«Фарҳод ва Ширин» «Лайли ва Мажнун» анъана ва янгилик достонларнинг хусусиятлари - Литература - Рефераты

«Фарҳод ва Ширин» «Лайли ва Мажнун» анъана ва янгилик достонларнинг хусусиятлари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

38.7666015625 KB

« Фарҳод ва Ширин» «Лайли ва Мажнун» анъана ва янгилик достонларнинг хусусиятлари Режа: 1. «Хамса» даги сужетли достонларнинг биринчиси – «Фарҳод ва Ширин» 2. Фарҳод, Ширин, Хусрав ҳақида достон ёзиш тарихи 3. Алишер Навоий «Фарҳод ва Ширин» нинг анъанага муносабати: янгича қурилма, образларнинг янгича талқини; сужети, асосий мазмун, ғоя ва образлари;

- Фарҳод ва Ширин образларининг талқини; - Хусрав, Шеруя тимсоллари. Хулосалар. - «Лайли ва Мажнун» мавзусида ёзилган асарлар: Низомий «Лайли ва Мажнун», Хусрав Деҳлавий «Мажнун ва Лайли», Абдураҳмон Жомий «Лайли ва Мажнун», Суҳайлий «Лайли ва Мажнун». - Алишер Навоий «Лайли ва Мажнун» достонининг ёзилиш тарихи, мазмуни, ғоя ва образлари. - Лайли ва Мажнун образларининг талқини - Навфал ва унинг қизи қиссасининг достонда тутган мавқеи. Умумий хулоса. Алишер Навоий «Хамса»си , кўриб ўтилганидек, икки хил қурилмага асосланган достонлардан иборат. Агар «Ҳайрат ул –аброр» фикрий-назарий мақолотлар ва кичик ҳикоялардан таркиб топган бўлса, «Хамса»нинг бошқа тўртта достонлари сужетли, яъни маълум қаҳрамонларнинг турли хилдаги фаолиятларининг бадиий тасвиридан иборатдир. Ана шундай сужетли достонларнинг биринчиси «Фарҳод ва Ширин» дир. Шуни эслатиш лозимки, Фарҳод, Ширин ва Хусрав ҳақидаги қисса, ривоят ва достонларнинг яратилиш тарихи анча қадимийдир. Кўпгина шарқшуносларнинг тадқиқотларида қайд қилинганидек, бу қисса аслида тарихий шахс бўлмиш Хусрав Парвез билан боғлидир. Хусрав Парвез бинни Ҳурмуз сосонийлар сулоласига мансуб шоҳлардан бўлиб, у 590-628 йиллар орасида ҳукмронлик қилган. Унинг шахсий ва давлат арбоби сифатидаги фазилатлари замондошлари бўлмиш мисрлик Симокатта ва арман тарихчиси Себеосдан бошланиб, XV аср тарихчиларидан Мирхонд ва Хондамирнинг асарларида, жумладан Алишер Навоийнинг «Тарихи мулуки Ажам»ида ҳам баён этилган. (МАТ, 20 томлик, 16 том, 215-218-бетлар). Тарихий асарлар, ёдномаларда Хусрав ва Ширин муҳаббати, ҳатто Ширин Хусравнинг жуфти ҳалоли эканлиги ҳақидаги маълумотлар бор. Аммо X асргача бўлган даврдаги манбаларда Фарҳод эсланмайди. Фақат X

аср тарихчиси Абу Али Муҳаммад ал-Балъамийнинг «Тарихи Табарий»ни форс тилига ўгирган нусхасида Хусрав ва Ширин тарихи баёнида Фарҳоднинг тилга олингани кузатилади. 1 Кейинчалик эса у бадиий тарзда битилган достонларнинг асосий қаҳрамонларидан бири бўлиб қолади. Шундай қилиб, мазкур қиссанинг асосини тарихий воқелик, яъни тарихий шахслар ҳаётидаги воқеалар ташкил этса-да, аммо кейинчалик бу тарихийлик фақат номларда сақланиб қолиб, воқеалар, саргузаштлар баёнида бадиийлик қонунияти амал қила бошлайди. Натижада бу мавзуга мурожаат этган ҳар бир шоир ўзининг ижодий мароми, дунёқараши ва эстетик мезонлари асосида асар яратди. Шунинг натижасида бундай асарларда тарихийликдан кўра бадиий яратувчилик меъёри етакчилик қилиб, ундаги образлар, воқеаларнинг талқини ҳам турлича йўналиш ва мақсадларда амалга оширилади. Шундан-да, Хусрав, Ширин, Фарҳод образларининг турлича тавсвирлари, ҳар хил талқинлари майдонга келади. Жумладан, Абулқосим Фирдавсий «Шоҳнома»сида Хусрав ва Ширин тарихий нуқтайи назардан тасвирланиб, унда Ширинни севувчи Фарҳод кўринмайди. Балки унда тилга олинган Фарҳод Хусрав саркардаларидан бири бўлиб, Ширинга ҳеч қандай алоқаси бўлмаган бир шахс сифатида тасвирланган. Низомий Ганжавий бу мавзуга мурожаат этар экан, аввало унга тарихийликни эмас, балки бадиийлик мезонини устун қилиб қўяди, иккинчидан эса образлар талқинини ўзгартиради. Натижада Фарҳод тошйўнар ҳунарманд ҳамда Ширинни севувчи ошиқ сифатида тасвирланади. Аммо у достоннинг воқеаларида бошдан оёқ қатнашмайди, балки сут каналини қазиш эҳтиёжи туғилгандан воқеалар майдонига кириб келади. Хусрав Деҳлавий ҳам ўз «Хамса» сини ёзаётганда бу мавзуга мурожаат қилганда, унга худди Низомийда бўлганидай, бадиийлик мезонидан келиб чиқиб муносабат қилади. Бунинг натижасида Хусрав Деҳлавий қаламига мансуб «Ширин ва Хусрав» достони қурилмасида ҳам, услуби ва образлар талқинида ҳам Низомийдан фарқ қиладиган томонлар анчагина. Жумладан, 1 1 Г.Бегдели. Шарг адаби jj атинда «Хусрав ва Ширин» мавзусу. Баки, «Илм», 1970, 22- бет.

Хусрав Деҳлавий Фарҳодни Чин хоқонининг ўғли сифатида қаламга олиб, Ширинни севувчи ошиқ сифатида тасвирлайди. Бунда Ширин ҳам Фарҳодни севажагини эътироф этади (бу эътироф Низомийда йўқ). Хусрав Деҳлавий достони воқеаларида Фарҳоднинг иштироки Низомий достонидагидан кўра кўпроқ, кенгроқ. XIV асрга келиб, Ардабил шаҳридан (Озарбойжон) бўлган Ориф Ардабелий «Фарҳоднома» номли достон яратди. Бу достон 717 ҳижрий- 1369 йилда форс тилида ёзилган. Достонда Фарҳод бош қаҳрамон тарзида тасвирланган. Ориф Ардабилий достони икки қисмдан иборат экани ҳақида шундай ёзади: Зи нўги хомаам «Фарҳоднома», Ду қисмат гашт ҳамчу нўги хома. Яке дар ишқи Фарҳоду Гулистон, Канори ҳавзу айши боғу бўстон. Дувум дар ишқи Фарҳод асту Ширин Сафои қасру кўҳу чўи ширин. (Нўшоба Арасли. Ориф Ардабили…, 85-бет). Мазмуни: «Фарҳоднома» достоним икки қисмдан иборат: биринчисида Фарҳод ва Гулистон ишқидан ҳикоя қилинса, иккинчиси Фарҳод ва Ширин ишқи қиссасидан иборатдир. Демак, Ориф Ардабилийнинг достонида Фарҳод бош қаҳрамон қилиб олинар экан, худди Хусрав Деҳлавийда бўлганидек, Чин хоқони ўғли сифатида тасвирланади. Аммо достоннинг биринчи қисми Низомий ва Хусрав Деҳлавийларда бўлмаган воқеа билан, яъни Фарҳоднинг Абхазиялик машҳур тошйўнар устанинг қизи Гулистонга ошиқ бўлиши билан бошланади. Воқеа давом этиб, Фарҳод Абхазияга келиб, Гулистонга уйланади, уч фарзанд кўради. Гулистон вафот этади. Шундан сўнг достоннинг иккинчи қисми, яъни Фарҳоднинг Абхазия ҳокими қизи Ширин билан боғли қиссаси бошланиб, Фарҳоднинг вафоти билан ниҳоясига етади. Кўринадики, Ориф Ардабилий Фарҳод ҳақида тўлиқ достон яратган бўлсада, аммо унда Фарҳод образининг тасвири ўзгача йўналишда амалга оширилган. Бу эса Ориф Ардабийнинг ижодий консепсияси, яъни Фарҳодни идеал эмас, балки оддий инсон сифатида тасвирлашга интилиши билан боғлиқдир.

XV асрда яшаган Ашраф Мароғавий ҳам ўз «Хамса» си таркибида Фарҳод , Ширин ва Хусрав қиссасидан баҳс юритувчи «Ширин ва Хусрав» достонини киритган. Алишер Навоийнинг қайд қилганидек, Ашраф ҳам бу мавзуга ўзгача тарзда ёндашган экан: Бу майдонга чу Ашраф сурди маркаб, Бу сўзни ўзга навъ этти мураттаб. Кўринадики, Алишер Навоий мазкур мавзуга мурожаат қилгунга қадар унга кўпгина муаллифлар турли хилда ёндашиб, достонлар битганлар. Алишер Навоий буларнинг кўпидан хабардор эди. У ўзигача ёзилган асарлардан фарқ қилгувчи янги достонни яратишни ўз олдига мақсад қилиб қўйганини шундай ифода этган: Бурун жамъ эт неким бўлғай таворих, Борида иста бу фархунда тарих. Топилғай шояд андоғ бир неча кўз, Сўз айтур элға ул ён тушмаган сўз. Ани назм этки тарҳинг тоза бўлғай, Улусқа майли беандоза бўлғай. Йўқ эрса назм қилғонни халойиқ, Мукаррар айламак сендин не лойиқ… Биров ким , бир чаманда сойир эрди, Нечаким гул очилғон кўрди, терди. Ҳамул ерда эмас гул истамак хуб, Бу бўстон саҳнида гул кўп, чаман кўп. (МАТ, 8-том, 44-бет) Бу шеърий парчада қизиқ бир ишора бор: Алишер Навоий ўзига мурожаат қилиб айтадики, сен Фарҳод, Ширин ва Хусрав мавзусига оид барча тарихни кўздан кечириб, Низомий , Хусрав Деҳлавийлар достонларида учрамайдиган лавҳа , воқеаларни топгил. Шундан сўнг ўзи бундай эътироф этади: Қилиб кўнглумни бу андеша пайдо, Таворих айладим ҳар сори пайдо. Назар айлаб борин аввалдин –охир, Бўлуб бошдин оёқ олимда зоҳир. Топилди онча сўзким, комим эрди. Қуйилди онча майким, жомим эрди. (МАТ, 8-том, 44-бет).

Демак, Алишер Навоий мавзуга доир кўпгина тарихларни кўздан кечирган. Шуниси ҳам борки, бу тарихлар фақат ёзма манбалардан иборатми ёки халқ оғзаки ижодидаги шу мавзуга оид тарих – ривоятларни ҳам қамраб оладими-йўқми, бу ҳақда аниқ айтилмаган. Буни эслатишдан мақсад шуки, Фарҳод Ширин ҳақидаги қисса фақат ёзма манбаларда, достонлардагина эмас, балки халқ оғзаки ижодида ҳам X - XI асрлардан бошлаб кўзга ташланади. Ана шулардан бири Хоразмдаги машҳур Дев қалъа ёдгорлиги билан боғлиқ ривоятдир. Унда Фарҳод дев тарзида, яъни одамзод бажара олмайдиган ишларни амалга оширувчи сифатида тасвирланади. Ёки, Сирдарё воҳасидаги Фарҳод тоғи ва Ширин суви билан боғланадиган ривоят ҳам ана шу хилдаги қиссалардандир. Бу қисса – ривоятлардаги кўпгина лавҳалар- Фарҳоднинг тошйўнарлиги, оддий инсонлар бажара олмайдиган ишларни бажара олиши, Ширин хоҳиши билан сув ариғи қазилгани, Фарҳоднинг маккор кампир ҳийласи билан вафоти ва бошқалар Алишер Навоий достонидаги воқеалар билан ҳамоҳангдир. Шундай бўлсада, Алишер Навоий бу қисса- ривоятлардан хабардор эдими-йўқми бу ҳақда аниқ мулоҳаза юритиш қийин. Ҳар ҳолда Алишер Навоий ўз достонини ёзишдан олдин жуда кўп манбаларни кўриб, улардан ажралиб турадиган гўзал достонини яратган. Дарҳақиқат, Алишер Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин»и ундан олдин шу мавзуда ёзилган достонлардан, ҳусусан Низомий ва Ҳусрав Деҳлавий талқинидаги достонлардан тубдан фарқ қилади. Бу фарқ, энг аввало, устозлар томонидан қаламга олинган Фарҳод образининг бутун бир достоннинг бош қаҳрамони сифатида талқин қилинишида, Фарҳодни яхлит бир идеал образ- комил инсон даражасида тасвирланишида кўзга яққол ташланиб туради. Бу жараёнда Алишер Навоийнинг достонда Фарҳоднинг ишқу муҳаббатдаги «сўзу дард»- куйиш ва дардларига алоҳида эътибор берганини ўқтириш лозим. Бу хақда Алишер Навоий шундай ёзади: Бўлурдин даҳр бўстонида мавжуд, Эмасдур ғайри сўзу дард мақсуд. Ки ишқ аҳлидин ўлғай достони,

Муҳаббат хайлидин қолгай нишоне. (МАТ, 8-том, 45-бет) Демак, Фарҳод тимсоли яратилар экан, гарчи у Чин хоқони ўғли бўлса- да, аммо унда «ишқ аҳли» нинг комил инсоннинг барча фазилатлари мужассам этилган. Ана шу жиҳатдан Алишер Навоий Фарҳоди устозлар яратган Фарҳодлардан мукаммаллиги билан фарқ қилади. Достондаги бошқа образлар талқини эса ана шу асосий ғоя йўналишига бўйсиндирилган. Алишер Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достони 1484 йилда анъанага кўра арузнинг ҳазажи мусаммани маҳзуф (мафоилун мафоилун мафоил) баҳрида ёзилган. Достон анъанавий ҳамд ва наътлар билан бошланиб, қалам васфи, Низомий, Ҳусрав Деҳлавий, Абдураҳмон Жомий ҳақидаги боблардан сўнг достоннинг ёзилиш сабаблари ва ундан кузатилган мақсад баёни берилади. Шундан сўнг Бадиуззамон мирзога бағишланган боб келади. Буларнинг ҳаммаси достоннинг муқаддимаси бўлиб, ундан кейин Фарҳоднинг туғилиши, унга ном қўйиш билан боғлиқ ҳамда Фарҳоднинг вафотигача бўлган саргузаштлари баён қилинади. Фарҳод вафот этгач, Шеруя Хусравни ўлдириб, Ширинга талабгор бўлади. Ширин эса Фарҳод қабрида унинг ёнида вафот этади. Бу хабарни эшитган Меҳинбону ҳам оламдан ўтади. Ҳудди шу вақтда Чиндан Фарҳодни йўқлаб, Баҳром келади, Фарҳод вафотини эшитади. Шеруяни енгиб, Арман ўлкасида бир одил кишини подшоҳ қилиб қўяди. Достоннинг воқеаси шу ерда тугайди. Шундан сўнг яна икки боб бор: бири – Султон Ҳусайн Бойқаронинг ўғли Шоҳғариб мирзога бағишланган бўлса, иккинчи ва охиргиси хотима – хулоса бўлиб, унда достоннинг ёзилиш тарихи (889 ҳ. – 1484 м.) ҳам баён этилган: Чу тарихи йилин онглай дедим туз, Секиз юз сексон эрди доғи тўққуз, – (МАТ, 8 – том, 477 - бет) Шундай қилиб, Фарҳод ва Ширин қиссаси уларнинг вафоти билан ниҳоясига етсада, аммо достон Арман ўлкасида одил бир подшоҳнинг

фаолияти бошланиши билан ҳамда шоҳзода Шоҳғариб мирзо ҳақидаги боб билан якунланади. Бу ҳол бежиз эмас, чунки шоир бу билан гарчи у истаган комил инсонлар – Фарҳод ва Ширинлар ўз мақсадларига эриша олмаган бўлсаларда, аммо комил инсон, адолат ғояси, албатта, амалга ошиши, ғалаба қилишига ишонади. Буни эса Алишер Навоий одил подшоҳ ғояси билан боғлайди ва шундан бўлса керак, мазкур достонда икки тарихий шоҳзода – Бадеуззамон мирзо ва Шоҳғариб мирзоларга алоҳида боблар ажратиб, уларга панд – насиҳатлар беради: Ишим чун панд бермактур паёпай, Эшит панду манга тут бир қадаҳ май. (МАТ, 8 – том, 468 - бет) Худди шу бобда, яъни Шоҳғариб мирзога бағишланган бобда подшоҳларнинг илмли бўлиши лозимлигидан сўз юритиб, Улуғбек мирзони эслатиши сабабсиз эмас: Темурхон наслидин султон Улуғбек, Ки олам кўрмади султон анингдек. Анинг абнойи жинси бўлди барбод, Ки давр аҳли биридин айламас ёд. Валек ул илм сори топти чун даст, Кўзи олинда бўлди осмон паст. Расадким боғламиш зеби жаҳондур, Жаҳон ичра яна бир осмондур. Билиб бу навъ илми осмоний, Ки андин ёзди «Зижи Курагоний». Қиёматга дегинча аҳли айём. Ёзарлар онинг аҳкомидин аҳком. (МАТ, 8 – том, 463 - бет) Демак, Алишер Навоий Фарҳод ва Ширин каби комил инсонларнинг бахтли бўлиши, орзу истакларига эришиши учун шарт бўлган омил – бу одил подшоҳнинг ўқимишли, илмли бўлиши лозим деб билади, яъни комил инсоннинг майдонга келиши учун комил шароит ҳам, яъни Фарҳодкуш замона – шароит эмас, балки Фарҳодпарвар замона – шароит даркорлигидан сўз юритади. Ҳудди шуни назарда тутиб, замондошлари бўлган тарихий шоҳзодаларга мурожаат қилиб, улар шоҳ бўлгач, шунга амал қилишлари лозимлигини истарди.

Алишер Навоий достонининг бош қаҳрамони Фарҳоддир. Шоир эътирофича, у ҳам, Ҳусрав Деҳлавийда бўлганидек, Фарҳодни Чин хоқонининг ўғли сифатида тасвирлайди. Шуниси муҳимки, хоқон оиласида дунёга келган Фарҳодга ном қўйиш масаласига шоир алоҳида эътибор бериб, шу номни талқин қилишда, Фарҳоднинг туғилиши – келажакдаги комил инсоннинг туғилиши сифатида шарҳлайди. Биринчи шарҳ: Ки чун Хоқонға тенгри берди фарзанд, Бўлуб ул ҳадя бирла шоду хурсанд. Жамоли бирла кўнглин айлабон хуш, Отин қўймоқ сори бўлди рақамкаш. Жамолидин кўрингач, фарри шоҳи, Бу фардин ёруди маҳ то ба моҳи. Қўюб юз ҳиммату иқболу давлат, Ҳамул фар соясидин топти зийнат. Бу жавҳарларға чун иснод топти, Мураккаб айлагач Фарҳод топти. (МАТ, 8 – том, 66-67 – бетлар.) Келтирилган мисолнинг учинчи ва тўртинчи байтларида Фарҳод сўзининг маъноси қуйидагича шарҳланган: Учинчи байтда: Чақалоқнинг юзидан шоҳлик фарри-шоҳлик шон шукуҳи, ёруғлиги кўринди. Бунда Фарҳод сўзининг биринчи қисми-«фар» изоҳланган. Тўртинчи байтида эса Фарҳод сўзининг иккинчи қисми-«ҳод» шундай изоҳланади: унинг «ҳ» ҳарфи «ҳиммат» сўзининг биринчи ҳарфидан, «алиф»(о) «иқбол» сўзининг арабча ёзувда биринчи ҳарфи-«алиф»дан , учинчи ҳарфи «д» «давлат» сўзининг биринчи ҳарфидан олинган бўлиб, улар тўпланса («ҳ»+ «о» + «д») «ҳод» сўзи келиб чиқадики, унинг маъноси «йўл бошловчи»дир. Бас шундай экан, Фарҳод сўзининг маъноси шоҳлик шон- шуҳратига эга бўлган, ҳиммату иқбол-бахту саодат ва давлат соҳиби деган маънони англатади. Бу билан Алишер Навоий Фарҳод шоҳзодагина эмас, балки энг олижаноб фазилатларга эга шоҳзода эканига ишора қилмоқда. Иккинчи шарҳ: Бу «фар»ни «ҳоди»йи бахт этгач иршод, Равон шоҳзода отин қўйди Фарҳод.

(МАТ, 8-том, 67-бет.) Бунда шоир «Фарҳод» сўзини икки қисмга – «фар + ҳод» бўлиб шундай шарҳлайди: шоҳлик шон-шукуҳи ва олижаноб фазилатлар эгаси бўлган шаҳзода Фарҳод – бахт томон «ҳодий»лик-йўлбошчилик қилувчи шахсдир, яъни Фарҳод бахтли бўлишга интилувчилар роҳнамосидир. Учинчи шарҳ: Бу навъ эрмас ато қўймади отин, Ки кўргач ишқ анинг покиза зотин. Анга фарзона Фарҳод исм қўйди, Ҳуруфи маъхазин беш қисм қўйди. Фироқу рашку ҳажру оҳ ила дард, Бирор ҳарф ибтидодин айлабон фард. Борин устоди ишқ этгач мураккаб, Тараккубдин бу исм ўлди мураттаб. (МАТ, 8-том, 67-бет) Бунда шоир Фарҳод ( ) сўзининг ҳар бир ҳарфи «фироқ», «рашк», «ҳажр», «оҳ» ва «дард» сўзларининг биринчи ҳарфларидан («фироқ»дан «ф», «рашк»дан «Р», «ҳажр»дан «Ҳ», «оҳ»дан «о» ва «дард»дан «д» ) иборатлигига ишора қилиб, бу билан Фарҳоднинг «ишқ» аҳлидан эканига урғу беради. Шундай қилиб , «Фарҳод» сўзига берилган бу уч шарҳга диққат қилинса, унда шу номга (Фарҳод) эга бўлиб, Алишер Навоий тасвирлаган бадиий образнинг моҳияти очилади ҳамда бутун достон давомида у ана шундай фазилатлари билан намоён бўлади. Бу ҳол унинг ёшлигидан, мактабда ўқиш жараёни, илм ўрганишидан кўзга ташланади. Алишер Навоийнинг ёзишича, ёш Фарҳод: Агар бир қатла кўрди ҳар сабақни, Яна очмоқ йўқ эрди ул варақни… Ўқуб ўтмак, ўқуб ўтмак шиори, Қолиб ёдида сафҳа –сафҳа бори… Жаҳонда қолмади ул етмаган илм, Билиб таҳқиқини касб этмаган илм… Улум авроқи чун бир-бир ёпилди, Диловарлиқ силоҳи майли қилди… (МАТ, 8-том, 70-71-бетлар)

Шунинг билан бир қаторда Фарҳод: Демонким, кўнгли поку ҳам кўзи пок, Тили поку сўзи поку ўзи пок,- (МАТ, 8-том, 72-бет) бир олижаноб инсон сифатида ҳам шаклланиб боради. Бу байт «Ҳайрат ул- аброр»да ошиқ ҳақида: Ошиқ ани билки эрур дарднок, Ҳам тили, ҳам кўзию ҳам кўнгли пок,- деб ёзганларининг Фарҳод мисолида амалга ошганини, яъни умумлашма фикрларнинг бадиий образда мужассамлашганини кўрсатади. Фарҳоднинг кейинги фаолияти ҳам ибратбахш: Фарҳод шоҳзода бўлса- да, машҳур усто Қорандан тошйўнарлик, Монийдан наққошлик санъатларини мукаммал ўрганиб, устозларини ҳайратда қолдиради. Хоқон ўғлига тож- тахтни тақдим этишини айтганда Фарҳоднинг асосли узрлар айтиши, Хоқоннинг ўғлига хазинасини кўрсатгани, «Оинаи Искандарий» сирларини билиш учун Юнон томон сафари, ундаги ажойиб-ғаройиб саргузаштлари ниҳоятда жозибали ва гўзал тасвирланган. Бу саргузаштларда Фарҳод фақат лашкарбоши, паҳлавон сифатида эмас, балки донишманд, адолатли ва олижаноб инсон сифатида кўзга ташланади. Фарҳод Юнон сафаридан Чинга қайтиб, «оинаи Искандарий»да Арман ўлкасидаги дашт, унда канал қазувчилар ва бир гўзал бошчилигидаги қизларни кўрди ва ўша гўзалга ошиқ бўлиб қолди. Ишқ Фарҳодни касал қилади, уни даволаш учун денгиз саёҳатини уюштирадилар. Кемалар ҳалокатга учраб, Фарҳод бир ёғоч устида танҳо қолиб, тижоратчилар кемаси уни қутқаради. Фарҳод эса уларни қароқчилардан ҳимоя қилади, Шопур билан танишади. Сўнг улар Арман даштида канал қазаётганлар олдига келадилар. Фарҳод уларга раҳми келиб, Ҳунарни асрабон нетгумдур охир, Олиб тупроққаму кетгумдур охир, - деб ҳунарини, мўъжизакор тешасини ишга солиб, канал қозади. Унинг овозаси Арман маликаси Меҳинбону ва жияни Ширинга етиб боради. Ширин ўзининг донишманд канизаклари билан Фарҳодни кўришга келади. Фарҳод «Оинаи

Искандарий»да кўрган гўзали Ширин эканини билиб, ҳушдан кетади… Кейин воқеалар Фарҳоднинг Арман ўлкасидаги фаолияти-канал - «Айн ул- ҳаёт», ҳовуз- «Баҳр ун нажот» ва қаср қуриш, Хусравга қарши кураш, охирида эса вафоти билан боғлиқдир. Бунда Фарҳод қурувчи, наққош, тошйўнар ва паҳлавонгина эмас, балки Шириннинг ҳақиқий ошиқи , унинг учун ўзини ҳам қурбон қилишга тайёр инсон сифатида гавдаланади. Шунинг учун Алишер Навоий достонини ёзаётганида ҳам ана шу масалага асосий диққатни қаратиб ёзади: Мени маҳзунғаким, ишқ этти бедод, Солиб ғам тоғида андоқки Фарҳод. Муносибдур агар тортиб навони, Десам Фарҳоди маҳзун достони. Ёзиб жон мусҳафидин икки оят, Дебон Фарҳоду Шириндин ҳикоят. (МАТ, 8-том, 47-бет). Достонда ана шу икки тимсол ўзининг жозибадорлиги билан, самимийлиги, ҳақиқийлиги, буюк инсонга хос фазилатлари билан кишини мафтун этади. Алишер Навоий тасвирида Ширин Меҳинбону тарбиясидаги малика. У ҳар жиҳатдан: зоҳирий, ботиний, маънавий ва маърифий жиҳатдан ҳам гўзал ва беқиёс. Шунинг учун шоир Ширин сиймоси-портретини шундай бир маҳорат билан чизадики, уни ўқиган кишининг кўзи ўнгида бу тимсол бутун борлиги билан намоён бўлади. Бундан ташқари унинг маънавий-маърифий савияси ҳам ана шундай гўзал ва юксак даражада. Шунинг учун унинг атрофидаги ўн қиз-Дилором, Дилоро, Дил осо, Гуландом, Суманбу, Сумансо, Паричеҳр, Париваш ва Парипайкарлар ҳам Ширинга муносиб бўлиб, бири шеърият, бири мусиқа, бири мантиқ, бири ҳайъат, бири тарих, бири ҳисоб, бири муаммодонликда тенги йўқ фозиладирлар: Бу фанларда булар бир-бирдин аҳсан, Юз ул фанлиқ аро ҳар қайси як фан. (МАТ, 8-том, 272-бет)

Бунда Алишер Навоий Меҳинбону саройидаги ажойиб бир ижодкорлик ва билимдонлик муҳитини тасвирлайди. Бунинг сабабини эса Меҳинбонунинг ўзида кўради: Меҳинбону ки донишпарвар эрди, Билик аҳлиға шоҳи сарвар эрди. (МАТ, 8-том, 273-бет) «Фарҳод ва Ширин»даги бу тасвир Ширин каби комил инсонларни етиштирувчи комил шароитни ҳам назарда тутади. Шундай бўлганда фақат эркакларгина эмас, балки аёллар ҳам ўз қобилиятлари ва имкониятларини ҳар томонлама юзага чиқора оладилар. Бу эса Алишер Навоийнинг орзуси ва асосий мақсади ҳамдир. Шунинг учун Алишер Навоий тасвиридаги Ширин ўз тақдирини ўзи ҳал қиладиган эркин шахс. Бу ҳолат қуйидаги лавҳада яққол кўзга ташланади: Шириннинг довруғини эшитган Хусрав унга совчи юборади. Бу ҳақда Ширинга айтганларида, у шундай жавоб беради: Манга не ёру не ошиқ ҳавасдур, Агар мен одам ўлсам ушбу басдур. Агар Бону иложи билса, қилсун, Ўзумни ўлтурурмен, йўқса билсун. (МАТ, 8-том, 293-бет) Достонда Меҳинбону, Фарҳод отаси Хоқон, Шопур, Баҳром ва шунга ўхшаш тимсоллар ҳам борки, улар асосий қаҳрамонларнинг фаолиятини қўллаб-қувватлагувчи ижобий тимсоллар сифатида тасвирланади. Ана шулардан бири бўлган Шопур ҳақида қуйидагилар ёзилган: Ҳунар бобида устоди замона, Замона ичра наққоши ягона. Варақни килки айлар чоғда тасвир, Бўлуб нойиб маноби килки тақдир. Не сурат ёзғали топиб чу даст ул, Жаҳонни айлабон суратпараст ул… Қалам аҳлиға онинг тарҳи дастур, Жаҳон аҳли дебон отини Шопур… Гузин Фарҳодға бехавфу кулфат, Бўлуб Шопур ила ул навъ улфат- Ки, онсиз бир дам ўлғоч истаб они, Сўруб дарду муҳаббат достони. (МАТ, 8-том, 217,219-бетлар)

Шундай қилиб, Фарҳод Шопур тимсолида ўзига муносиб дўстни кўриб, умри охиригача у билан бирга бўлди. Аммо достонда Хусрав , Шеруя сингари салбий тимсоллар ҳам борки, улар қаттиқ қораланганлар. Бунинг сабаби эса уларнинг хатти-ҳаракат ва қилмишлари эзгулик, осойишталик, ободонликка қарши бўлиб, инсонларни комилликка интилишларига ғов бўлганликларидадир. Фарҳод, Ширин, Меҳинбону ва минглаб одамларнинг ўлимига сабаб бўладилар. Охирда эса Хусрав ўз ўғли Шерўя томонидан ўлдирилади, Шерўяни эса Фарҳоднинг дўсти Баҳром мағлубиятга учратади. Демак , Алишер Навоий тасвирида золимлик енгилади, адолат тантана қилади. Шундай қилиб, Алишер Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достони ўзбек достончилиги тарихида алоҳида мавқега эга бўлган бадиий ёдгорликлардан бўлиб, унда улуғ шоирнинг комил инсон ҳақидаги консепсияси ўзининг бадиий ифодасини топган. Шунинг учун у жуда кўп тилларга, жумладан тожик, турк, рус, грузин ҳамда Европа халқлари тилларига таржима қилинган. Алишер Навоий «Хамса»сидаги учинчи достон «Лайли ва Мажнун» дир. Бу достон 1484 йилда ҳазажи мусаддас (мафъулу мафоилун фаулун) баҳрида ёзилган. Алишер Навоийгача бўлган даврда ҳамда унинг замонасида «Лайли ва Мажнун» мавзусига мурожаат қилиб, достонлар ёзган шоирлар кўп эди. Аслида бу мавзу араб халқи орасида майдонга келиб, кейинчалик ислом сивилизатсияси тарқалган ўлкаларда энг машҳур қиссалардан бири бўлиб қолди. Олимларнинг текширишлари шундан далолат берадики, аввалида арабларнинг бани Омир қабиласига мансуб Қайс ва унинг севгиси ҳақидаги қисса майдонга келиб, бу қисса ибн Қутайба, ал-Жоҳиз, Абулфараж каби олимларнинг «Китобуш-шеър ва ш-шуаро», «Китоб ул-оғони» номли асарларида ҳамда умавийлар давридаги шоирлар шеърларида тилга олинган.

Кейинчалик эса у ислом маданияти тарқалган ғайри араб ўлкаларда тўлақонли бадиий асарларнинг яратилишига сабаб бўлган. Ана шундай шоирлардан машҳури Низомий Ганжавийдир. Ундан кейин Хусрав Деҳлавий, Ашраф, Абдураҳмон Жомий, Шайхим Суҳайлийлар ҳам бу мавзуда гўзал асарлар ёзганлар. Алишер Навоий ўзининг «Лайли ва Мажнун»ини ёзаётганда эслатилган ва бошқа асарлардан хабардор эди. Бас шундай экан, Шарқда машҳур бўлган бу мавзуга Алишер Навоийнинг яна мурожаат қилишига боис нима эди, деган саволнинг туғилиши табиий, албатта. Бизнингча, аввало, Алишер Навоийнинг ўз эътирофларидан келиб чиқиб, бу саволларга жавоб топиш мумкин. Биринчи эътироф: Алишер Навоий ўзигача ёзилган «Хамса»ларнинг форс тилида эканлигини уқтириб, ўз «Хамса»сини ўзбек тилига ёзишга киришгани. Демакки, «Хамса» таркибига кирувчи «Лайли ва Мажнун» ҳақидаги қиссани ҳам ўзбек тилида ёзгани. Мен туркча бошлабон ривоят, Қилдим бу фасонани ҳикоят. Ким шуҳрати чун жаҳонга тўлғай, Турк элиға доғи баҳра бўлғай. (МАТ, 9-том, 311-бет.) Иккинчи эътироф: Алишер Навоий «Лайли ва Мажнун» достонида шу мавзуда ўзигача ёзилган асарларга, бир томондан, ўхшайдиган (мавзу, воқеа, тимсоллар), иккинчи томондан ва энг муҳими, ўхшамайдиган (воқеа, тимоллар талқинида) асар яратиш борасида кўп ўйлагани ва, ниҳоят, бу масаланинг ечимини топгани ҳақида шундай ёзади: Аввалда кўп айладим тааммул, То кўнглума кирди бу тахайюл- Ким, Ганжада ганжлар ёшурғон, Ҳар ганжигаким ясади қўрғон. Ё ҳинднажоди ҳиндувизод- Ким , қасрларини қилди обод. Ҳар қалъа учун керакдурур шаҳр, Ҳам қасрға боғу сабзадин баҳр. Бўлса манга фурсат ул қадар чоғ

Ким, шаҳр ила тарҳ солибон боғ. Боғини риёзи хуррам этсам, Шаҳрини саводи аъзам этсам. (МАТ, 9-том, 34-бет) Мазмуни: Бу масалада мен кўп ўйладим ва шундай хаёл –фикрга келдим. Низомий ўз достони билан бир қўрғон ясади, Хусрав Деҳлавий эса қаср бунёд қилди. Мен бўлсам, уларнинг ишини давом эттириб, «қўрғон»ни «шаҳр»га айлантириб, «қаср»- атрофида жаннат монанд боғлар қураман. Бадиий образлар (шаҳр, боғ) тарзида баён қилинган бу фикрни қандай тушунмоқ даркор ? Бизнингча, Алишер Навоий «шаҳар» сўзи воситасида Низомий яратган «қўрғон» –достонни кенгайтиришни «боғ» сўзи орқали эса Хусрав Деҳлавий яратган «қаср» достонни бадиий жиҳатдан янада гўзаллаштиришни назарда тутган. Шунинг билан бир қаторда ўзи яратадиган достонни «номаи дард», «ҳангомаи дилафрўз» –дард номаси, юракни куйдирувчи, яъни ишқ ҳақида, бу йўлдаги «фиғон била оҳ»лар «кўз ёшлар»,кўнгулларнинг ўт бўлиб ёниб, оҳларнинг унинг (кунгул ўтининг) дуд –тутунлари бўлишини назарда тутади. Бошқача қилиб айтганда, Алишер Навоий бу мавзуни ёритишда руҳий ҳолат , ички кечинмаларнинг ниҳоятда гўзал ,ниҳоятда самимий ва чуқур бўлишига эътиборни қаратади . Худди шунинг учун достон воқеалари, яъни Лайли ва Мажнун ҳикояти бошланмасдан аввал «Ул тун маҳобати таърифида»…деб номланган бобни келтириб, ишқ водийсининг мураккабликларидан, офат ва қийинчиликларидан жуда баланд шоирона руҳда сўз юритади (МАТ, 9-том, 48-57-бетлар). Достонда Лайли ва Мажнун вафотидан, яъни бу қисса ниҳоясига етгандан сўнг яна «Ишқ таърифидаким» сарлавҳаси билан бир боб келтирилади. Бу боб диққат билан ўқилганда шу нарса аён бўладики, унда Алишер Навоий биз жавобини топишга интилган саволларга ҳам, достон ва унинг тимсолларини таҳлил қилиш бўйича асосий йўналишларни ҳам баён этган. Шундай туюладики, гўё Алишер Навоий бу боб билан достонни, тимсолларини тушуниш учун очғич –калитни ўқувчига тақдим этади.

Демак, достонни ундаги образларни таҳлил қилишда Алишер Навоийнинг эътирофлари бизга очғич- калитлик вазифасини ўтайди. Бундай мулоҳазанинг баён этилишига сабаб шуки, бу достон ҳақида жуда кўп олимлар фикр юритдилар, уни ҳар бир давр талаби асосида таҳлил қилишга уриндилар. Аммо улар Алишер Навоий эътирофларидан келиб чиқиб бу асарга ёндашмасдан, балки ўз тушунча ва мақсадлари асосида иш тутдилар. Республикамиз мустақилликка эришгач, умуман меросга, жумладан Алишер Навоийнинг «Лайли ва Мажнун» ига ҳам истиқлол ғояси талаблари асосида ёндашиш, уни таҳлил қилишга уринишлар кўзга ташланмоқда. Масалан, адабиётшунос Нажмиддин Комиловнинг «Тасаввуф» деб номланган биринчи китобининг (Тошкент, «ёзувчи», 1996) «Ишқ оташининг самандари» боби Алишер Навоий «Лайли ва Мажнун» ига бағишланган. Унда достондаги ишқни «ишқи ҳақиқий» тарзида тушинишга мойиллик кўпроқдир. Т.Ғафуржонова эса «Лайли ва Мажнун» нашри сўнгидаги изоҳларда (МАТ, 9-том, 318-бет) достонда «тасаввуфга доир талқинлар бўлса-да,… мажозий ишқ қисмати, ижтимоий адолатсизлик тасвири… ҳаётий тасвирланган» тарзида мулоҳаза юритади. Аслини олганда икки муаллиф ҳам ҳақ. Чунки Алишер Навоий достоннинг эслатганимиз «Ишқ таърифи» бобида ҳақиқий ва мажозий ишқлар ҳақида ҳам сўз юритиб, Мажнун мажозий ишқга эришган ва ҳақиқийсидан ҳам баҳраманд бўлган тимсол эканлиги тўғрисида шундай ёзади: Бу ишқки бахти комрондин, Холи бўлмай замоне ондин. Гарчи икки навъ ўтти рози, Аввалғини англағил мажози. Ким дарду гудозу сўз бирла, Юз шўълаи жонфирўз бирла. Чун айлади покликка мавсуф, 1 Ул навъ қилур бировга машъуф 2 Ким ишқ аро фироқ ила дард, Ўзлукдин этар тамом ани фард. 1 1 Поклика мавсуф- покликда шуҳрат қозонган. 2 2 Машъуф- мафтун.

Бил сўнграғи ишқни ҳақиқий, Ким давлат эрур анинг рафиқи. Аввалғи вужудни этса зойил, Чун бўлса иккинчисиға мойил. Йўқ-йўқки иккинчи они чекса, Кўнглида висол тухмин экса. Ул навъ кетурса турктози 3 Ким қолмаса сурати мажози. Мазҳардин кўрунмайин нишоне, Мазҳарда ўзини топса фони. Мақсуд будур ҳаётдин бу, Бал хилқати коинотдин бу. Мажнунға бири бўлуб мусаллам 4 Баҳра топти иккинчидин ҳам. (МАТ, 9-том, 295-296-бетлар). Демак, Мажнун образи талқинида Алишер Навоий эътирофидан келиб чиқиб шуғулланса, масала анча ойдинлашади. Мажнун – биринчи навбатда инсон. Инсоннинг комиллик-покликка интилишида эса ишқи мажозий имтиҳон майдони. Чунки ана шу майдонда инсон ишқ йўлидаги дард, куйиш-ёнишлар, жонни куйдирувчи юзлаб шўъла- ёлқинлар кўрасида тобланади – ҳар хил хираликлардан покланади ва покликда шуҳрат қозонади («покликка мавсуф»). Ул ўтда чу эҳтизоз топди, Андоқки керак гудоз топди. Ҳар ғашлиғдин эрди ноқис Бўлди бу гудоз била холис. (МАТ, 9-том, 294-бет.) Бошқача айтганда, у «ўзлиги» - сурати мажозийлигидан қутулиб, маънавий – ахлоқий поклик даражасига, яъни комил инсон даражасига эришиб, одамларни мафтун этади («бировга машъуф»). Мажнун ана шу даражадаги тимсол бўлиб, Илоҳий зотнинг сифатларидан баҳраманд бўлган- комил инсондир. Демак, Мажнун мажозий ишқда комилликка эришиб, ҳақиқий ишқдан баҳраманд бўлганларнинг Рамзидир. Мажнуннинг бундай юксак 3 3 Турктози—толон-торож 4 4 Мусаллам- муносиб, эришилган

комиллик даражасига эришувининг асосий омили Лайлидир. Лайли комилликни намоён этадиган кўзгудир, мазҳардир. Мажнун ана шу кўзгуда ўзини эмас, балки Лайлини-комилликни кўради: Ҳам Лайли ўлуб тилида зикри, Ҳам Лайли ўлуб ичида фикри. Ҳар ён назар этса ошкоро, Лайли назарида жилва оро. (МАТ, 9-том, 149-бет) Шунинг билан бир қаторда: Мажнун соғиниб ўзини Лайли, Айлар эди нозу ишва майли. Лайли ўзини соғинди Мажнун, Шукр эттики, ёри бўлди мақрун. Ул бу бўлдию лек бу ул Топмади арода иккилик йўл. (МАТ, 9-том, 250-бет) Демак, Мажнун ва Лайли комилликда ваҳдатни-ягона- яхлитликни ташкил этади. Бу эса ниҳоятда баланд даражадаги ишқнинг-хос ишқнинг кўриниши бўлиб, унда жисмонийлик эмас, балки маънавийлик етакчи мавқени эгаллайди. Бундай юксак даражадаги хос ишқни тушинмайдиганлар Мажнун ва Лайли ишқи моҳиятини ҳам тушинмайдилар. Булар қаторида Лайлининг отаси ҳам бор, ибн Саломлар ҳам бор. Шунинг билан бир қаторда Алишер Навоий достонда Мажнун ва Лайлилар ишқи моҳиятини тушунувчи ва уларга ёрдам қўлини чўзганлар ҳам борлигини Навфал образи мисолида кўрсатади. Чунки: Навфалки Арабда эрди нодир, Тиғига қадар, ўқиға қодир. Яхшилиқ ила Арабда мавсум, Оромгаҳи бу марз ила бум… Навфал дағи ишқ кўрган эрди, Ғам дашти аро югурган эрди. (МАТ, 9-том, 152-153-бетлар). Шу жиҳатдан Навфал қизи ва унинг севгилиси тақдирининг ижобий ҳал қилингани тушинарлидир. Аммо Навфал қизи ва унинг севгилисининг муҳаббати Мажнун ва Лайлилар ўртасидаги ишқ-хавос ишқи даражасига

кўтарилган эмас. Навфал қизи ва севгилисининг ўзаро ишқи Алишер Навоий таърифлаган «авом ишқидурким, …дерлар: «фалон фалонга ошиқ бўлубдур… ва бу қисмнинг (авом ишқининг) бийикрак мартабаси шаръий никоҳдурким, бари халойиққа суннат…» (МАТ, 14-том, 67-бет). Алишер Навоий достонида бу икки хил ишқнинг талқинида шоир мажозий ишқ мартабасига Мажнун ва Лайлилар ишқи мисолида алоҳида урғу беради, чунки бу мартаба комиллик мартабаси бўлиб, унда «пок кўзни пок назар била пок юзга солмоқдур ва пок кўнгул ул пок юз ошубидин кўзғолмоқ ва бу пок мазҳар воситаси била ошиқи покбоз маҳбуби ҳақиқий жамолидин баҳра олмоқ»дир (МАТ, 14-том, 68-бет) Демак, Алишер Навоий мазкур достонда ҳамма соҳада покликка эришган комил инсон ҳақидаги мулоҳазаларини Мажнун ва Лайли афсонаси воситасида баён қилади: Ёзмоқда бу ишқи жовидона, Мақсудум эмас эди фасона. Мазмуниға бўлди руҳ майли, Афсона эди анинг туфайли. Лекин чу рақамға келди мазмун, Афсона анга либоси мавзун… Инсонга эрур камол матлуб, Андин дағи дарду ҳол матлуб… Ё раб, бу рақамки бўлди марқум, Ҳар ким ўқумоқдин этса маълум. Ҳар не ки ўқур тааммул этса, Деган ғаразим тахайюл этса. (МАТ, 9-том, 310-312-бетлар). Шундай қилиб, Алишер Навоий «Хамса» сидаги иккинчи – «Фарҳод ва Ширин», учинчи – «Лайли ва Мажнун» достонлари ҳақида умумий йўналиш тарзида мулоҳаза юритдик. Агар диққат билан қаралса, бу икки достонни бир-бирига яқинлаштирувчи муштарак мавзу – комил инсон мавзуси бор. Бу мавзу уларни бир-бирига боғлабгина қолмайди, балки мавзунинг ҳар бир достонда ўзига хос тарзда ёритилиши уларнинг услубий ўзига хосликларини намоён этади, яъни «Фарҳод ва Ширин» да бу мавзу ижтимоий фаоллик кўламида ёритилса, «Лайли ва Мажнун» да эса асосан ишқ майдонидаги ички

кечинмалар, руҳий ҳолатларнинг чуқур тасвири орқали ниҳоятда маҳорат билан тасвирланади. Демак, Алишер Навоий бу достонларда бир мавзуни икки йўналишда давом эттириб, унинг кўп қиррали эканини кўрсатишга, бадиий тимсоллар, воқеалар, ҳикоятлар орқали тасвирлашга катта маҳоратини намоён этган.

Фойдаланилган адабиётлар: 1. Алишер Навоий. Фарҳод ва Ширин. МАТ. 8-том, Т., «Фан», 1991. 2. Алишер Навоий. Лайли ва Мажнун. МАТ, 9-том, Т., «Фан», 1992. 3. Ғаниева С. «Фарҳод ва Ширин» учун шарҳ ва изоҳлар, Қаранг: Алишер Навоий. МАТ, 8-том, 481-529-бетлар. 4. Ғафуржонова Т. «Лайли ва Мажнун» учун шарҳ ва изоҳлар. Қаранг: Алишер Навоий. МАТ, 9-том, 317-350-бетлар. 5. Алишер Навоий «Хамса» си. Тадқиқотлар. Т., «Фан», 1986. 6. Комилов Н. Тасаввуф. Биринчи китоб. Т., «Ёзувчи» 1996.

Похожие

Лайли ва мажнун достонида табиат тасвири

«Сабъаи Сайёр» ва «Садди Искандарий» анъана ва янгилик мазмун ва бадиият

Уйғур адабиётида Хамса мавзуларининг ишланиш тарихидан

Алишер Навоий «Хамса»си ва хамсанавислик анъанаси

Озарбайжон адабиёти