80-йиллар ўзбек шеъриятида табиат тасвири мавзуси - Литература - Рефераты

80-йиллар ўзбек шеъриятида табиат тасвири мавзуси

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

80-йиллар ўзбек шеъриятида табиат тасвири мавзуси 80-йилларда шеъриятимизда ўзининг янгича эстетик қарашлари ва бадиий талқин усуллари билан алоҳида ажралиб турувчи ижодкорлар авлоди кириб келди. Бу шоирлар табиат ва ҳаёт ҳақидаги анъанавий кўникмаларни чилпарчин қилиб, биз ўрганиб қолган, оддий ҳақиқат деб билган тушунчаларни поэтик мантиқ кучи билан инкор этиб, тамомила янгича фалсафий-эстетик қарашларни ифода қила бошладилар. Бу шунчаки, оддий инкор эмас, балки табиатнинг биз билмаган жиҳатларини поэтик тадқиқ этиш йўлидаги интилиш эди. Шу жиҳатдан олганда, Азиз Саиднинг қуйидаги мисралари диққатни ўзига тортади: Шундан бошланади ўзи: Орзуларни бошқача ном билан аташдан, Кун ботишини тонгга ўхшайди дейишдан бўлмаса, жарни тоғ деб ўйлармидик, Севгилим, ... Бу мисраларни таҳлил қилган мунаққид Яшар Қосимов мазкур лирик миниатюра умумлашма ва ижтимоий таҳлил кўламининг кенглиги билан эътиборни тортишини тўғри таъкидлаган эди. 1 Янги ўзбек шеъриятидаги бундай оқимнинг юзага келишида жамиятимиздаги демократлашув жараёнининг ҳам роли катта, албатта. Бу авлод шоирлари учун табиат-маънавий зарурат, табиий ҳодисаларга муносабат эса жамиятнинг маънавий қиёфасини белгиловчи бош мезон эди. Улар ўзгаларнинг бадиий изланишлари билан шеъриятимиз моҳиятини тубдан янгиланишига муҳим ҳисса қўшиб, жамиятимиз дилидаги мудроқ ҳақиқатларига қанот бахш этдилар. Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Омон Матжон, Усмон Азимов, Хуршид Даврон, Тилак Жўра, Садриддин Салимов, 1 Қосимов Я. Шеърият баҳори ёшлик.//Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 1988, 11 март.

Йўлдош Эшбек, Шавкат Раҳмон каби ижодкорларнинг табиатнинг бадиий идрок этишдаги ўзига хосликлари бугунги ўзбек шеъриятининг йўналишини белгиловчи омиллардан бири ҳисобланади. Ҳозирги ўзбек шеъриятининг марказида қадимги мифлардаги каби илоҳий табиий нафосати билан киши дилини ром этувчи гўзал табиат ҳам, ҳатто зулматдан халос этилган «озод табиат» ҳам эмас, балки минг йиллар давомида инсонни ўз бағрида авайлаб асраб, уни ўзининг барча ноз- неъматлари билан таъминлаб келган, лекин инсон зуғумидан бағри хун бўлган нотавон, бечораҳол ва ёрдамга муҳтож, мажруҳ табиат туради. Лирик қаҳрамон табиатнинг эгаси эмас, балки унинг бир зарраси сифатида тасаввур қилади ўзини. У заминнинг дардига даъво излайди, жамики инсонларни ҳамдамликка, табиатга орифона муносабатда бўлишга чақиради. Бадиий тафаккур тараққиётида илк бор экологик муаммолар шеъриятнинг катта дардига айланди. Она сайёрамиз тақдири учун қайғуриш, ўзини табиат билан ягона деб билиш, табаррук заминни севишга даъват қилиш ёшлар лирикасидаги ҳам фожиали, ҳам умидбахш нуқталар ҳисобланади. Фожиавийлиги шундаки, одам боласи дунёга келгандан бери кўз қорачиғидай асраб келган табиатни шунча қисқа вақт ичида хазон қилганлигимиз даҳшати неча-неча авлодлар ҳаётини ларзага солади. Дунё экосистемасининг ҳалокати ҳақида куйиниб гапирилаётганлиги ва оламни асраб қолиш ҳаракатининг ижтимоий характер касб этаётганлигида шеъриятнинг ҳам муҳим роли борлиги келажакка катта умид уйғотади. Жамият ва табиат ҳаётидаги оғриқ нуқталарнинг бўртиб туриши, олам ва одам муносабатининг издан чиққан йўналишларини қайта тиклаш эҳтиёжининг ҳаётий заруратга айлантирилиши, табиат дахлсизлиги инсоният тақдирининг асосий шартидир. Тириклик шиорининг мангулик белгиси даражасига кўтарилиши бугунги ёшлар шеъриятининг фалсафий ва поэтик мезонларини ташкил этади. Ҳозирги замон ўзбек шеъриятида табиатни янгича фалсафий-поэтик категория сифатида талқин қилишнинг муайян ижтимоий асослари мавжуд.

Биринчидан, нсоннинг коинотга чиқиши унинг олам ҳақидаги поэтик тасаввурларини заминдаги оддий зарралардан тортиб то олис галактикаларга қадар кенгайтирди. Ҳозирги ўзбек шеъриятида оламни поэтик қамрови кенглигининг сабаби ҳам ана шунда. Манзара лирикасида замин тасвири ёки хаёлий-фантас тик пейзаж билан бир қаторда самовий манзаралар тасвирланган асарлар силсиласи ҳам пайдо бўлди. Табиатнинг поэтик кўлами кенгайди. Иккинчидан, инсониятнинг экологик тафаккури шаклланиб улгурди: заминнинг фожиали қашшоқлашуви, табиатга зулукдай ёпишиб, унинг бойликларидан нооқилона фойдаланиш натижасида юзага келган экологик танглик жамият тақдирини ночор аҳволга солиб қўйди. Ўз қилмишларининг оқибатини тушуниб етган одам табиатнинг ўч олишини билади, шу боис ҳеч бўлмагандан кеч бўлгани яхши деганларидек, табиатнинг бошини силашга, унга меҳр-муҳаббат билан муносабатда бўлишга интилади. «Экология ҳозирги замоннинг кенг миқёсидаги ижтимоий муаммоларидан биридир. Уни ҳал этиш барча халқларнинг манфаатларига мос бўлиб, цивилизациянинг ҳозирги куни ва келажаги кўп жиҳатдан ана шу муаммонинг ҳал қилинишига боғлиқдир» 2 деб ёзган эдилар ҳурматли Президентимиз И.А.Каримов. Экосистемани сақлаб қолиш учун кураш ижтимоий характер касб этганлиги ҳозирги ўзбек шеъриятида табиатни асраш мавзусининг шаклланиши ва бадиий такомиллашувига сабаб бўлди. Учинчидан, халқимиз турғунлик даврининг сохта шон-шуҳрати фонида кўпгина моддий ва маънавий бойликлардан маҳрум бўлди. Собиқ шўролар истибдоди даврида диний қарашларга қарши кураш ниқоби остида халқ эътиқодига айланган асрий табиат ёдгорликларининг илдизига болта урилди. Маънавий тубанлик ижтимоий фожиага айланган ўша даврда боболаримиз асрлар бўйи сиғиниб келган она табиат топталди. Эътиқодсизлик гирдобига маҳкум этилган инсон паноҳ излайдиган ягона гўша эса табиат эди. Табиат яна буюк қудрат манбаи сифатида улуғлана 2 И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: Хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари.-Тошкент, Ўзбекистон, 1977, 115-бет.

бошланди. Табиатнинг мўътабарлаштирилиши ёшларимизнинг экологик дунёқарашига ҳам ижобий таъсир қилди. Тўртинчидан, илмий техника инқилобининг шахдам қадамлари ва қуролланиш пойгасининг шовқин-суронидан чарчаган инсон табиатни забт этиш беҳуда, хом хаёл эканлигини, табиатга отилган ҳар бир тош инсон юрагини яралаётганлигини тушуниб етиши ҳам экологик эътиқоднинг таркиб топишида муҳим рол ўйнайди. Инсон мададга зор табиат бағрига қайтишга, унга меҳр-шафқат билан қараб, ўз хатоларини тузатишга киришди. Ана шу ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар, инсон ахлоқий-эстетик қарашларининг янгиланиши ҳозирги ўзбек шеърий табиатномасининг бош йўналишлари ва мавзу кўламини белгилайди. Ҳозирги ўзбек шеъриятида табиатни поэтик талқин қилиш усуллари ҳам ранг-баранг бўлиб, ижодкорнинг бадиий маҳорати унинг фалсафий-эстетик қарашларига боғлиқ ҳолда қуйидагича намоён бўлади: 1. Мифологизация ёки табиат ҳодисаларини поэтик мифологемалар, хаёлий-фантастик образлар воситасида тасвирлаш. Ўзбек шеъриятида давримизнинг дарду ҳасратларини фольклорга хос образлар орқали баён қилиш анъанаси ҳам мавжуд. Бундай шеърларда заминдан ўзга маконларни, руҳ, арвоҳ, алвасти, ажина, фаришта, дев, пари каби образларни кўрамиз. Ижодкорларнинг ўзига хослиги шундаки, улар одамзод кўниккан оддий тафаккур чегарасидан ўтиб, ўзга одамлар тўғрисидаги ўз поэтик қарашларини ҳам дадил ифодалашга ҳаракат қиладилар. Омон Матжоннинг «Ҳаққуш қичқириғи» мажмуасига кирган шеърлар табиатни мифологемалар воситасида тасвирлаш усулининг ёрқин намунаси бўла олади. 2. Жонлантириш ёки табиат ҳодисаларига инсонларга хос фазилатларни сингдириш, яъни табиатни инсонлаштириш усули . Ҳозирги ёшлар шеъриятида тасвирланаётган табиат замирида инсон руҳиятини оҳангдор мусиқий мавжлари гавдаланганлигини, табиатнинг ранг-

баранг бўёқларида ўз ўй-хаёлларининг жонли оқимини кўрган инсоннинг табиий кечинмалари мужассамлаштирилганлигини кўрамиз. Шоирлар табиатдаги жамики жонли ва жонсиз нарсаларга руҳий қувват индириб, уларни ўзаро муносабатга киритиб, уларга инсонга хос хусусиятларни юклайдилар. Хусусан, С. Салимов табиат ҳодисаларини жонлантириб тасвирлайди. Унинг шеърларида осмон шиддат билан югуради, толлар жимгина хаёл суради, ариқ бўйида туянинг ўркачларидан тушган қуёш ҳорғин ёнбошлайди. Шоир юлдузлар юзидаги табассумдан тортиб, лаби ҳовуз бўйидаги тутларининг сўнгсиз хаёлларигача барини сезади. Шоир шеърларида табиат бамисоли одамдай ўйлайди, сўйлайди, дарду ҳасратларини тўкиб солади. У бир шеърида ҳовузга тушиб ғарқ бўлган йўлни пайпаслаб излаётган соялар, юм-юм йиғлаётган майсаларнинг ғоят жонли ҳолатини шундай тасвирлайди: Ҳовузга шарпасиз кирди йўл, Соялар пайпаслаб излайди. Дарахтлар югурар чўзиб қўл, Майсалар-чи, юм-юм йиғлайди. Дарахтларни етаклаб бўлмаса, Ҳовузнинг лабида чўкди тиз. Қайга борар дарахту майса, Қ айга бора олади йўлсиз? 3 Инсон кечинмаларини табиат ҳодисаларига кўчириб, уларни жонлантириш ҳозирги ёш ижодкорларнинг деярли барчаси севиб қўллайдиган бадиий усуллардан биридир. 3. Метаморфоза ёки поэтик эврилиш усули. Ўзбек шеъриятининг навқирон авлоди томонидан яратилган янгича поэтик образларининг яна бир типи табиатни бадиий эврилиш нуқтаи назаридан талқин қилиш асосида юзага келган. 3 С.Салимов. Ёруғлик одами.-Тошкент. 1983, 52-бет.

Маълумки, мифологик тасаввурларга кўра инсон тупроқдан яралган, у она-замин, табиат фарзанди, ўлим эса-табиатнинг ўзга бир заррачаси сифатида ҳаётга қайтиш воситасидир. Шоир ана шу мифологик эврилишга бадиий шакл беради. Табиат тасвирига бағишланган шеърларда эврилишнинг икки хил бадиий типини учратамиз. Биринчи талқинга кўра, табиат ўзининг анъанавий шаклини ўзгартириши ҳақида гап боради. Ҳозирги ёшлар шеъриятида поэтик эврилишнинг ижодкор шахси билан боғлиқ иккинчи структурал-семантик типи ҳам бор. Бунда ижодкор табиатга қайтишни, унинг бирор заррасига айланишни орзу қилади. Аммо бу эврилиш уларни қаноатлантирмайди, улар табиат заррасига айлана олмаганликларидан эмас, табиатга хос саховат ва буюкликдан маҳрум эканликларини ҳис қилиб ўкинадилар. Шу боис Тилак Жўра: Ёмғир бўлиб суронимни, Дарё бўлиб бўронимни, кўрмадим, 4 деса, С.Салимов инсон сахийлиги дарё-ю қуёшнинг саховати олдида арзимас нарса эканлигини шундай ифодалайди: Дарё ҳаромни ювиб, Ҳалол эта билади. Йўқ, дарё бўлолмадик. Қуёш шўр тупроққа ҳам Нур сочади беминнат, Йўқ, қуёш бўлолмадик. 5 Келтирилган шеърий парчалар инсоннинг эврилиш ила табиатга айланиш истаги унинг саховатпеша қалб соҳиби бўлишга интилиш билан боғлиқ эканлигини англатади. 4 Тилак Жўра. Юлдузлар табассуми.-Тошкент. 1981, 50-бет. 5 С.Салимов. Рўмолча.-Тошкент. 1988, 9-бет.

Аммо жамият ва инсон тақдирига бефарқ дардсиз кимсанинг м а бодо майса бўлиб униб чиқишининг ўзи ҳам даҳшат. Шу боис шоир: Йўқ, мен дарахт бўла олмайман, Қайирсалар, кўз ёш тўкмасам, Йўқ, мен майса бўла олмайман. Топтасалар, фарёд чекмасам , 6 д ея эврилишнинг фалсафий-ахлоқий моҳиятини яхши очиб беради. Табиатни эврилиш орқали тасвирлаш йўли билан яратилган лирик қаҳрамон даврнинг долзарб муаммоларига муносабат билдириб, ҳаёт зиддиятларини, олам ва одам ички дунёсининг мураккаб ҳолатларини чуқур англаган ҳолда ижтимоий шахс қиёфасида гавдаланади. 4.Табиат ҳодисаларини манзара лирикаси воситасида тасвирлаш усули. « Манзара бор ерда қўшиқ бор. Манзара табиатнинг сара қўшиғи. Инсон манзараларни халқининг теран булоқлари билан суғоради, унга к у й, оҳанг , яъни жон ато қилади. Қўшиқ шу тариқа инсон эҳтиросларининг оҳанг чашмасига айланади» 7 . Зеро, манзара лирикасида ғоялар кучли эҳтирос билан очиб берилади. Табиатнинг поэтик қиёфаси киши кўнглига нафис т у йғулар жо қилиб, ана шу кечинмалар воситасида эзгуликка муҳаббат уйғотади, гўзалликни севишга чорлайди. Поэтик манзара чизгилари табиат ўзгаришлари би л ан инсон руҳиятини мураккаб ҳолатлари моҳиятини узвийликда тадқиқ этишга, табиат ва жамият ўзгаришларидаги ўхшашликларни қиёсий таҳлил этиш орқали поэтик хулосалар чиқаришга табиат хизмат қилади. Тасвирланаётган манзара инсон кечинмаларининг бетиним ҳаракатини ўзида мужассамлаштириб, табиат ўзгаришларини инсон руҳиятидаги ички жараёнларга боғлаб ёритиш орқали поэтик фикрни ранго-ранг оҳанглар силсиласида ифодалаш имкониятини 6 С.Салимов. Рўмолча.-Тошкент. 1988, 9-бет. 7 И.Ғафуров. Жозиба.-Тошкент. 1970, 73-бет.

беради. Рауф Парфи, Омон Матчон, Муҳаммад Али, Сулаймон Раҳмон, Тилак Жўра, Садриддин Салимов, Усмон Азимов сингари шоирлар манзара лирикасининг етук намуналарини яратганлар. 5. Табиатга мурожаат қилиш усули. Шоир ўз поэтик фикрини баён қилишда бевосита табиатга мурожаат қилиш усулидан ҳам фойдаланади. А.Ориповнинг «Табиат» шеъри шу тариқа яратилган асардир. Шоир инсониятнинг буюк паноҳи табиатга мурожаат қилиб, ундан сингил, опа, ота ва она бўлиб, бошини силашни илтижо қилади. Табиатга мурожаат қилиш уни жонлантиришдан, олам билан одам бирлигининг буюк қудратини поэтик англашдан келиб чиқади. Шоир инсон руҳий дунёсини табиат ҳолати билан қиёслайди. Уни ўзига яқин олиб дилини очади, шу тариқа одамларни она- табиатни улуғлашга, қадрлашга чорлайди. 6.Табиат монологи ёки табиат тилидан сўзлаш. Ҳозирги ёшлар шеъриятида давр дардларини, инсон қалбининг кечинмаларини, ижтимоий- сиёсий қарашларини табиат ҳодисалари, нарса ва предметлар, ўсимлик ва жониворлар тили билан ифодалаш анъанаси ҳам мавжуд. Усмон Азимов замон дардларининг оғир юкини юрагига сиғдира олмай, толиққан инсон тимсолидаги дарахтнинг охирги имкони ҳақидаги «Бир дарахтнинг сўнгги қўшиғи» номли шеърида оловга айланишни тақдиру азал деб билган дарахтнинг дардчил монологини поэтик умумлашма даражасига кўтара олган.Шоирнинг «Энг сўнгги оҳу ҳақида баллада» шеъри ҳам ана шундай поэтик монолог усулида яратилган. Хуллас, 80-йиллар ўзбек шеъриятида юртимиз табиатининг миллий поэтик қомуси ёки бадиий табиатномаси яратилган. Бу давр шеъриятида табиатни рамзий образлар воситасида бадиий идрок этишнинг ранг-баранг усуллари қўлланилган.

Похожие

Табиат мавзуси ва поэтик образ

Табиат тасвири ва шоир маҳорати

Лайли ва мажнун достонида табиат тасвири

60-90 йиллар ўзбек адабиёти

Ҳозирги ўзбек шеъриятида мавзу ва ғоя бирлиги