Табиат мавзуси ва поэтик образ - Литература - Рефераты

Табиат мавзуси ва поэтик образ

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

123.5 KB

Табиат мавзуси ва поэтик образ Шоирнинг табиатни тасвирлашдаги индивидуал бадиий маҳорати ва поэтик мушоҳада усулларининг ўзига хослигини белгилашда ижодкорнинг борлиқ ҳақидаги фикрларига замин бўлган фалсафий асосларни англаб етиш, унинг эстетик мезонларини аниқлаш, шеърларида қўлланилган поэтик тил усуллари, бадиий услуб, поэтик образлар силсиласини текширишнинг аҳамияти катта. Бинобарин, бадиий сўзнинг маъно нозикликларини чуқур ҳис этиш, ўз туйғуларига ҳамоҳанг поэтик образларни топа билиш шоир поэтик маҳоратини ўстирувчи омиллардан бири саналади. Бадиий образларнинг асоси сўз бўлиб, унинг серқирра маъно нозикликларида жозибадорлик, эмоционал-экспрессив таъсирчанлик ва мантиқий тугаллик бўлиши керак. Барча диний образлар поэтик тафаккур маҳсули бўлиб, улар халқимиз ҳаётини, табиат ва жамиятдаги воқеа-ҳодисаларни ҳаққоний акс эттиришлари талаб қилинади.Кейинги йилларда ўзбек адабиётининг турли даврларида яратилган асарларнинг поэтик образларнинг ўзига хослиги, тарихий асослари ва бадиий хусусиятларига бағишланган қатор асарлар яратилди. 1 Бу тадқиқотларнинг барчасида поэтик образларнинг муайян ҳаётий асослари мавжудлиги, у сўздан пайдо бўлиб, сўзнинг устқуртмаси ҳисобланиши қайд этилган. Дарҳақиқат, шеърнинг таъсирчанлигини, жозибадорлигини, ижодкор ифода усулининг ўзига хослигини таъминлашда бадиий ташбеҳлар билан бир қаторда поэтик сўзнинг ҳам муҳим ўрни бор. Профессор Н.Каримов таъбири билан айтганда, «Шеър ўзича организм бўлса, сўз унинг ҳужайрасидир. Организм тирик бўлиши учун унинг ҳар бир ҳужайраси соғлом бўлиши ва нафас олиб туриши лозим бўлганидек, ҳар бир сўз ҳам шеърга унинг қалби бўлган образга ўз қонини бериб туриши ва уни 1 Эшонқулов Х. 20-йиллар традицион образларининг баъзи масалалари.//Ўзбек тили ва адабиёти. 1983, 3-сон. 5-10-бетлар; Мирҳайдаров Х. Поэтик образлар генезисига доир.//Ўзбек тили ва адабиёти. 1988, 1-сон. 10-17-бетлар.

ҳаракатга келтириши керак». 2 Шуни алоҳида таъкидлаш кеаркки, бадиий фикрнинг моҳиятидан келиб чиқиб, танлаб, саралаб, ишлатилган поэтик сўзгина фикрни ёрқинлаштиради. Бадиий образларга ана шундай поэтик сўзларгина асос бўлиши мумкин. Демак, поэтик образ рамзий маъно англатувчи бадиий сўзлар қатлами ва сўзнинг хилма-хил маъноларини юзага келтириш усуллари билан, бошқача қилиб айтганда, поэтик сўзнинг бадиий мушоҳада майдонидаги фаолияти жараёнида яратилади. Бадиий образларга асос бўлган поэтик сўзларнинг пайдо бўлиши ва поэтик шаклга кириши муайян ҳаётий- ижтимоий жараёнлар маҳсулидир. Поэтик образ ғоят серқирра ва мазмундор бадиий қурилма бўлиб, шеърнинг ғоявий ва руҳий қудратини ўзида мужассамлаштирган эстетик марказдир. Шоир айтмоқчи бўлган бадиий фикр у қўллаган сўзлар сеҳри ҳам ана шу поэтик образ бағрига яширингандир. Чунки поэтик «образнинг ёрқинлиги, ҳаётийлиги, ўзига хослиги ҳам шоир дунёқарашининг чуқурлигига, эстетик идеалининг мукаммал шаклланишига боғлиқ» 3 . Поэтик образдан фойдаланишда бадиий фикрнинг мантиқий тараққиётини таъминлаш, образ ва табиатдан олинган объектнинг мутаносиблигига эришиш тасвирланаётган оламни табиий рангларда кўришга интилиш маҳорат белгисидир. Маълумки, муайян табиат ҳодисаси ёки нарсалар ҳақида бир неча шоир шеър ёзиши, ҳар қайси ўз бадиий мезонлари даражасида поэтик образ яратиши мумкин. Ана шу поэтик маҳорат индивидуаллигининг маҳсули ўлароқ 70-80-йиллар ўзбек шеъриятида дарахт, гул, тупроқ, тоғ, ёмғир, шамол, қор, туман, булут, оҳу, чумчуқ, чумоли, майса, япроқ, олов, нур, юлдуз, қуёш, ой, йўл, хазон, ниҳол, қиш, куз, баҳор, ёз каби сермаъно ва серқатлам поэтик образлар тизими яратилган. 2 Каримов Н. Ҳамид Олимжоннинг поэтик маҳорати.-Тошкент. 1964, 72-бет. 3 Мамажонов С. Лирик олам, эпик кўлам.-Тошкент. 1979, 28-бет.

Биз бу тадқиқотимизда ўзбек адабиёти бадиий изланишларининг энг муҳим поэтик кашфиётлари ҳисобланган дарахт, тупроқ, шамол, ёмғир образларининг талқини масаласига тўхталиб ўтамиз. 1.Дарахт . Ҳар бир поэтик образнинг яратилишига сабаб бўлган ҳаётий асос бўлгани сингари, шеъриятимизда дарахт образининг бадиий тимсол даражасига кўтарилганлиги ҳам муайян тарихий мифологик жараёнлар маҳсулидир. Ўзбек поэзиясида дарахт образига кенг ўрин берилганлигини Зулфиянинг «Дарахт», А.Мухторнинг «Ўрик», «Ниҳол», Э.Воҳидовнинг «Садоқат», Х.Салоҳнинг «Оқ қайин», Ю.Шомансурнинг «Мен ўтқазмаган дарахтлар», Рауф Парфининг «Сабр дарахти», Омон Матчоннинг «Бир чинор остида», «Ёнаётган дарахт», «Тунда оқарган дарахтлар», У.Азимовнинг «Бир дарахтнинг сўнгги қўшиғи», Т.Жўранинг «Чақин урган дарахт», С.Салимовнинг «Дарахт сенинг қўлларинг бисёр», «Йўқ мен дарахт бўла олмайман» каби шеърлари мисолида ҳам кўриш мумкин. Дарахтнинг поэтик фикр объектига айланганлиги, аввало, халқимизнинг турмуш тарзи, деҳқончилик ва боғдорчилик билан чамбарчас боғлиқлигига алоқадор деб ўйлаймиз. Фольклоршуносларнинг таъкидлашларига қараганда, халқимизнинг мифопоэтик тасаввурлари замирида аждодларимизнинг ҳаёт дарахти тўғрисидаги қадимий эътиқодлари ётар экан.Ҳаёт дарахти Ер ости, замин ва кўкдан иборат уч қатламли оламнинг бирлаштириб турувчи буюк қудрат – тириклик тимсоли сифатида тушунилган. Унинг илдизлари замин бағрида бўлса, япроқлари кўкка бўй чўзган, энг устида эса қуш қўниб тургани тасвирланади. Жаҳоннинг кўпгина халқлари ижодига хос бўлган бу универсал семантик модел - ҳаёт дарахтининг асосий атрибутлари шеъриятимиздаги дарахт образининг поэтик қиёфаси учун бадиий асос вазифасини ўтаган. Рауф Парфининг лирик қаҳрамони дарахтни тушунишга ҳаракат қилади, шу боис япроқлар шивирига қулоқ тутади, ҳатто унга ўз туйғуларини тушунтирмоқчи бўлган лирик қаҳрамон дарахт билан хаёлан сўзлашади:

Ҳар куни ҳузурингга келаман, Ўлтираман соатлаб, Сен мени тушунишинг керак, чинор. Дунёнинг шундай улкан, маҳобатли чинорлари борки, улар қуёшга яқин юксакликларда сирли шовиллаб, инсонни ўша буюк гўшаларга чорлайди. Бу шеърдаги чинор образи – инсон дилини ёритиб, улуғ ниятлар сари етаклайдиган эзгулик нурининг тимсолидир. Хўш, Рауф Парфи лирик қаҳрамони ҳар куни чинор тагида соатлаб ўтиришига сабаб нима? У чинорга нималарни тушунтира ди ўзи? Балки олам ва одам дардларининг уйғунлиги ҳақида сўзлаётгандир у? Балки замондошларимизнинг табиатга етказган жароҳати учун узр сўраётгандир? Муҳими, чинор образи орқали дарахтни инсонлаштириш, уни қардошларча яқин тутиш, у билан дўстларча диллашиш мотивлари мужассамлашган. Бу поэтик образнинг яна бир қирраси лирик қаҳрамоннинг дарахтни тушуниши билан боғлиқ мотивлардан бири – дарахтга айланиш орзусининг бадиий талқинида кўринади. Дарахтга айланиш истаги орзулар камалагидай жилоланади. Шавкат Раҳмон: Ўсаётган кучли дарахтман, - дея бор масъулиятини бўйнига олса, С.Салимов дарахт ва майсага айланиш осон эмаслигини яхши билади: Йўқ. Мен дарахт бўла олмайман, Қайирсалар, кўз ёш тўкмасам, Йўқ. Мен майса бўла олмайман, Топтасалар, фарёд чекмасам. 4 Шоир дарахт образининг буюклиги орқали инсон умрини емираётган лоқайдлик, жамият ва табиат ҳодисаларига бепарволик, келажакни ўйламаслик, манфаат йўлида ўз қадр-қимматини ерга уришдан ҳам 4 С.Салимов. Рўмолча.-Тошкент. 1983, 5-бет.

қайтмаслик сингари салбий хислатларга муносабатини кўрсатиб берган. «Қайирганда» кўз ёш тўкиш нари турсин, ҳатто «эгилган бошни қилич кесмас» деган мақолга амал қилувчилар бу хислатни фазилат деб биладилар. Шу боис дарахт инсондан кўра мағрур ва буюкдир. Шоир «дарахтга айлана олмаслиги»ни бошқа бир шеърида шундай асослайди: Дарахт, сенинг қўлларинг бисёр, Шохларингга келар ҳавасим. Панжаларинг очиқ, беозор, Ҳотам каби очиқ ҳар фасл. Дарахт, бир-ку бизларнинг замин, Осмонимиз бир-ку, не сабаб, Бунча сахий сенинг қўлларинг, Уяламан қўлимга қараб ... 5 Шоир дарахт образига катта ижтимоий вазифа юклайди.Бу инсонлар дилига чирмовуқдай ўралаётган худбинликнинг социал оқибатлари ҳақидаги ташвишли дард азобида ўртанишдир. Бир вақтлар ўзининг сахийлиги, меҳмондўстлиги билан машҳур бўлган юртимизда хайр-эҳсон, мурувват ва меҳрибонлик тушунчалари ўз маъносини йўқотган даврлар бўлди, мол- м у лкка ҳирс қўйиш одамларни худбинлаштириб юборди. Шоир кишиларни дарахтлар мисол сахий бўлишга чақиради, чунки бировларга яхшилик қилиш, ҳамиша эл-улус учун яшаш боқийлик гаровидир. Дарахтларнинг эъзозланишига сабаб ҳам ана шунда. Шу боис шоир «япроқ каби куйлашни», «илдизлардай заминга чирмашишни», «гуноҳлардан буткул йироқ дарахт бўлиб қолишни» орзу қилади. Дарахт образи ўзининг поэтик эволюцияси натижасида катта фалсафий мазмун касб этадиган бадиий унсурга айланган. Тилак Жўранинг инсон 5 С.Салимов. Ёруғлик олами.-Тошкент. 1983, 47-бет.

кечинмалари боқийлигига бағишланган шеъридаги дарахт образига диққат қилайлик: Чақин урган дарахтнинг, Болта чопган дарахтнинг, Ёп-ёлғиз илдизи ҳам, Ерни қучиб ётади, Ёп-ёлғиз илдиз каби, Биринчи муҳаббатим, Юрагимга кўмилган, Уни ҳеч урмас чақин, Наки болта чопади. 6 Маълумки, чақин урган дарахт ёнади. Муҳаббат учқуни тушган юрак ҳам ишқ ўтида тўлғонади.Эътибор берган бўлсангиз, бу шеърда ёшини яшаб, ошини ошаб, танасига қурт тушган кекса дар а хтнинг қулаб тушиши эмас, балки айни гуркираган, навқирон дарахтнинг ёвузлик қуроллари-чақмоқ ва болта зарбидан завол топиши ҳақида гап боради. Дарахт япроқларига яшиллик, танасига куч-қудрат ато этган томирлар Она- з амин бағрини қуруқшаган панжалари билан қучиб ётиши - тупроққа муҳаббат ифодасидир. Дарахт образига ижтимоий-фалсафий мазмун юкланиши натижасида унинг семантик қиёфаси тиниқлашади, яъни маъно нозикликлари – рамзий талқинлар юзага келади. Лирикамиз тараққиёти давомида дарахт инсон табиатини бадиий талқин қилиш воситаси, унинг ўй-хаёлларини ўрганиш ва тушуниш омилига айланди. «Табиатнинг бир унсури бўлган дарахтлар шеърга, санъатга кўчиб ўтгач, лирик қаҳрамоннинг муайян психологик ҳолати ва кайфиятини у ёки бу давр одамларининг идеалини, қизиқиши ва интилишларини акс эттириши билан эътиборли». 7 6 Тилак Жўра. Сандувоч. Тошкент. 1988, 52-бет. 7 Раҳимжонов Н. Кўрсатилган мақола. 17-бет.

Шу жиҳатдан олганда Омон Матчоннинг «Ёнаётган дарахт» шеъридаги дарахт образи даврнинг муҳим ижтимоий-фалсафий мушоҳадаларини рангдор бадиий воситаларда ифо да лашнинг типик намунаси саналади: Тунда яшин тушди боғнинг четига, Зулмат бойўғлидай чекинди карахт, Вулқондек портлади қоронғи л икда Ёнаётган дарахт. Нега, нега ёнди? Кечқурун бехос, Булутлар гулдираб қилгандилар жаҳд – Уйғоқ эди, ўзи илк зарбни олди Ёнаётган дарахт. 8 Тасаввур қилинг, боғ четида дарахт ёнмоқда, аланга ёлқинлари зулмат бағрини тилганча кўкка интилади. У ҳозиргина «салобатли яшил салтанат эди». Ана шу улуғвор «яшил салтанат» табиатнинг ногоҳ зарбасига кўксини қалқон қилиб, атрофидаги навжувон ниҳолларини чақмоқ тиғидан сақлаб қолди. Бу зарба «зангор пойтахтни» ўзига макон этган қушчаларни ҳар томонга «учқунлардек тўзитди». Ошиёнидан бенасиб бўлган қушчалар - туни бўйи мангулик ҳақида ўй сурган дарахтнинг бедор хаёллари. Олов исканжасида «юракдай патилаётган барглар» - унинг ниҳояси, яшил орзулари эса кўкка интилган қанотининг жизғанак бўлаётган патларидир. Хўш, дарахт нега ёнди? Умуман, ёнаётган дарахт образи замирида қандай поэтик мазмун яширинган. Дарахтлар табиатнинг эрка фарзандлари, табиатдан яралган дарахт вақти келиб, ўзини бино этган борлиққа қайтади. Бу ўринда у олов бўлиб, нур бўлиб табиат бағрига сингиб кетмоқда. Шеър охирида ёнаётган дарахт образининг ҳақиқий моҳияти очилади. У заминни бўлажак хавфдан огоҳ этаётган юрак рамзидир: Ана, ёнар, ёнар тунга ўчма-ўч, 8 Матчон О. Ёнаётган дарахт.-Тошкент. 1977, 13-бет.

Юракдай патирлар ҳар барг оловсаҳт, Огоҳ этаётир ўз боғин хавфдан, Ёнаётган дарахт. Дарахтлар ёнмоқда бугун дунёда Ёниб ўзгаларни уйғотмоқ не бахт. Дўстларимдир барча ёнаётганлар, Юрагимдир - ёнаётган дарахт. Кўринадики, шеърнинг таянч нуқтаси «Ёниб ўзгаларни уйғотмоқ не бахт» мисрасида жойлашган. Унда умрни эзгулик ҳимоясига сарфлаб, гўзаллик учун курашишга бағишлашга қаратилган жўшқин даъват бор. Дарахт ўзи ёнатуриб, ёнверидаги оламни ёнғин хавфидан огоҳ этишида ўзгалар бахти учун фидоийлик, ҳаётни янада гўзаллаштиради деган ибратли фалсафий хулоса борки, у дарахт образининг ижтимоий мазмунини янада чуқурлаштиради. Дарахт образи оламни ритуал-мифологик, ҳиссий-руҳий ва ижтимоий- фалсафий идрок этиш орқали поэтик талқин этишда муҳим бадиий восита вазифасини ўтайди. 2.Тупроқ. Шеъриятимизда кенг қўлланиладиган «тупроқ» образининг бадиий моҳияти, аввало, ватан тушунчаси билан боғлиқ. Ҳассос шоир Аҳмад Яссавийнинг «Бошим туфроқ, ўзим туфроқ, жисмим туфроқ, ҳақ васлига етарман деб руҳим муштоқ» байтини таҳлил қилган адабиётшунос И.Ҳаққулов ерга , Ватан га сиғиниш одамийлик матлаби эканл и ги ҳақида: «Тупроқ нима? Тупроқ - Ватан. Тупроқ неча юз йилликлардан буён не-не улуғ фарзандларни қучоғига босиб келаётган мушфиқ Замин.Шунинг учун биз уни эъзозлаб она тупроқ деймиз ... Одам билан бирликка эришса, у нафақат ўз элининг, балки оламнинг эҳ ти ромига сазовор. Бундай кишини эл тушунади, дунё танийди», - деб ёзган эди. 9 9 Ҳаққулов И. Шеърият- руҳий муносабат.-Тошкент. 1989, 43-бет.

Бадиий ижодда ватанпарварлик туйғулари кўпинча тупроқ образи орқали ифодаланишини И.Ғофуров ҳам қайд қилади: «Ватан – бу манзарагина эмас. У бизнинг борлиғимиз, бизнинг виждонимиз, фахримиз. Биз у билангина инсонмиз. Ватанга муносабат ватанпарварликка бориб тақалади, ватанпарварлик ва халқсеварлик, демократия, тараққиёт ғоялари билан чамбарчас алоқадордир.Ватан аввало, тупроқ сўзи билан, инсонни боқадиган, бойитадиган, обод этадиган тупроқ тушунчаси билан боғлиқ». 10 Дарҳақиқат, тупроқ образининг маъно нозикликлари теран ва серқирра. Рауф Парфи тупроқнинг поэтик имкониятлари воситасида она-ватан манзараси дан чексиз завқланаётган лирик қаҳрамон туйғуларини тараннум этади: Қалқиб-қалқиб қўяди қараб, Табассумлар ёзилган тупроқ. Чапак чалиб, сочини тараб, Бош ювади бир ҳовуч тупроқ. «Табассумлар ёзилган тупроқ»нинг нигоҳини туйиш учун уни тушуниш керак. Заминга сиғиниб, у билан дилдан ҳасратлаша оладиган комил инсонгина ҳақиқий ватанпарвардир. Ватанни севиш тупроқ тилини тушунишдир. Тупроқни тушуниш эса Ватанга сингиб кетиш, унинг дардлари билан уйғунлашиш демакдир. Тупроқни менсимаслик – ёвузлик аломати. Чунки инсоннинг замин юзасидаги ҳаёти тугагач, уни она-тупроқ ўз бағрига олади. Тупроқни тушуниш – ер остида ётган ориф ватандошларимиз руҳи билан диллашишдир.Тупроқни ватан деб билиш А.Орипов шеърларида ўзига хос бадиий талқинга эга : Нечун бошинг эгик, нечун қаддинг хам, Нечун нигоҳингни тортади тупроқ? 10 Ғафуров И. Ёнар сўз.-Тошкент. 1973, 54-бет.

Менинг ер устида танишларим кам, Менинг ер остида дўстларим кўпроқ. Лирик қаҳрамон «қаддини хам» қилиб, «нигоҳини тортадиган тупроқ» - Ватан тимсолига айланган замин. Унга аждодларимизнинг хотиралари, Ватанимиз тарихи битилган. Тупроқнинг ҳар заррасида шу заминда яшаб ўтганлар ёди муҳрланган. Лирик қаҳрамон ни г оҳини банд этган рўё – ана шу хотира, тупроқ остини ўзига маскан қилган улуғ зотлар қилган эзгу ишлар ёдидир. Шу боис тупроқни менсимаслик, унинг қалб дафтарига битилган табаррук ёзувл а рни оёқ ости қилиш жоҳилликдир. Тупроқ образи В а танни англаш, унга бўлган муносабатларни ойдинлаштирувчи бадиий восита сифатида қўлланилаяпти. Ватан – тупроққа, фарзандларга муносабат Ҳ.Шариповнинг «Тупроққа қасида» шеърида чуқур таҳлил этилади. Лирик қаҳрамон шу тупроқ қўйнида туғилиб, улғайганлигидан бахтиёрлигини миннатдорлик билан қайд қилар экан, у билан қалбдан дардлашмоқни истайди. Афсуски, шоир айтмоқчи бўлган фикрлар кўпинча хабарлигича қолади, яъни шеърга айланмайди. Унинг қуйидаги мисраларига эътибор берайлик: Ташаккур мангу ҳур тупроққа. Она - Ер, рухсат бер ўпмоққа. 11 Келтирилган мисраларда фикр бор, лекин у ўқувчи хотирасида қоладиган поэтик шаклга кира олмаган, тупроқ образи ҳам кучли эстетик таассурот уйғотмайди. Тупроқ рамзи ижодкорнинг она-Ватан ҳақидаги тушунчаларини замон руҳига мос равишда чиройли бадиий шаклда интеллектуал тарзда ифодалашга эҳтиёжи туфайли юзага келган. Бу бадиий образ оламни ҳиссий идрок этишнинг гўзал кашфиётларидан бири бўлиб, ижодкор дилининг калитидир. Ҳар қандай одам нинг кимлиги – унинг тупроққа бўлган муносабатида кўринади. Ижодкор эса ўз сеҳри ва маъно қатламлари 11 Шарипов Ҳ. Сайланма. Икки жилдлик. 1-жилд.-Тошкент. 1983, 40-бет.

воситасида бу поэтик образга кўламдорлик, теранлик ва жозибадорлик бахш этади. Тупроқ образи орқали лирик қаҳрамоннинг ватанга, заминга, даврга муносабати теран ифодаланади. 3.Шамол. Шоир табиатга назар ташлаб, ас а р ғоясини белгиловчи поэтик образ учун материал ахтарар экан, борл и қдаги ҳар бир ҳодиса ва нарса моҳиятини англашга ҳаракат қилади. Бундай шоир табиат тилини тушунади, оёғи остидаги хазонлар шивирига қулоқ тутиб, шамолларнинг суратини чизади хаёлида, кўзига игна янглиғ санчилаётган мезонлар қанотига битилган оҳангларни ўқиб, ўй суради. Табиатга бу қа д ар яқинлашиш поэтик образлар тизимини жозибадор бадиий топилмалар билан бойитади. Кейинги йилларда ўзининг поэтик имкониятлари ранг-баранглиги билан шеъриятимиз бадиий ривожига сезиларли таъсир этган образлардан бири шамолдир. Хўш, шамол нима? У қандай маъноларда қўлланилади? Маълум бўлишича, шамол образи кўпинча элчи, хаёл, хабар маъноларида қўлланилар экан. Адабиётшунос И . Ҳаққулов фикрича, «Шамол фақат унсур эмас, у – элчи. Тоғлар оша, дарёлар оша, қитъалардан қитъаларга , ватанлардан ватанларга у эркин кезиб юраверади. Тиниб-тинчимас бу сайёҳга чегара йўқ. Таъқиб писандмас. У умрида тобе бўлганмас. Шамол- эллар ва юртлар бошидан кечирган ва кечираётган ҳодисотларнинг шоҳиди, у – гўё ровий. Шодликлардан сўзлайди, қайғулардан бўзлайди». 12 Шовуллай ди шамол, увлайди, На тиним бор, на уйқу унда, Аламини ёза билмайди, Шодлигин ҳам этолмас удда. 13 Бу - Рауф Парфининг шамолга берган чиройли поэтик характеристкаларидан бири. Унингча, шамол - дарду қувончлар элчиси, у сўнгсиз хаёл. 12 Ҳаққулов И. Сўзлар руҳ қанотларидир.//Ўзбекистон адабиёти ва санъати. 1988,17- июнь. 13 Рауф Парфии. Сабр дарахти.-Тошкент. 1986, 216-бет.

Лирик қаҳрамон кўз ўнгида одамларнинг, «олис ватанларнинг ҳайқирган овози» шамоллар шаклида намоён бўлади. Шамол – элчи қандай хабар олиб келади? Шамол Усмон Азимов шеърларида куз боғларини кезиб юриб, бўлажак хазонрезгидан огоҳлантиради: Ёмғир ёғиб ўтди, Тунни оралиб сим-сим. Шамолларда сесканиб, Тўкилиб титранар боғ. 14 Рауф Парфи лирик қаҳрамони «димоғига қор ҳиди урилган» пайтда шамол қўйнида гуркираб ўсаётган райҳонни кўриб ҳайратланади: Қор ҳиди димоққа урилди, Ухлайди шамолнинг қўйнида, Баргларини тўкмаган райҳон. 15 Борлиққа тун қоронғилиги чўкиб, аста-секин «сочлари тўзғин ой чўмила бошаганида» Хуршид даврон лирик қаҳрамони олдига: Меҳмон бўлиб келади шамол, Ялпиз ҳидин босиб бағрига. Рауф Парфига ҳамоҳанг бу мисралар лирик қаҳрамон кайфиятини, унинг ҳис-туйғулар оламини кўрсатишга хизмат қилади. Рауф Парфининг лирик қаҳрамони ҳам «япроқлар орасида», «сув мавжида» ўйнаётган шамолнинг юрагидаги хаёлни билишни орзу қилади. Шамол ором билмайди, тунлари деразани чертиб, қаҳрамон билан сўйлашади, унга қанотли қўшиқлар айтиб, дардини тўкади. Лирик қаҳрамон зимдан саволлар ёғдириб, руҳни эзувчи ёки «ўтмишларнинг қора эртагини» сўзлаб, юракка ваҳима солувчи шамолнинг макрига ишонмайди. У ҳаётбахш қўшиқлари билан эзгуликни шарафловчи хушҳол шамоллар шайдоси. Бундай 14 Азимов У. Дарс.-Тошкент. 1986, 52-бет. 15 Рауф Парфии. Сабр дарахти.-Тошкент. 1986, 37-бет.

«сарин шамол» лирик қаҳрамон юрагининг қатларидаги эзгу туйғуларни қанотлантириб, унда ҳаётга муҳаббат ҳисларини кучайтиради: Сочларимга қўнар шамол, Шамол қўнар кўзларимга, Қўшиқ, эртак айтиб хушҳол Сўнгра қайтар изларига. 16 Лирик қаҳрамон қалбини шодликка тўлдирган шамол билан хайрлашар экан, уни яна бағрига чорлайди. У олиб келадиган ойдин қўшиқлар-у, барҳаёт афсоналарга муштоқ эканлигини айтади: Хайр шамол, хайр шамол. Ўйнаб-ў й наб келгин яна. Менга атаб бир қўшиқ ол, Ола келгин бир афсона. Рауф Парфи яратган шамол образи турфа хил маъноларда жилоланади. Алам-у қувончларини ёзолмайдиган беқарор шамол, япроқларни юлқилаб узиб, умрига завол бўлаётган шамол, яхши ният билан дарё устида пайдо бўлган булутларни ҳар мақомга йўрғалатувчи телба шамол образлари шулар жумласидандир. Шоир бу образга ижтимоий маъно юклайди. Масалан, дардини тўколмаган юрак тимсоли бўлмиш булутларга мурожаат қилган шоир: Дарё тепасида йиғилиб у кун, Булут бўлдингиз яхши ниятда, Нечун қўл бердингиз шам о лга, нечун, Нечун қул бўлдингиз, булутлар қайта , – дея ҳайқиради. Бу шеърдаги шамол беқарор кишиларни хоҳлаган йўлга бошлайдиган телба ва нотавон кимса рамзидир. Шоирнинг булутларга 16 Рауф Парфии. Сабр дарахти.-Тошкент. 1986, 21-бет.

мурожаатида ҳам рамзий маъно бор: у одамларни эътиқодли бўлишга, ўз танлаган йўлидан қайтмасликка, ҳақиқат ва эзгулик тантанаси учун курашишга ва ёруғлик тушунчаларининг моҳиятининг очиш, лирик қаҳрамон характерининг нозик жиҳатларини тасвирлаш вазифаларини бажаради. 4. Ёмғир. Ўзбек шеъриятида теран таҳлил қилинган ёмғир образи ҳам ўзига хос маъно жилоларига эга. Шоир лирик қаҳрамон руҳиятининг дардчил нуқталарини тасвирлашда, инсон тақдири, ҳаёт мураккабликларини таҳлил этиш, ўйчан хаёлларни шеърга кўчиришда кўпинча ёмғир образидан фойдаланади. Ёмғир - меҳрини заминга тўккан булутнинг ҳасратлари. Рауф Парфи ёзганидек: Ёмғир ёғиб чиқди кун бўйи, Тонг оқарди, тинмади ёмғир, Бузилгандек осмоннинг уйи – Ерга қараб йиғлади оғир. Табиат ва руҳият уйғунлиги, манзара ва хазин кайфият мутаносиблиги ёмғирли тун бўйи мижжа қоқмаган лирик қаҳрамон «юрагидаги кўҳна андуҳлар»ни қўзғайди: Мен хонамга киргайман алҳол, Юрагимда кўҳна андуҳлар. Деразамга урилар шамол, Қайдасан сен? Қайда ул руҳлар? 17 Ёмғир ёмғир эмас, у уйи бузилган осмоннинг кўз ёшлари. Маълумки, булут- бамисоли инсон дилига ўхшайди, олам дардларини ичига ютавериб, ҳасратлардан сабр косаси лиммо-лим тўлган инсоннинг бир кун юраги тошиб кетади. Шунда у бор дарду аламини тўкиб сочади. Булут ҳам ана шундай дарёю тоғлар ҳасратидан пайдо бўлади - ю, йиғилиб-йиғилиб, о хири 17 Рауф Парфии. Сабр дарахти.-Тошкент. 1986, 137-бет.

бир жойда шаррос қ у йиб юборади. Шоир лирик қаҳрамон кайфиятини табиат ҳодисасига муқояса қиляпти. Хўш, лирик қаҳрамон деразасини чертаётган элчи – шамолдан сўраётган руҳ нима? Ҳар кимнинг жисмида эзгуликка етаклайдиган бир улуғ куч бўлади, у – хотира. Чунки одам ҳамиша ўтмишининг ёди ва келажагининг орзуси билан яшайди. «Тонг оқармагунча тинмаган ёмғир» лирик қаҳрамон юрагидаги ширин дардларни қўзғатиб юборади, шунда у хотираларининг қатламларидан ўзлигини излайди. Рауф Парфи учун ёмғир шунчаки дард эмас, балки шеър дарди. Бу дард томчилари унинг қайғусига ҳам, қувончига ҳам ёғилади. Табиатнинг улуғ неъматига бағрини очиш – ёмғирни тушуниш шиғалаб ёғаётган, сочларига томчилаётган томчиларнинг сўзларига қулоқ тутиш демакдир. Бу - табиатни бадиий образлар воситасида ҳис этишнинг бетакрор намунасидир. Шоир оламга ёмғир кўзи билан қараб, ундан сафобахш поэтик маънолар силсиласини уқиб олади. Ана шу ботиний туйғулар ёмғир томчиларига қўшилиб, шоир юрагига ёға бошлайди: Ёмғир ёғар, шиғалаб ёғар, Охир мени асир этар ул, Ёмғир ёғар, шиғалаб ёғар, Ёға бошлар қоғозга кўнгил. 18 Ёмғир-оламдаги дов-дарахтлар юзини ювиб поклагани каби, лирик қаҳрамон дилини ҳам андуҳлардан тозалайди. У табиат гўзалликларини ҳис этишда, оламнинг рангдор лавҳаларидаги турфа чизгилар маъносини тушунишга, лирик қаҳрамоннинг эҳтиросли армонлари-ю дардчил оҳангларга йўғрилган поэтик кечинмалари ҳақида ўйлашга чорлайдиган юрак зарбларига ўхшайди. Хуллас, бадиий сўзнинг муайян ғоя ифодасига айланиши асосида поэтик образ юзага келади. Поэтик образ ҳиссий-эстетик қимматга эга бўлган 18 Рауф Парфии. Сабр дарахти.-Тошкент. 1986, 34-бет.

воқелик ҳақидаги тасаввурларнинг бадиийлашуви натижасида шеърий мушоҳаданинг анъанавий унсурларидан бирига айланади. Поэтик образ шеърий асар бадиий қурилмасининг асосий унсури ҳисобланади. Табиат ҳаёти боғлиқ поэтик образлар ижодкорнинг олам гўзалликлари ҳақидаги қарашларига салмоқли ижтимоий фон бериши асосида юзага келади. Ҳар бир поэтик образ орқали ижодкорнинг позицияси, эстетик дунёси, қаламининг қудрати-маҳорати, олам ва одам дардлари тўғрисидаги мулоҳазаларни, моддий оламни бадиий идрок этиш иқтидори ҳақида мукаммал маълумотларни билиб олиш мумкин. Ҳар бир поэтик образ – воқеликнинг табиий чизилган лавҳаларидир. Хусусан, қуёш образи бутун борлиққа ўзининг нурларини сочиб, ундаги барча мавжудотни уйғотувчи, дунёнинг сирларини очиб берувчи буюк куч, эзгулик, нур ва ҳаётбахш улуғворликнинг бокира тимсоли бўлса, ариқларда жилдираб оққан сув-сув эмас, балки инсоннинг ҳаёт йўли, ўтиб кетган, аммо изига қайтариб бўлмас вақт тимсолидир. Кўринадики, ҳар бир поэтик образ ўзининг табиий чизгилари фонида инсонлаштирилади, шоир табиатдан олинган сўз - образ, лавҳа – образлар орқали лирик қаҳрамон кечинмаларини, руҳий ҳолатини ифодалайди. Ҳар бир ижодкор табиатга ўз ижодий мезонлари бўйича назар ташлайди. Шу боис муайян анъанавий образ ҳар бир шоир ижодида тамомила оригинал маъноларда садо беради. Масалан, юлдуз образи ана шундай ижодий индивидуалликнинг ёрқин намунаси бўла олади: Эркин Воҳидовнинг лирик қаҳрамони юлдузларни мунажжим тасбеҳидан сочилган доналарга, ойни эса шамга ўхшатади. Юлдузларнинг олис само уммонидан сирли боқишига шайдо бўлган Рауф Парфи эса беихтиёр «бахтимга ўхшайсиз, юлдузлар» - дейди. У инсон умрининг, поёнсиз сарҳадларида яширинган ширин истиқболни юлдузга ўхшатиб, бахтнинг олисдан имлаши- ю инсоннинг унга интилиши билан билан олис юлдузларнинг сирли нигоҳ та ш лаши орасида муайян уйғунликни кўради. Абдулла Орипов назарида юлдузлар одамларга ўхшайди, шоир улари инсоний сифатлар билан улуғлайди. Унингча, ҳар бир юлдуз индивидуал инсоний хислатга эга:

масалан, кўк гумбазининг бир четидаги митти юлдуз ўзининг худбинлиги ва манманлиги билан эл назаридан қолган одам тимсолидир. Демак, ҳозирги ўзбек шеъриятидаги поэтик образлар бир неча зоҳирий ва ботиний маъноларни ифодалайди. Табиат лавҳалари ва образларини бунчалик тиниқ, аниқ ва мухтасар тасаввур қилиш, аввало , олам гўзалликларини шоирона ўқиш, табиат поэзиясининг инсон руҳияти билан алоқаларини нозик ҳис этиш ва инсон ҳис-туйғуларини санъаткорона ифодалаб бериш натижасидир.Бу поэтик образлар табиат ва жамият моҳиятини, даврнинг долзарб муаммоларини, кишилар руҳиятини, ҳаёт ҳақиқати ва ижтимоий масалаларни ҳаққоний ифодалаб бера олганликлари билан қимматлидир. Хуллас, 70-80-йиллар ўзбек шеъриятида она Ватанимиз-Ўзбекистон табиатининг ўзига хос бадиий қомуси яратилган бўлиб, унда табиатни поэтик идрок этиш, унинг қонуниятларини бадиий тадқиқ этиш орқали табиатнинг эстетик моҳиятига поэтик шакл бериш ва табиат ҳодисаларини бадиий восита сифатида ўзлаштириш усуллари, табиатни тасвирлашнинг эстетик мезонлари ва бадиий андозалари, поэтик табиатноманинг етакчи мотив ва мавзулари, манзара лирикасининг таснифи ва образлар силсиласи ўз ифодасини топган. Ижодкор оламдаги нарса ва ҳодисаларни бадиий ўзлаштириш натижасида табиатнинг поэтик образини яратди. Шоир табиатдан жамиятга хос хусусиятларни ахтаради, уни ўз ҳаёти, ўй- кечинмалари билан бўйлаштиради. Шу боис ўзбек шеъриятида табиат шунчаки тасвирланмайди, балки бу тасвир асосида табиатни бадиий ҳодиса сифатида ҳис этаётган ижодкорнинг муайян фалсафий-эстетик қарашлари ётади. Ҳаёт мураккабликлари, одамлар дунёқарашидаги уйғоқ туйғулар табиат ҳодисалари мисолида хулоса чиқариш, табиат гўзалликларини бадиий идрок этиш фонида фалсафий мушоҳада юритиш ўзбек шеъриятининг ўзига хос хусусиятларидан биридир. Табиат гўзалликларидан баҳраманд бўлиш орқали бадиий тафаккур теранлигига интилиш поэтик фикр тараққиётининг қадимги босқичларидаёқ таркиб топган ва адабий ижоднинг тарихий-тадрижий ривожи давомида

анъанавий қоидага айланган эстетик мезонлардан биридир. Ана шу бадиий мезонлар ҳозирги ўзбек шоирларининг маҳоратини ўстириб, улар яратган табиат лавҳаларининг гўзал ва латофатли чиқишига асос бўлган. Ўз бадиий изланишлари билан шеъриятимиз моҳиятини тубдан янгиланишига муҳим ҳисса қўшган Эркин Воҳидов, Абдулла Орипов, Омон Матчон, Рауф Парфи, Усмон Азимов, Хуршид Даврон, Тилак Жўра, Сулаймон Раҳмон, Муҳаммад Юсуф, Сирожиддин Саййид, Шукур Қурбон ва бошқа шоирлар табиатни «поэтиклаштириш» борасида ҳам салмоқли ютуқларни қўлга киритдилар. Табиатдаги нарса-ҳодисаларни хаёлий- фантастик образлар воситасида тасвирлаш, жонлантириш, яъни табиат ҳодисаларига инсоний фазилатларни сингдириш ёки табиатни «инсонлаштириш», метаморфоза ёки поэтик эврилиш, табиат ҳолатини поэтик манзарага айлантириш, табиатга мурожаат қилиш, табиат монологи ёки табиатни «тилга киритиш» каби усуллардан фойдаланишган. Ҳозирги ўзбек шеъриятида табиатни бадиий идрок этиш орқали поэтик сўз воситасида қайта жонлаштиришнинг муҳим эстетик шаклларидан бири манзара лирикасидир. Манзара шеърлар замирида табиат гўзаллигидан баҳра олган ижодкорнинг табиий кечинмалари мужассамлашган бўлади. Табиат манзараларининг эстетик моҳияти инсон маънавий олами ва ички кечинмаларига мос равишда бадиий фикрлар оқимига айланади. Ижодкор табиат манзараларини бадиий идрок этиш натижасида унинг моҳиятини инсон туйғуларининг оҳангдор ҳаракатлари билан уйғунлаштиради. Табиат манзараларининг поэтик ҳодисага айланиши пейзаж бадиий ривожининг асосий моҳиятини ташкил этади. Поэтик пейзаж ўзининг эстетик моҳияти билан ижодкор эътиборини тортган табиий манзараларнинг бадиийлаштирилиши орқали яратилади. Бунда манзаранинг ижтимоий ва табиий моҳияти поэтик мазмун билан бойитилади. Бугунги ўзбек шоирлари учун табиат сон-саноқсиз жонзотлар ва ўсимликлардан иборат борлиқ ёки шунчаки, табиий стихия эмас, балки

фикрловчи, сўзловчи, дард азобида изтироб чекувчи, қувончидан куйлай олувчи, инсонлардай сокин шивирлай бладиган муқаддас бир олам. Поэтик пейзажнинг асосий бадиий вазифаси шоирнинг фалсафий- эстетик қарашлари ва мулоҳазаларини баён қилиш, шунингдек, шеъриятнинг ғоявий йўналишини теранлаштириш ва чуқурлаштиришдан иборатдир. Шоир муайян табиат манзарасини тасвирлар экан, оламни жонлаштириш орқали образли фикрлайди. Ўз эстетик қарашларини табиат тасвири воситасида талқин қилади. Ҳар қандай пейзаж замиирда ижодкорнинг поэтик шаклга айланган эстетик кечинмалари ётади. Табиатни бадиий идрок этиб, поэтик талқин қилиш йўлидан борган ижлдкорлар фикрнинг салмоқдорлигига, образларнинг теран ва пишиқлигига, бадиий фикрнинг янгилигига катта аҳамият бердилар. Улар ўз лирик қаҳрамонларининг қалбига чуқур кириб бордилар, уларнинг ўй- хаёллари, дарду ҳасратларига мос табиат лавҳаларини ифодалашга, шу орқали ранг-баранг индивидуал поэтик образлар яратишга эришдилар. Ёш шиорлар бадиий маҳоратининг ўсишида табиатни образли воситалар орқали тадқиқ этиш муҳим аҳамиятга эга бўлди. Табиатни тасвирлашда ижодкорлар бадиий маҳоратининг ўзига хослиги шоирнинг табиатни англаши – олам билан одамнинг бирлигини чуқур ҳис этишдан, табиат лавҳаларида инсоний ҳис-туйғуларнинг поэтик манзараларини кўришдан бошланади. Ўзбек шоирларининг ижлдий изланишлари, шеър яратиш йўллари бир- бирига ўхшамагани сингари, уларнинг табиатни бадиий образлар орқали тасвирлаш усуллари ҳам ранг-баранг. Абдулла Ориповнинг табиат лавҳаларини инсон руҳиятига уйғунлаштириши, Омон Матчоннинг борлиқдан покиза гўзалликларни излаб топиши, Рауф Парфининг дунёдан ўзлигини топишга интилиши, Шавкат Раҳмоннинг табиатни тушунишга иштиёқи, Хуршид Давроннинг беғубор олам бағрини қумсаши, Тилак Жўранинг олам остонасидаги ойдин хаёллари, Садриддин Салимовнинг олам оҳанглари ила сирлишиши 70-80-йиллар ўзбек шеъриятида ўзига хос табиатноманинг яратилишига асос бўлган маҳорат пиллапояларидир.

Ўзбек табиатномасининг поэтик образлар силсиласи воқеликни ҳаққоний бадиий акс эттириш асосида юзага келган бўлиб, ҳар бир образ замирида муайян табиат ҳодисаси, нарса-ҳодисалар ҳақидаги поэтик кечинмалар мужассамлашгандир. Табиат ҳақидаги шеърларда қўлланилган дарахт, гул, тупроқ, ёмғир, шамол, туман, юлдуз, қуёш, майса, қуш, сув, чумоли, орол каби образлар ҳозирги ўзбек шеъриятида ўзига хос маъно қирраларини намоён қилиб, муҳим ижтимоий аҳамият касб этади ва халқимизнинг экологик эътиқодини шакллантиришда ғоят таъсирчан кучга эга бўлади. Адабиёт ҳамма вақт ўзининг янги сўзини айта олиши билан эътибор ли. Милт этиб чақнаган учқунчалик бўлса ҳам, ҳар бир авлод ижодкорларининг ўз айтар сўзи бўлиши табиий. 70-80-йиллар ўзбек шеърияти ҳам бундан мустасно эмас. Бу даврда ижод қилган ўзбек шоирларининг ҳаётда, адабий жараёнда ўз овози, ўз йўли, ўз айтадиган сўзи бор. Улар табиат ҳақида ёзишга жазм қилишганда ҳам ана шу масъулиятни дилдан ҳис этиб қалам тебратганлар. Ҳозир шеър битиш осон, аммо янги гап топиб айтиш қийин. Бугунги кунда ҳам ўзбек шоирлари табиатни ўз сўзлари билан ифодалашга янги-янги образларда, янгича ташбеҳлар ила тасвирлашга интилдилар. Бу эса, ўзбек табиатномасининг янгидан янги гўзал саҳифалари битилажагидан далолат беради ҳамда келажакда ўзбек адабиёти бадиий маҳоратининг энг нурли чўққиларини забт этишига умид уйғотди.

Похожие

80-йиллар ўзбек шеъриятида табиат тасвири мавзуси

Бадиий образ ва образлилик

Поэтик кучимлар

Бадиий образ 2

Бадиий образ 1