Лайли ва мажнун достонида табиат тасвири - Литература - Рефераты

Лайли ва мажнун достонида табиат тасвири

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

49.5 KB

Лайли ва мажнун достонида табиат тасвири Инсон ва табиат ўртасидаги кўзга кўринмас боғлиқлик диалектик характе рга эга. Инсон табиат билан узвий алоқада бўлар экан, уни маълум маънода ўзгартиришга интилади. Бу ҳол одамнинг олам ҳақидаги дунёқараши шаклланиб бораётганидан далолат беради. Маълумки, қадимги одамлар табиат ҳодисаларини тўла идрок эта олмаганлар, шунинг учун ҳам табиатнинг сиру синоатларини жонли мавжудот сифатида тасаввур қила бошлаган. Бадиий тафаккурнинг мана шундай дастлабки маҳсуллари аждодларимизнинг табиат культлари билан боғлиқ тасаввурларининг келиб чиқишига сабаб бўлган. Табиат культлари билан боғлиқ тасаввурлар кейинчалик бадиий тафаккур тадрижий тараққиётига ўз таъсирини ўтказиши натижасида поэтик тасвирда табиат унсурларига мурожаат этиш ҳодисаси майдонга келган. Табиат ва инсон уйғунлигини аждодларимиз маънавий мерослари тизимида кўплаб учратиш мумкин. Жумладан, Алишеър Навоийнинг «Лайли ва Мажнун» достони бадииятида табиат тасвиридан шоирнинг бадиий унсур сифатида фойдаланганлигининг гувоҳи бўламиз. Тадқиқотлар шуни кўрсатадики, Навоий достон воқеалари баёнида табиат элементларидан эпик қаҳрамон характерини яратишда ўринли фойдаланган: Келмай нафас ўзига ҳуши, Саҳро вуҳуши киби хуруши. 1 Мазкур байтда Мажнуннинг ўзига хос қиёфаси, яъни беҳуш, мажнун- жинни сифатида фарёд қилиб, чор тараф ўзини уриши саҳрода изиллаб эсаётган шамолнинг ваҳшийлигига қиёсланади. Мажнуннинг қиёфаси, руҳий олами тасвирида ҳам ўхшатиш санъатидан фойдаланилганлигини кўриш мумкин: Тоғ ичра уни тушуб сабодек, 1 Алишер Навоий. Лайли ва Мажнун. Тошкент, 1991. 48-бет.

Қум узра тани қуруқ гиёдек 2 . Мажнуннинг тушкун кайфиятини ифодалаш учун шоир тоғ билан ўралган жойда овознинг йўқолиб кетишини сўниб бораётган «сабо»га менгзайди. Эпик қаҳрамоннинг мадорсиз тани юқорида тасвирланган саҳро шамолида жизғанак бўлиб учаётган қуруқ гиёҳга ўхшатилмоқда. Мажнун тасвирида саҳро , қум , қуриган гиёҳ бадиий тасвир воситаси вазифасини ўташ билан бирга қадимги аждодларимизнинг жон ҳақидаги ибтидоий тасаввурларига ишорадир. Маълумки, ибтидоий қарашларга кўра, одам тупроқдан яралган. Инсон характерида саҳронинг ваҳшийлигини мужассамлиги, қум узра танининг қуруқ гиёҳ сингари вазнсиз ётиши сувсиз гиёҳнинг қуришига муҳаббатсиз ошиқ жисмини муқоясасидир. Достонда Мажнун бутун даррандалар, жайрон сингари мавжудотлар билан тиллашади. Инсонни сайёд деб билгувчи жайрон лар эпик қаҳрамонни ўртага олиб меҳр у л ашади. Мажнун изтиробларини одам боласи англамаса- да, жайронлар тушунадилар. Бўрилар уни шўбон- чўпон ити сингари қўриқлайдилар. Мажнуннинг табиат билан сирлашиши, уни она табиат ўз бағрига олиши, ҳатто йиртқич бўри ларнинг ҳомийлик қилиши мотиви қадимги туркий мифологияда мавжуд бўлган бўри 3 тотемига алоқадор эпик формуладир. Маълумотларга қараганда, қадимги туркий қавмлардан ашина уруғининг мифологик ҳомийси бўри саналади. Уруғнинг тарқалиш жойи ҳам саҳро, дашт бўлган. Мана шу тасаввурларнинг тадрижий такомили натижасида бўрининг инсоннинг ҳомийси сифатидаги поэтик вазифа бажарувчи бадиий унсур шаклидаги кўриниши достон сюжетида ўринлашган. Достонда шоир эпик қаҳрамон характерига хос чизгиларда «нафс итлигин» иборасини ҳам қўллайди: Нафс итлигидин кечиб тамоми, 2 Кўрсатилган асар... 48-бет. 3 Жўраев М., Шомусаров Ш. Ўрол-Олтой қабила бирлашмасининг мифологик тасаввурлари // Араб фольклори ва ўзбек мифологияси. Тошкент. Фан, 2001.73-бет.

Дашт узра кийик мутеу роме. 4 Яъни, нафсдан бутунлай воз кечиб саҳрода кийик сингари юввош тортиб қолган. Маълумки, кийик ҳар нарсани ҳам еявермайди. Кийикнинг емиши турли гиёҳлардир. Шоир бу ерда қаҳрамоннинг кийик сингари маюс ва беозор эканлигини тасвирламоқда. Мазкур тасвир орқали Мажнун беозор ошиқ, кийик сингари нафосат ва гўзаллик эгаси сифатида гавдаланади. Бу эса табиат элементига хос белгиларнинг асар қаҳрамонига кўчиришдек бадиий маҳоратнинг ёрқин намунасидир. Биз юқорида шоирнинг қадимий мифологик тасаввурлардан фойдаланганлиги борасида тўхталиб ўтган эдик. «Лайли ва Мажнун»да саҳро тасвирига кўп эътибор қаратилган. Шоир воқелик баёнида саҳро тасвиридан хўп фойдаланган. Мажнуннинг саҳрода кезиши, ошиқлик ва айрилиқ азобларини саҳрода тортиши қадимги туркий мифологиядаги илоҳий саҳро тушунчаси билан алоқадордир. Чунки саҳрода одам ато яратилган. Достонда эса саҳрода ғам-андуҳ, азобли ҳижрон дунёга келади. Эпик қаҳрамон саҳрода ҳақиқий ошиқ сифатида намоён бўлади. Мажнун саҳрода ўзини эркин сезади: Fам заъфида дашт узра ётсанг, Қум бистар экин аёғ узатсанг 5 . Байтда қум эпик қаҳрамон учун кўрпа-тўшак. Fаму андуҳдан даштда бағрини ерга бериб ётса ҳам, ғаму кулфатлардан фоний дунёни тарк этса ҳам қум меҳрибон, жонажон маскандир. Шунингдек, шоир саҳронинг макон вазифаси билан бирга зулумот, ваҳшат макони эканлигини ҳам тасвирлайди: Тун бошинга ваҳш ўлур экин жамъ, Олингда бўри кўзи экин шамъ 6 . Туннинг даҳшатлар юз берадиган эпик замон 7 эканлиги ўзбек халқ эртаклари сюжет тизимида ҳам учрайдиган фольклорий эпик формула бўлиб 4 Алишер Навоий. Лайли ва Мажнун. 48-бет. 5 Алишер Навоий. Лайли ва Мажнун. 70-бет. 6 Алишер Навоий. Лайли ва Мажнун. 70-бет. 7 Қодиров К. Ўзбек халқ сеҳрли эртакларида биографик замон//Фольклоршунослик. 1- китоб Навоий 2003. 82-85-бетлар.

бўрининг кўзини шамга қиёслаш билан тўлдирилган ҳолда ташбеҳ санъатини ҳосил қилишга хизмат қилгандир. Ўлтурур экин чибин қошинға, Эврулур экин қуюн бошинға 8 . Азоблардан қийналган ошиқни саҳрода фақат чивин йўқлайди. Унинг бошида қуюн айланади. Эпик қаҳрамоннинг бошида қуюн айланиши мотиви орқали шоир Мажнуннинг афтода ҳол, ҳамма бало-ю қазоларга дуч бўладиган нишон эканлигини инкишоф этмоқда. «Лайли ва Мажнун»да қуйидаги табиат унсурлари қайд этилган: тупроқ, ўсимликлар, жониворлар (ит, бўри, жайрон, кийик), осмон жисмлари (кўк, юлдуз, қуёш), табиат ҳодисалари (қуюн, сабо) сингарилар. Достон сюжетида Лайлининг Мажнун мактубидан изтироб чекиши баёнида мажолсиз ошиқнинг аҳволидан хабардор бўлади: Пашша киму пиллик хаёли, Ё мўрға шеърлик мажоли 9 . Мазкур байтда шоир ошиқ аҳволидан маъшуқанинг хабар топишини тасвирлашда тазод санъатидан фойдаланади. Бунда пашша, пил, мўр, шеър каби жониворларни қайд этиш билан мантиқий қаршилантиришни юзага келтиради. «Лайли ва Мажнун»да табиат элементларидан қуйидаги поэтик мақсадларда фойдаланилган: 1. Эпик қаҳрамоннинг характерини очиб бериш; 2. Эпик воқелик бадиий таъсирчанлигини ошириш . Достонда табиат элементлари қуйидаги поэтик вазифаларни адо этган: а) бадиий ғояни ифодаловчи восита; б) ўхшатиш санъатини юзага келтирувчи бадиий унсур; в) табиат унсурлари тасвири мифологема сифатида майдонга келиб мифологик мотивни, мифологик мотив ўз навбатида сюжетнинг шаклланишига сабаб бўлган бадиий воситадир. 8 Алишер Навоий. Лайли ва Мажнун. 70-бет. 9 Алишер Навоий. Лайли ва Мажнун. 76-бет.

Похожие

Табиат тасвири ва шоир маҳорати

«Фарҳод ва Ширин» «Лайли ва Мажнун» анъана ва янгилик достонларнинг хусусиятлари

80-йиллар ўзбек шеъриятида табиат тасвири мавзуси

Уйғур адабиётида Хамса мавзуларининг ишланиш тарихидан

Туркман адабиёти 2