979. 2. Олимов М. Ҳозирги ўзбек адабиётида пафос муаммоси.-Т.:Фан,1994 3. Қосим Я. Бадиий фикрнинг уйғониши//Ёшлик.-1995.-№3.-Б.20-21 4. Дўстмуҳаммад Ҳуршид. Концепцияни янгилаш учун//Ўзбекистон адабиёти ва санъати.-1990.-16 фев. 5. Минералов Ю.И. Теория художественной словесности.-М.,1999 6. Зарубежная эстетика и теория литературы Х I Х-ХХ вв.-М.,1987 7. Литературный энциклопедический словарь.-М.,1987 8 . www.ziyonet.uz

Похожие

Бадиий асар композицияси

Бадиий асар ҳақида

Бадиий асар узвлари

Бадиий асар тили

Бадиий асар таҳлили