Уйғур адабиётида Хамса мавзуларининг ишланиш тарихидан

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

273 KB

Скачать

Уйғур адабиётида Хамса мавзуларининг ишланиш тарихидан Режа: 1. Уйғур Фарҳодномасининг тўнғич асари 2. Лайли ва Мажнун туркуми

Уйғур адабиёти ўзининг энг қадимги даврларидан бошлаб ота- боболарнинг ҳудуд билмас истеъдоди билан яратилган мундарижа жиҳатидан ранг-баранг асарлари билан ажралиб туради. Маҳмуд Кошғарийнинг «Девону луғотит турк» асарини варақласангиз, унда ишқий лирик лавҳаларга ҳам, панд-насиҳат характеридаги парчаларга ҳам қаҳрамонлик достонларининг намуналарига ҳам кўзингиз тушади. Демак, туркий адабиётнинг ўзига хос бир ҳалқасини ташкил қилган уйғур адабиёти мавзуларга ҳам, жанрларга ҳам бой эди. Уйғур адабиётининг мавқеини бениҳоя юқори кўтарган яна бир ҳолат унда Шарқда шуҳрат қозонган «Хамса» мавзуларининг ишланиши бўлди. «Хамса»чиликнинг Шарқ адабиётининг нодир бир ҳодисаси сифатида юзага келгани маълум. Унинг тамал тошини Х II аср озарбайжон адабиётининг атоқли намояндаси Юсуф Илёс ўғли Низомий Ганжавий қўйган эди. Х I У асрда яшаган ва ўз ижоди билан Ҳиндистонда форс-тожик адабиётининг равнақини бошлаб берган Хусрав Деҳлавий Низомий «Хамса»сига жавоб ёзиб, унинг анъана тусини олиб қолишига восита бўлди. Шу тарзда Шарқ адабиётларида маълум бир мавзу ва сюжетлардан фойдаланиб янгича талқинларга эга бўлган достонлар яратиш йўли билан давр ҳаётининг муҳим масалаларига жавоб қидириш турли халқлар ижодкорлари ўрталарида ижодий мусобақа тусини олди. «Хамса» яратиш беш достон учун кураш, ҳар бир достонда унинг маншаларидан узоқлашмасдан янги ғоявий ниятлар асосида янги талқинларга эришиш, образли қилиб айтганда, мармардек, гўзал маъдандан ишланган тошсупа устида янги бир иморат қуришдан иборат эди. Шунга кўра ҳам Навоий ўз «Хамса»сини яратиш олдида Эмас осон бу майдон ичра турмоқ Низомий панжасига панжа урмоқ Деб ёзган эди. Даврларнинг ўтиши билан хамсачилик бутун Шарққа ёиллди. Навоий ҳам бу муқаддас ишга қўл уриб муваффақият қозонди, устозларнинг таҳсинига сазовор бўлди, лекин адабиёт тарихида тўлиқ

«Хамса» яратганлар кўп эмас. Айни пайтда, Ўрта Осиё, Шарқий Туркистон, Кавказ ва Эрон адабиётларида тўла «Хамса» яратишга интилиш билан бир қаторда, унинг бирор достонини ишлаш ҳам анъана тусини олган эди. Баъзи муаллифлар эса «Хамса»дан икки-уч, баъзан тўрт достонгача ёзганлар. «Хамса»га кирувчи айрим достонларга мурожаат этган муаллифлар ундан тасодифий равишда бир достонни танлаб қолмасдан, ўз ният ва интилишларини ифодалашга кенгроқ имкон берадиган асарларгагина диққат қилганлар. Шарқдаги хамсачилик тарихини кузатиш унинг ниҳоят мураккаб бир жараён сифатида ривожланиб борганлигини, ХУ асрларга келиб эса, форс- тожик адабиётининг забардаст намояндаси Жомийнинг «Хафт авранг»и каби еттилик достон тизимларининг юзага кела бошлаганлигини кўрсатади 1 . «Хамса» ва унинг айрим достонларига мурожаат қилиб, ворисийлик асосида янги асарлар яратиш биринчи навбатда форс-тожик тилидаги адабиётларда кенг томир отди. Зотан, илк «Хамса» ўша давр одатига кўра форс-тожик тилида яратилган эди. Айни пайтда туркий тилида ҳам Низомий «Хамса»сининг айрим достонлари мавзулари асосида янги асарлар яратиш, уларнинг таржималари устида ишлаш кўзга ташланади. Жумладан, Х I У аср ўзбек адабиётининг истеъдодли намояндаси Қутб Низомий «Хамса»сидан ўрин олган «Хусрав ва Ширин» достонининг ижодий таржимасини яратди. Х I У аср турк адабиётининг атоқли намояндаларидан бўлган Синон Шайхий ҳам Низомий достонига ижодий ёндашиш йўли билан ўзининг «Хусрав ва Ширин» достонини юзага келтирди. Шундай характердаги бир достон туркман адабиётида ҳам яратилди. Ушбу ижобий тажрибалар, хусусан Навоий қаламига мансуб «Хамса»нинг дунёга келиши билан хамсачиликнинг Шарқда умрибоқий бир жараёнга айлангани маълум бўлди. Туркий тилидаги адабиётларнинг маънавий раҳнамоси сифатида шараф эгасига айланган Навоий «Хамса»сининг довруғи форсий ва туркий тилида сўзлашувчи 1 Навоий А. МАТ. У II –т.-29-б.

халқлар ўртасида кенг тарқалди. Унинг туркий халқлар дунёсидаги мавқеи айниқса, кучли эди. Кўплаб ижод эгалари Навоий «Хамса»сидан илҳомланиб янги асарлар устида ишлаш ниятида бўлдилар. Лекин ўзбек, уйғур ҳамда туркман адабиётларининг ҳеч бирида тўлиқ «Хамса» яратилмади. Қатор туркий адабиётларда «Хамса»нинг алоҳида достонлари мавзуларига мурожаат этиш яққол кўзга ташланади. Навоий достонларига илк дафъа диққат қилган ижодкорлардан бири ХУ I аср турк шоири Ломиий бўлди. Шоирнинг бизгача етиб келган «Фарҳод ва Ширин» достони Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонининг бир мунча ижодий ишланган таржимасидир. Ломиийнинг «Ҳафт пайкар» достони ҳам таржима асаридир. Ломиий Навоий достонлари асосида ишланган бу асарлардан ташқари «шаму парвона», «Вомиқ ва Азро», «Саломон ва Абсол» каби достонлар ҳам яратган. Г.Алиев айрим турк олимларининг шу беш достонга таяниб, Ломиийни хамсанавис муаллифлар сафида қайд этишларини эслайди 2 . Низомий «Хамса»си достонларининг сюжет ва образларини янгилаш Х I У аср муаллифлари Ҳожу Кирмоний ва Соважийнинг ижодий тажрибасида ҳам учрайди 3 . Ломиий ҳам Навоий «Хамса»сига нисбатан шундай йўл тутиб, ундаги «Фарҳод ва Ширин», «Сабъаи сайёр» достонидан ташқари асарларни янги сюжетлар асосига қурганга ўхшайди. Ўзбек ва туркман адабиётларининг кўзга кўринган намояндалиридан Нур Муҳаммад Андалибнинг бой ижодий мероси ўртасида «Лайли ва Мажнун» достони мавжуд. Нзомий, Навоий ва Фузулийнинг шу номдаги достонларидан ижодий истефода этиб яратилган бу асар муаллифнинг шарқ адабиётини мукаммал билишини, ўзигача яратилган ҳамма «Лайли ва Мажнун»лардан яқиндан бохабарлигини кўрсатади. Андалиб ўз асари 2 Алиев Г. Темы и сюжеты Низами в литературах народов Востока.-М., 1985.-С.135. 3 Валихыжаев Б. «Хамса» ёзиш анъанасига Навоийнинг муносабати. «Ызбек тили ва адабиёти», 1990.-№1.-19-б.

$устидаги ишида халқ оғзаки ишқий достонлари мотивларидан ҳам унумли фойдаланганлигини кўрсатади 4 . Ўзбек адабиётида хамса мавзуларига фаол муносабатни Х I Х асрнинг аввалларида яшаб ижод этган ўзбек шоири Маҳзун ижодида учратиш мумкин. Маҳзун ўзининг «Фарҳод ва Ширин» достонини Низомий, Хусрав Деҳлавий ва Навоий асарларидан ижодий фойдаланиш йўли билан яратди 5 . Маҳзун достони наср ва назм йўли билан ёзилган бўлиб, асар услубида халқ китобларининг таъсири яққол кўзга ташланиб туради. Навоий асарлари сюжет ва мавзуларининг уйғур адабиётида ишлана бошлаши ХУ I асрдан фаол тус ола бошлади. Маълумки, бу даврда ҳамма туркий халқларда, жумладан, уйғурларда ҳам адабиёт катта тараққиёт йўлига чиқиб олган эди 6 . Ўз вақтида туркий адабиётининг жонкуяри Навоий туркий халқини форсий тилидаги нодир адабиёт намуналари билан таништиришга аҳд қилиб, бу ишни у асарларга муваффақиятли жавоблар ёзиш йўли билан амалга оширганидек, уйғур сўз санъаткорлари ҳам Навоийнинг ҳамма асарларидан уйғур китобхонларини баҳраманд этиш йўлини тутдилар. Уйғур адабиётида ХУ I асрдан эътиборан Навоийнинг «Хазойин ул- маоний» девонларига, «Хамса» достонларига қизиқиш, улардан маҳорат сирларини ўрганиш кўзга ташлана бошлайди. Ушбу тадқиқотнинг аввалги қисмида қайд қилинганидек, Навоий асарларига бўлган эътибор Шарқий Туркистонда улуғ шоир асарлари қўлёзмаларининг кенг ёйила бошлаганиданоқ кўзга ташланар эди. Туркий адабиётлар ўртасида Навоий «Хамса»си достонлари мавзуларига мурожаат этишда уйғур адабиёти олдинги ўринда туради. Тўғри, уйғур адабиётида тўлиқ «Хамса» яратилмади. Атоқли уйғур адиби Низорий «Хамса» достонларидан «Фарҳод ва Ширин» ҳамда «Лайли ва Мажнун» мавзуларига мурожаат этди. Турди Ғарибий эса, «Шоҳ Баҳром ва Дилором» 4 Тощиров Қ . Октябрдан аввалги ызбек-туркман адабий ало=алари проблемасига доир.-Т., 1988.-89-б. 5 Фитрат. «Фарщоду Ширин» достони ты\рисида. Аланга. 1930. 1-2-сонлар. 6 Щамраев М. Веков неумираюшее слова.-Алма-Ата, 1969.-С.20.$

достонини яратди. Демак, уйғур адабиётида Навоий «Хамса»си достонларидан учтаси асосида янги асарлар яратилди. Аслида Низорий ва Ғарибийлар тўлиқ «Хамса» яратиш фикрида ҳам бўлганлар деб айтиш мумкин. Низорийнинг ёзишича, Кошғар ҳокими Зуҳриддинбекнинг тавсияси ва унга шоирнинг жавобида шундай маъно англашилади. Жумладан, Низорий ўзининг достонлар мажмуасида ёзади: Каминаи нотавон Абдураҳимни юртимизнинг ҳокими Зуҳриддинбек олийлари ўз ёнига чақириб, улуғ Амир Алишер Навоий ҳазратларидек муҳаббатлар оламининг жавоҳирлари билан тўлган достонларни қачонда бунёд этурлар деб қистаб, ҳижолат чектиргани важҳидин, ондин улуғ устоз «Хамса»си сингари янги жавоҳирлар достонларини ўз улусисмизга тақдим этмак иштиёқида қаламни андоғ тебратдим. Бу ўринда Навоий «Хамса»сининг муҳаббат жавоҳири сифатида характерланишининг ўзи бу мумтоз асарга бўлган ҳурмат-эътиборни кўрсатиб турибди. Ҳоким шоирга мурожаатида «Хамса»га ўхшаш янги жавоҳирлар яратиш устида иш бошлашга даъват этмоқда. Ўз даврининг катта дониш ва истеъдод эгаси бўлган Низорий «янги жавоҳир» яратиш учун «Хамса»нинг ўзидан юксакроқ намунани кўрмагай деб айтиш мумкин. Шунга кўра ҳам у Навоий «Хамса»си таркибидаги иккита достонга мурожаат қилган. Турди Ғарибий эса «Шоҳ Баҳром ва Дилором» достони устида ишлаш билан уйғур «Хамса»сини бунёд этишга ғишт қўйган. Уйғур шоирлари булардан ташқари шарқда машҳур «Вомиқ ва Узро» сюжетига ҳам мурожаат этганлар. Анъана асосидаги достонлар ёнига «Робия ва Саъдин» каби реалистик томойил билан йўғрилган асарларни қўшиш билан «янги жавоҳирлар» рўйхатини кенгайтириб борганлар. Уйғур халқи Ўрта Осиё, Хуросон ва бошқа туркий халқлар яшаган ҳудудларда бўлгани каби бутун тарих давомида мураккаб сиёсий-ижтимоий ҳаёт шароитини бошдан кечирди. Шарқий Туркистонда мустақил марказий давлатлар ташкил топган даврлар (Қорахонийлар, Султон Саид ва Абдурашидхон ҳукмронликлари даврлари каби) ҳам бўлди. Лекин Манжур,

$Муғул ва Хитой хонларининг Шарқий Туркистон устидаги дафъа-дафъа рўй бериб турган истибдоди бу ўлка тарихида чуқур салбий из қолдирди. Уйғур халқи ўз истиқлоли учун бот-бот курашларга отланди. Дониш, ақл ва истеъдод эгалари бу курашларнинг олдинги сафларида бордилар. Улар зулм ва зўравонликлар ҳаддидан ошиб кетган вақтларда ҳам ҳокимиятни ўз қўлларида тутиб турган кучларни эл-юртга ҳайрихоҳ бўлишга чақириш билан халқ қисматини енгиллаштириш йўлини тутдилар. Бу соҳада маҳаллий зодагонлар ўртасида етишиб чиққан тараққийпарвар ҳоким ва бекларнинг роли ҳам катта бўлди. Х I Х асрнинг аввалларида Манжур-Хитой мустамлакачилик сиёсати авж олиб турган бир даврда Кошғарда ҳоким бўлиб турган Зуҳриддинбек ўз даврининг шундай пешқадам кишиларидан эди. Биз Зуҳриддинбекнинг ҳокимлик даврини ҳам, убошқарган ҳокимлик идорасини ҳам беками-кўст эди, демоқчи эмасмиз. Зотан, бу даврларда ҳам халқ оммасининг ҳаёти аянчли бир ҳолда қолаверди. Турли ижтимоий қатламлар, мазҳаблар ўртасидаги зиддиятлар ҳам мамлакат ҳаётига салбий таъсир кўрсатар эди. Зуҳриддинбек Кошғарнинг давлат арбоби сифатида аввало ўлкадаги ҳаётнинг тинч-тотув давом қилишига катта куч сарфлади. Унинг маданият ва адабиёт соҳасидаги ҳомийлиги, айниқса, самарали бўлди. Ўзи ҳам таъби назм эгаси бўлиб Зуҳурий тахаллуси билан шеърлар ёзган бу тараққийпарвар шахс ўз лавозимидан фойдаланиб, низорий, Ғарибий, зиёий каби кўплаб истеъдод эгаларини Кошғар адабий муҳитида фаолликка даъват этади. Жумладан, у юксак истеъдод эгаси Низорийга яқиндан ҳомийлик қилади. Бошқа истеъдод эгаларини ҳам сарой хазинаси ҳисобидан таъминлаб, маданият, санъат ва адабиётган равнақ беради 7 . Зуҳриддинбекнинг давлат арбоби, маданият ҳомийси сифатидаги фаолияти ўзининг айрим жиҳатлари билан Алишер Навоий фаолиятига ўхшаб кетади. Зотан, Зуҳриддинбек ҳаёт йўлига ҳам, ижодий фаолиятига ҳам катта рағбат билан қараган. У ўз даври истеъдодларининг диққат-эътиборини 7 Қ одирий Р. Уй\ур адабиётида Навоий анъаналари. «Адабий мерос». 1968. 1-к.-54-б.$ $Навоийнинг бой лирикаси, хусусан «Хамса» достонларига қаратган, уларнинг навоийхонлик фаолиятларини рағбатлантириб борган. Диққатга сазовор жиҳати яна шундаки, худди шу даврда уйғур котиблари Навоийнинг девонлари, «Хамса» достонларини ҳуснихат билан кўплаб нусхаларда кўчирдилар 8 . Турди Ғарибий ўзининг «Китоби ғариб» асарида Зуҳриддинбекни шундай характерлайди: Чу Кошғар аро бор эрди асру шоҳ, Дили ичра марғуб эмас қасру коҳ. Ўзи Кошғар шоҳи, шоҳона улуғ, Ўлим хавфидин эрди кўнгли сўнуғ. Зуҳуриддин исми, боши узра тож, Замонида эрди шариат ривож 9 . Ана шу ҳоким кунларнинг бирида ўз даврининг атоқли сўз санъаткорлари сифатида танилган Низорий, Ғарибий ва Зиёиларни ҳузурига таклиф этиб, уларнинг ҳар бирини эл учун, юрт учун манзур асарлар яратишга даъват этади. Зуҳриддинбекнинг таклиф ва тавсифларида замона руҳи билан боғлиқ безовталик, шундай бир шароитда халққа маънавий мадад излаш оҳанглари сезилиб турар эди. Бу ҳолни Ғарибий «Китоби ғариб» асарида шундай шарҳлайди; Деди шоҳ, қилғил бу янглиғ китоб, Раият димоғига яткур гулоб. Бари ҳур агар сўзин қил томон, Ки назм айлагил, англасун хосу ом. Дағи айлагил ҳар неча маърифат, Шариат баёнини ҳам зоҳир ат. 8 Рызиева Д. Алишер Навоий традициялари Абдуращим Низорий ижодида. Ном.дисс. Қ ылёзма.-Т.,1974.-51-б. 9 Ушбу сащифалардаги бир неча шеърий мисол Б.Аршидиновнинг китоби асосида келтирилмо=да. Б.Аршидинов. Уй\ур классиклари ижодийитида дастан жанри.- Алмута, 1988.-42-б.$

Жаҳон хайли маккорлик қилмағай, Ҳунар ичра ғаддорлиқ қилмағай. Адув миннатини тарк айласун, Ҳамиша шариат йўлин издусин. Сўзунг англабон ҳурфагарлар бари, Қадам қўймагай шариаттин тошқари 10 . Кўринадики, Зуҳриддинбек ўз даврининг донишманд ва тадбирли давлат арбоби сифатида маккорликка, алдамчиликка, кишиларга нисбатан миннат фикрида бўлган кимсаларга қарши турган. Ўз навбатида шоҳ ростгўйликка, шариат йўлида собит бўлишга таъсир кўрсатадиган асарларга ҳожатманд эди. Бу йўлда у сўз санъаткорларининг мададига таянар ҳам эди. Бу Зуҳриддинбекнинг Низорийга мурожаатидан ҳам англашилади. Зуҳриддинбек Низорийни ҳузурига чорлар экан, ўртада шундай суҳбат бўлиб ўтади; Замон шаҳидин бўлди амри азим, Аё, нотавон хаста Абдураҳим. Муҳаббат ўти дилда тобиш қилур, Хирад булбули доғи нолиш қилур. Чу ушшоқлар зикрини назм қил, Хиёлат майдониға азм қил. Вафосиз жаҳонда нишона керак, Вақосиз замонға пасона керак 11 . Шоир Зуҳриддинбекнинг нозик тафаккурига ҳам ишора қилади; Замони ул шоҳга кечмиш хиёл, Қилур назм алфози даф малол. Чу ушшоқларинг ҳикоятини, Ки боштин ўткан ривоятини. Қилиб жам назм айласа хўбдур, каломи табиатқа марғубдур. 10 Ыша асар, 43-б. 11 Ыша асар,-29-б.

Қилиб ишқ ҳурпини равшан баён, Ўқуб онглағой борча аҳли жаҳон. Зуҳриддинбекнинг Ғарибий билан мулоқотда айтган гаплари билан Низорийга мурожаати ўртасида маълум умумийлик бор. Агар Ғарибий билан суҳбатда даврда авж олган «маккорлик», «алдамчилик» каби иллатларни даф этиб, одамларни инсоф ва диёнат йўлига бошлаш қудратига эга бўлган асарларга ҳожатмандлик руҳи англашилса, Низорий билан суҳбатда ҳам «замон аҳли», «жаҳон хайли», «гуфтори», «рафторидаги» ўзгаришлар – таназзул ҳақида сўз боради. Унинг дафи учун эса яна кишиларнинг руҳий оламига ижобий таъсир этиш қудратига эга бўлган сўз санъати асарларига чанқоқлик муддаоси билиниб туради. Ватан тақдири туйғуси, ватандошларининг қадр-қиммати туйғуси қалбида дард бўлиб турган Зуҳриддинбекнинг Низорийга қарата «ушшоқлар зикрини назм қилиш» ҳақидаги таклифи дастлабки қарашда кутилмаган бир ҳодисадек туюлади. Зуҳриддинбекнинг сўзларига такроран мурожаат қилайлик; Чу ушшоқларнинг ҳикоятини, Ки боштин ўткан ривоятини. Қилиб жам назм айласа хўбдур, Каломи табиатқа марғубдур. Бу ўринда ошиқларнинг ҳикояларини (ўтмиш адабиётидаги ишқий асарлар кўзда тутилмоқда) жамлаб назмга солиш хусусида сўз бораётганлиги аниқ. Юқоридаги ҳокиму шоир муносабатидан ҳокимнинг донишмандлиги яна бир карра ўз тасдиғини топади. Зуҳриддинбек уйғур адабиёти тарихидан яхши хабардор шахс. У аждодларнинг ҳаётида, авлодларнинг тарбиясида адабиётнинг нақадар муҳим роль ўйнаб келганлигини яхши билади. У айни ҳолатда қаршисидаги катта истеъдод эгасининг юрт жароҳатига интиқом марҳамини қўя билишини, бу борада кўп асрлик энг яхши анъанага эга

бўлган ўтмиш адабиёти тажрибаларидан маҳорат билан фойдалана олишларини ҳис қилади. Ҳокимнинг Низорийнинг диққатини «ушшоқларнинг ҳикоятига», «уларнинг бошидан ўтказган ривоятларига» тортишида ҳам жуда катта маъно бор. Шу хусусдаги мулоҳазаларга диққатни тортамиз. Маълумки, мусулмон шарқида диний-фалсафий оқим сифатида шаклланган сўфийлик инсоннинг худога муносабати масаласини асос қилиб олади. Қуёшдан зарра ажралиб чиққани каби оллоҳнинг нуридан жило топган инсон яна ўша оллоҳнинг ўзи билан бирикиш ишқи билан ёнади, ошиқлигини оламга ошкор қилади. Илоҳ-маҳбубга етишиш йўлида ўзини шамга уриб нобуд бўлишгача етган парвона ҳолига тушади. Лекин оллоҳ васлига восил бўлиш учун инсон комиллик касб этиши, маърифат денгизида ғаввос бўлиб, гавҳар топа билиш пиллапоясига кўтарилиши керак. Худбинлик, манфаатпарастлик, жоҳиллик бу муқаддас йўлга қадам қўйганларнинг аёқларини кишанлаб қўяди. Мол-дунёга ҳирс-ҳавас уларнинг кўзларини кўр қилиб ташлайди. Бундай кишилар ҳақиқий ошиқ эмас, балки булҳавасдирлар. Тасаввуф шеъриятида илоҳий ишқ покиза асосларга қурилган. У инсон қадр-қимматини эъзозлашга қаратилган реал дунё гўзалликлари, мўъжизаларига бўлган ишқ билан қўшилиб келади. Худди шу мажозий ишқ дарди одамларни ҳақиқий ишқ йўлига ҳозирлайди. Навоий «Фарҳод ва Ширин» достонидаги Фарҳоднинг Юнон сафари тасвирлари асносида мажозий ишқнинг ҳақиқий ишқ йўлидаги бир босқич сифатида талқин этиб, тасаввуф фалсафасини ўзининг шу муҳим бир қараши билан бойитади. Лекин ҳар икки ҳолатда ҳам ошиқлик комилликдир. Ошиқлик инсон табиатидаги ҳар қандай иллатларни маҳв этувчи руҳий покликдир, руҳий балоғатдир. Ўзи поку сўзи пок кишилар атрофидаги одамларнинг дарду ҳасратларини бошқалардан илгарироқ англайди. Ўзи каби дардлиларнинг олдидан бефарқ ўтиб кета олмайди.

Низорий ҳам достонда воқеалар давомида ва достондан ўрин олган маъвизаларда Навоийнинг юқоридаги қайдларига ҳамфикрлик билдиради. Низорий қарашига кўра ҳам «Ҳақиқат учун ҳар ишда Ҳизрдек ақлни раҳнамо билмоқ, ҳирсу ғафлат, ҳавою ҳавасдан воз кечмоқ лозим.» Кошғар ҳокими Зуҳриддинбек Низорийга ошиқлар ҳақидаги ҳикояту ривоятларни назмга солиш ҳақида маслаҳат солганда, уларнинг тарбиявий мундарижасидан истифода этиш, замондошларига ижобий таъсир кўрсатишда улардан келиб чиқадиган маънолар хазинасидан ўринли фойдаланишни кўзда тутади. Низорий қўлига қалам олар экан, унинг нигоҳи «Фарҳод ва Ширин»га келиб тўхтади. У Навоий достони йўлидан бориб ўзининг кўнглига тугиб келаётган ғоявий ниятларини юзага чиқаришга калит топгандек бўлди. Навоий ўз достонини ёзиш олдида Фарҳодвор тоққа кўтарилганидек, Низорий ҳам Фарҳодга ҳамқадамлик йўлини тутди. Уйғур Фарҳодномасининг тўнғич асари Низорий юқорида кўриб ўтилганидек, Зуҳриддинбек тавсияси билан «Ошиқлар достони» устида ишлашга киришар экан, унинг кўзи ўнгидан Фарҳод, Мажнун, Вомиқ, Юсуф ва Наврўз каби Шарқнинг қатор фидоий ошиқларининг сиймолари ўтади. Уларнинг ҳар бири аллақачонлар достонларнинг қаҳрамонига айланган, лекин айни пайтда, адабиётда шу образларнинг янги-янги талқинларини ишлашни ижодий беллашувга айлантирган мустаҳкам анъана ҳам юзага келган эди. Низорий дастлаб ўзига ҳар жиҳатдан яқин бўлган Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достони олдида тўхтайди. Фарҳоднинг ишқий саргузашти ҳақида асар яратмоқчи бўлади. Лекин намуна қилиб олаётгани асарнинг ўзи ниҳоятда мукаммал ишланган. Бу ошиқлик хайкалининг ёнида яна бир ҳайкал яратишнинг нақадар мушкуллигини Низорий чуқур ҳис қилади. Лекин шоирни Навоий «Хамса»си мавзуларида янги асарлар яратиш иштиёқи банд қилиб қўйган эди. Қалбида

$муҳаббат ўти ёлқинланиб, ақл булбули нолиш қилар эди. Шундан сўнг шоир ишга киришиб кетади; Таваккал айлидим, шуруъ айлидим, Ки арвоҳлирдин хушуъ айлидим. 1841 йилда Низорийнинг «Фарҳод ва Ширин» достони яратилди. Шоирнинг бу асари Навоийнинг достонига жавоб хусусиятларига эга. Бироқ, унинг анъанавий мавзу асосидаги мустақил асарга хос хусусиятлари кучлироқдир. Низорий асарини Навоий достонининг ихчамлаштирилган бир нусхаси сифатида баҳолаш ҳолларига ҳам дуч келамиз. Шу жиҳатдан «Уйғур классик адабиёти тезислари» асарининг муаллифлари томонидан билдирилган фикр кўпроқ диққатни тортади. Жумладан, В.Ғупур ва А.Ҳусайн ёзадилар; Низорий ва Навоий достони воқеаларини сақлаб қолгани ҳолда китобхонга енгиллик туғдириш мақсадида уни ўз ифодалари билан қисқа баён қилиб беради 12 . Демак, низорий Навоийнинг мавзу ва образларини ўз ижодий принциплари асосида янгидан қаламга олади. Уйғуршуносликда Низорий ўз достони устидаги ишида фойдаланган қўшимча манбалар ҳақида ҳам сўз борганлиги маълум 13 . Навоий ва Низорий «Фарҳод ва Ширин» ларининг муқоясасига таяниб тўла асос билан шуни айтиш керакки, Низорий ўз асари устидаги ишида Навоий достонига содиқлик билдиради. Ўз ижодий фаолияти давомида устод «Навоийнинг жавоҳирларига кўз солиб, ундан олтин гавҳарлар топган, шу гавҳарлар ёғдусида ўз кўнглини ёритган» Низорий достонини Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонига таянган ҳолда яратилган уйғур «Фарҳоднома» си деб аташ мумкин. Уйғур «Фарҳоднома» сининг Навоийнинг буюк сиймоси билан алоқаси, биринчидан Низорийнинг улуғ устознинг гуманистик қарашларини давом эттириб, она мамлакатининг оғир қисматларини, жафокаш халқининг ҳаётини енгиллаштириш ва уни маънавий бойитиш йўлидан борганлигида, 12 /ыпур В. Щусайн А. Уй\ур классик эдебийити тезислири. Бежин, 1987.-912-б. 13 Эршидинов Б. Уй\ур классиклери ижодийитидэ дастан жанри.-Алмута; Наука, 1988.- 85-б.$

иккинчидан, шу ҳаётий ғояларни ифодалашда Навоий «Фарҳод ва Ширин»и сюжет ва образларидан ижодий фойдаланишидадир. Низорийнинг «Фарҳод ва Ширин»и билан танишган китобхон Шарқда узоқ даврлар давомида чуқур илдиз отган ва Низомий, Хусрав Деҳлавий ва Алишер Навоий каби даҳо сўз санъаткорлари томонидан қаламга олинган Фарҳод қиссалари рўйхатининг янги бир асар билан бойиганлигини кузатади. Низорийнинг маҳорати шундаки, у «Фарҳод ва Ширин» воқеаларини икки минг уч юз мисрада мўъжаз бир тарзда жонлантириб беришга эришади. Агар шу ижодий меҳнатнинг устига Низорийнинг Навоий достони сюжетига қўшимча бўлган манбалардан ҳам фойдаланганлиги масаласини қўшсак, шоирнинг катта санъаткорлиги янада равшанроқ кўзга ташланади. Низорийнинг ўз асари устидаги ишида Навоий «Фарҳод ва Ширин»идан қай даражада таъсирлангани, айни пайтда, ўз ғоявий нияти асосидаги мустақил изланишларини белгилаш мақсадида ҳар икки достон матни асосидаги айрим қиёсларга диққат қилиш лозим бўлади. Тўғри, адабиётшуносликда ушбу достон асосида айрим илмий ишлар қилинган. Филология фанлари номзоди Д.Рўзиева «низорий ижодида Навоий анъаналари» мавзуида олиб борган илмий ишида Навоий ва Низорий достонларининг бир-бирга туташ ўринларига ҳам диққат қилади. Олима Низорий ўз асари устидаги ижодий ишида Навоий «Фарҳод ва Ширин»идан самарали озиқлангани ҳолда воқеаларнинг ривожланиб боришини ўзига хос тарзда қуради деган фикрга келади. Д.Рўзиеванинг таъкидлашича, Низорий «шу орқали ўзининг ўй-фикрлари, ҳис-туйғулари, орзу-умидларини ифодалайди ва уйғур диёрининг гўзал манзарасини жозибали қилиб тасвирлаб беради» 14 . Д.Рўзиева ўз тадқиқотида Низорий достонининг Навоий «Фарҳод ва Ширин»и сюжетига кўра фарқли жиҳатларини ҳам кўрсатиб ўтган 15 . Низорий «Фарҳод ва Ширин»ининг оригиналлигини таъкидлаш мақсадида икки достон сюжети ўртасидаги тафовутларга Б.Аршидиновнинг 14 Рызиева Д.Низорийнинг «Фарщод ва Ширин» достони. «Адабий мерос», 1971. 2-к.- 71-б. 15 Ыша ерда.-75-76-б.

$юқорида эсланган «Муҳаббат достонлари»га бағишланган монографиясида ҳам эътибор қилинади 16 . Биз тадқиқотда достоннинг кенгайтирилган адабий- тарихий, қиёсий пландаги таҳлилини бердик. Бу мавзуда олдинги амалга оширилган ишлардан фарқли равишда Низорий асаридаги ислом нури ва тасаввуф фалсафаси билан боғлиқ масалаларга тўхтаб ўтдик. Низорий достони Машриқ диёридаги Чин ҳоқонлигининг ҳаётидан лавҳалар чизиш билан бошланади. «Шавкатда гардун асос», «тахтда заррин либос» шоҳнинг ер юзасидаги хазиналари, кўмиб қўйилган бойликларининг сон-саноғига етиб бўлмас эди. Лекин унинг шу авж иқболига яраша таянчи, яъни фарзанди йўқ эди. Ҳамиша фарзанд тилаги, талаби билан яшарди. Замонлар ўтиб худди садафдан гавҳар пайдо бўлганидек ҳақ унга ўғил ато қилади. Бу гавҳар отанинг кўзига нур бағишлайди. У ўз шодлигини юрт билан баҳам кўради. Халқни солиқлардан озод қилади. Бола доя қўлида парвариш топа бошлар экан, унинг юзидан, кўзидан, қўйингчи, бутун вужудидан шуъла таралиб турар эди. Лекин у йиғлаган пайтларида йиғи овозидан фироқ дарди шабадаси келар эди. Худди шу ердан бошлаб асарнинг тасаввуфий мундарижаси кўзга ташлана бошлайди. Ҳоқон болага ном қўйиш учун донишмандларни йиғади. Улар зийраклик ва ҳикмат билан Фарҳод деган номни топадилар. Боланинг юзида ишқ, тилида дард нишоналарини кўрганлар Фарҳод номини шу асосда ҳарфма-ҳарф шарҳлаб берадилар. Навоий ва Низорий достонларининг сюжетлари ўртасидаги тафовутлар Низорийнинг қаҳрамонлар саргузаштини ҳикоя қилишдаги айрим ўзгаришлар, қўшимча лавҳаларда кўзга ташланади. Шу билан бирга уйғур шоири Навоий достонидаги айрим мафхумларни ўзича талқин этиб, ўзича шарҳлаб боришида ҳам маҳорат кўрсатади. Низорий достон воқеаларининг бошланишиданоқ Навоий асари сюжетига ҳамоҳанг ҳикоя тизмасини яратиб келар экан, Фарҳодга ном қўйилиши лавҳасини Навоий мисраларига жавоб мазмунига эга бўлган санъатлар билан жило беради. 16 Аршидинов Б. Уй\ур классиклири ижодийитида дастан жанри.- Алмута: Наука, 1988.- 139-б.$

Билингким, чу «Фо» ҳарфи Фурқатга дол, Ки, «ро»си онинг майл риғбатга дол. Яна «ҳо»си ҳижронга бўлди қарин, «Алиф»дак қаддидур аламга яқин. Чу «дол» ўлди чакмакка дард-бало, Ки отидаки нуқтага мубтало. Кейин Фарҳоднинг бешик даври тасвирлари бошланади. Низорий ўзи ўрганган қўшимча манбалар асосида бўлса керак, болани ўн икки ойда бешикдан туширдилар деб ёзади. Бола уч ёшга киради, лекин унда ўн ёшлиларнинг камоли бор эди. Бироқ унда шодмонликдан асар ҳам йўқ, болани бепоён ғамгинлик ўраб олган. Ўқиса, адаб ўрганса, ҳикматлардан хабардор бўлса, ўзгариш пайдо бўлар деб, уни муаллим қўлига топширадилар. Лекин Фарҳод муаллимнинг ўзичалик донишга эга эди. Фарҳод ҳулқу одоби камол топиб борар, шижоатда ҳам ҳаммани ҳайратга соларди. Ҳою ҳавасга майли йўқ, лекин ишқ эли каби доим фиғон чекади. Агар сўз орасида ушшоқлар ҳақида гап борса, унинг авзойи, ҳолати дарҳол ўзгарар эди. Агар китоб саҳифаларида муҳаббат сўзини ўқиб қолса уни оғзидан қўймас эди. Достондаги кейинги тасвирлар ҳам Навоий асарининг ҳикояси чизиғида боради. Бу ҳолни асарда навбатдаги бобга қўйилган сарлавҳадан ҳам сезиб олиш мумкин. Унда ўқиймиз; «Ҳоқони Чин Мулкоро вазир бирла маслаҳат қилиб ҳамма аҳли ҳикмат, муҳандиспешаларни жамъ қилиб, тўрт боғ ичинда тўрт иморати Эрам монанд бано айлаб, ул меъмор санъатин шахзода тамошо қилиб, Қоруни сангтарошдин санъатлар мулоҳиза қилиб, харубур метин кўзига марғуб кўрунуб, Қорундин касб қилғони» 17 . Фарҳоднинг ўз тож- тахтини ҳадя этмоқчи бўлган отасининг таклифига рад жавоб бериши тариқат бўйича нафсдан воз кечишнинг биринчи нишонаси эди. Низорий Фарҳоднинг шоҳликнинг ғаройиб хазинасига кириши ва у ерда оинаи Искандарий билан танишуви эпизодларида ҳам татаббунинг яхши 17 Низорий достонлари.-129-б.

намуналари кўзга ташланади. Воқеалар баёни давомида оинаи Искандарий билан боғлиқ бўлган ҳикоя тизмасида Навоийга кўра бир мунча ўзгача талқин юзага кела бошлайди. Низорийга кўра оинаи Искандарийда Фарҳод дастлаб Яман мамлакати манзаралари, Яман сафаридан қайтгач эса, арман кўҳсорлари билан танишади. Низорий достонида Фарҳоднинг Искандар тилсимини ечиш учун Юнонга эмас, балки Яманга сафар қилиши ҳам Навоий сюжетидан ўзгачалик эди. Низорий Навоий достонидаги Фарҳоднинг сафар асносида Суҳайло ва Суқрот билан мулоқотлари, дев ва аждар ўлдириш эпизодларини сақлаб қолгани ҳолда бу лавҳаларнинг маконини Яманга кўчиради. Бу ўринларда Низорий қисса тарихи билан боғлиқ қўшимча манбалар таъсирида ҳаракат қилган кўринади. Бироқ Навоий асаридаги Фарҳоднинг Юнонга сафари жуда катта мазмунга эгалигини ҳам таъкидлаш керак бўлади. Низорийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонида Фарҳоднинг Яман сафарини итмомига етказиб, Чинга қайтиши воқеалари баёнидан кейин ўттиз мисрадан иборат бир мавиза келтирилган. Ишқий-романтик достон таркибида фалсафий-ахлоқий қарашларни ўз ичига олган мавизанинг ўрин олиши дастлабки қарашда кутилмаган бир воқеадек туюлади. Лекин адабиёт тарихида бундай ҳоллар учрайди. Жумладан, китобхон Низомий Ганжавийнинг «Хусрав ва Ширин» достони хотимаси олдида панд-насиҳат характерига эга бўлган мавиза билан танишади. Бундай ҳолларда ўз қаҳрамонларининг фаолиятини, умуман воқеаларнинг оқимини кузатиб бораётган муаллифнинг фалсафий-ахлоқий қарашлари акс этади. Фарҳод Навоий достонида Юнонга борар экан, у ерда Суҳайло ҳоким ва Суқрот каби жаҳоний билимга эга бўлган донишмандлар билан танишди ва уларнинг избосарлари бўлиб қолди. Суҳайло ҳоким ва Суқрот Фарҳодга тилсимлар, авлодлар йиққан ҳадди-ҳисобсиз бойликлар йўлини тўсиб ётган дев ва аждарларга қарши кураш ва уларни маҳв қилиш йўлларини ўргатдилар. Навоий Аҳраманни одамзоднинг адолат ва осойишталик йўлидаги интилишларига ғов бўлиб ётган ёвуз кучлар тимсоли сифатида тасвирлайди.

Низорий Фарҳоднинг ана шу ғоят таҳликали, машаққатли сафарини тасвирлар экан, мавиза йўли билан лирик чекиниш қилади ва Яманда Фарҳодга дуч келган кучларнинг мажозий моҳиятини донишманд сўз санъаткори тафаккури билан характерлаб беради. Низорийнинг тасвирлашича, одамзоднинг нафси ҳасад ғорининг оғзида турган аждар кабидир. Унинг иши ҳасадгўйлик ва ўз домига тортишдан иборат. Аҳраман эса, такаббурлик билан ҳирсдир, у кишининг димоғига уя қуриб олдими бас, уни хароб қилмай қўймайди. Такаббурлик ва ҳирс эгалари теварак-атрофидагиларгагина зиён заҳмат етказиб қолмай, оқибатда ўзларини ҳам маҳв қиладилар. Маъвиза шу тарзда ҳикматлар силсиласи билан мавжланиб боради: Ҳасад ғорининг аждари нафсдур, Хиёлоти фосид оро ҳабсдур. Такаббур била ҳирсдур Аҳраман, Димоғинг аморида тутмиш ватан. Тағофул эрур бу тилисми жаҳон, Ки бу найранг ичра бўлубсан ниҳон. Риёзат хаданги муҳайё қилиб, Қаноатда қаддингни чун ё қилиб. Раҳо айлагил ўқни Фарҳодвор, Ки аждар ниҳодидин ўрлот дамор. Садоқат қиличин қилиб тезрак, Ки ул девни қатл қилмоқ керак. Чу огоҳлиқдин сонга барса даст, Ки ғафлат тилсимини қилғил шикаст. Қилиб ақлни Ҳизрдек раҳбар, Кўнгул сиридин анда олғил хабар. Вужудингдин ўлса бу ишлар аён, Ки Суқрот бўлмоқға йўқтур гумон 18 . 18 Низорий достонлари.-165-б.

Бу мисраларда кўзга яққол ташланиб турувчи ғоя шоирнинг тасаввуфий қарашлари билан боғланади. «Фарҳод ва Ширин» нинг ботиний мазмунини ташкил қилган қаҳрамоннинг комиллик йўлидаги юришлари нафс ва такаббурликни маҳв этишдек қатор поялардан ўтишни тақозо этар эди. Фарҳод шу йўлда изланди ва нафс-аждарни, такаббурлик-Аҳриманни енгди. У энди комиллик поғоналаридан яна илгарилаб бориши керак. Достондаги бу эпизодларнинг зоҳирий маъноси ҳам ғоят ибратлидир. Сулук йўлига кирган ринд шариат қоидаларига ҳам риоят қилмоғи вожибдир. Айни пайтда, Низорий инсонни инсончасига яшашига монелик қилувчи ҳулқ-атворларни, салбий иллатларни танқид остига олиш билан ўз замонасининг йўлдан озган кишилари, қатламларига таъсир кўрсатмоқчи бўлади. Шоирнинг ана шу олижаноб ғояларини ифодалашига Фарҳоднинг Яманга сафари вақтидаги воқеотлар ниҳоятда қўл келган. Юқорида Кошғар ҳокими Зуҳриддинбекнинг Низорийга ошиқлар ривоятлари, ҳикоятларини назмга солиш ҳақидаги таклифи эсланди. Шу муносабат билан у ерда ўртага ташланган «ошиқлик» ниҳоятда кенг маънода бўлиб, тасаввуфий талқинларга бориб боғланиши ҳам қайд қилинган эди. Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонида Суқротнинг Фарҳод ишқини изоҳлаб айтган гаплари эсланган эди. Низорий юқоридаги мавизада «ҳақиқат ёрига кўнгил берган киши сўқратчасига яшаш керак» деган ғоят муҳим фикрни ҳам илгари суради. Фарҳод оинаи Искандарийда кўринган тоғлар ўлкаси бўлган Арманияни, Армания гўзали Ширинни излаб топади. Бу ишда унга сайёҳ Шопур ҳамроҳлик қилади. Фарҳодни бу ерда тоғ қазувчилар билан учрашуви, уларнинг оғир меҳнатига ачиниши, ўзи Қорунчасига меҳнат қуроллари ясаб ишга кириб кетиши, томошага келган Ширин билан учрашуви, ариққа сув очилиши, Меҳинбону қасридаги зиёфат лавҳалари Навоий достони ҳикояларига уйғундир. Бировким бир чаманда сойир эрди, Нечаким гул очилғон, кўрди терди.

Ҳамул ерда эмас гул истамак хўб, Бу бўстон саҳнида гул кўп, чаман кўп. Деб ўзига хитоб қилиб, Низомий Ганжавий, Хусрав Деҳлавий каби сўз санъати даҳолари асарларига муваффақиятли жавоблар ёза олган Алишер Навоийга ўзини шогирд деб билган Абдураҳим Низорий ўз тасвирларида мустақил йўл тутади. Маълумки, Низорий ўз асарида Навоий достонидаги воқеаларни босқичма-босқич баён этиш йўлини тутмаган, балки неча юз мисрада ифодаланган воқеаларнинг муҳим бўлакларини, уларнинг яхлитлигини таъмин этиб берувчи лавҳаларни бир боб ва бир неча мисрада мўъжаз тасвирлаш принципига амал қилган. Фарҳоднинг Арманияга кетгач, тоғ қазувчилар билан учрашиб ўзи инсонийлик расмини тутиб ишга киришиб кетиши лавҳаларнинг баёни: Фарҳод тоғ қазувчиларнинг аҳволига назар ташлаб, раҳми келди ва уларга бирор чора билан мадад қилишни кўнглига тугди. Ишбошидан вазиятни сўраган эди, халоёиқ арзи ҳол айтишга ўтди ва деди: бу иш шоҳимизнинг ҳукми билан бошланган. Уч йил бўлдики, бу машаққатга дучормиз. Кўриниб турган тоғ устида катта бир денгиз бор. Ўшандан бир дарё сув олиш фикри бор. Лекин тош кесаверишдан ҳаммамизда заифлик юз бермоқда. Азиз умрларимиз тугашга қараб юз тутди. Улар шу сўзларни айтишиб, зор-зор йиғига тушдилар. Бу ҳол Фарҳодга жуда таъсир қилди, Шопурга маслаҳат солди ва деди; ойнада Шириннинг шаклини кўрган эдим, энди суҳбат билан ўзини ҳам топадиганга ўхшайман. Халойиқни бу меҳнатдан озод қилай. Бир ишни амалга оширайки, у достонга айлансин, жаҳон саҳифасида ёдгор бўлиб қолсин: Ки Фарҳод бичора пур дарду ғам, Таваккул қилиб ишқа қўйди қадам. Ясаб нача теша била бир метин, Ки пинҳон онго сув бериб шоҳи чин. Ки юз теша вазни била путти ул, Ки метин сўқуб кориға урди қўл.

Онинг зарбида сочроғон риза тош, Чиқиб айлагай чарх жисмин харош. Ёғиб санг ҳаводин, тутулди қуёш, Икки минг киши тошубон реза тош. Чиқар зарбидин раъд янглиғ садо, Мунинг кориға ал қилиб жон фидо. Йиқин муддат ичра бир ариқ, Ясаб ойна янглиғ онча силлиқ 19 . Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонидан хабардор бўлган ҳар бир ўқувчи учун юқоридаги лавҳанинг ўзида Низорий асарининг анъана билан алоқали жиҳатлари ҳам, ундаги ўзига хос янги чизгилар ҳам бутун нозикликлари билан аён бўлади. Юқорида Низорий достонида Навоий талқинларидан фарқли оинаи Искандарий воқеасидан кейин Фарҳоднинг Юнонга эмас, Яманга боришини эслаган эдик. Низорий Фарҳоднинг Яман сафари вақтида Чиндан йўлга чиқиб Бежин (Пекин) орқали ўтганлигини таъкидлайди. Худди шундай ўзига хослик ва янгиликларни Фарҳоднинг Арманиядаги фаолияти давомида ҳам учратамиз. Низорий Фарҳоди Арманияга келар экан, у ерда Бесутун тоғи этакларида ариқ очиш иши билан машғул одамлар билан учрашади. Шоир шу боб сарлавҳасида «Фарҳод Арман жонибига бошлаб, кўҳи Бесутун қозғон халойиққа етганда ҳолига раҳм қилиб, метинни қўлига олиб, чопиб, халойиқнинг уч йиллик ишин бир лаҳзада қилган хабари Ширинга маълум бўлуб, келиб мусофирдин пурсиши аҳвол қилғони» деб ёзади. Воқеалар ҳикояси давомида Бесутун тоғи атамаси яна бир неча дафъа қаламга олинади. Келиб кўрди чун Бесутун тоғни, Бу тоғ ичра чун кор қилмоғни. Маълумки, Бесутун тоғи Эронда Теҳрон билан Кирмон ўртасида жойлашган бўлиб, афсонавий бир тарзда бадиий асарларга сингиб кетган. 19 Низорий достонлари.-183-б.

Тарих асарлари унинг деворларига ёзилган турли битиклар, расмлар ҳақида гувоҳлик берадилар. Шундай битикларидан бири Эрон шоҳларидан Аҳмонийлар даврида ҳукмронлик қилган Доро томонидан ёздирилган эди. Бесутун тоғи, ундаги ёзувлар, расмлар ҳақида Шарқда турли мундарижаларга эга бўлган ривоятлар, афсоналар кенг тарқалган. Шундай афсоналардан бирини Низомий «Хусрав ва Ширин» да эслайди. Айни пайтда, Низомийнинг «Хусрав ва Ширин» достонида Фарҳоднинг ўша машҳур Бесутун тоғи орқали йўл очиши, шу тоғ деворларига Ширин суратини чизиши лавҳалари тасвирлари ҳам берилади. Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонида воқеалар Чин ва Арманияда кечади. Шунга кўра у ерда Бесутун тасвири йўқ. Фарҳоднинг Арманияга бориши, тоғ этагида ариқ очиши тасвирларида бирор тоғнинг номи эсланмайди. Низорийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонида Ширинни излаб Арманияга борган Фарҳоднинг у ерда ариқ очаётган меҳнат аҳли билан учрашуви Бесутун тоғи этакларида рўй беради. Шарқ халқлари тарихи, Низомий, Хусрав Деҳлавий ва Навоий асарларидан яхши хабардор бўлган Низорийнинг Бесутун тоғининг жуғрофий ўрнидан бехабар бўлган деб айтиш қийин. Бу ўринда шоирнинг ўз ижодий иши давомида шартли талқинларга ҳам йўл қўйганлигини айтиш керак бўлади. Низорий Арманияда Фарҳод томонидан қазилган ариқ ва ҳовуз номларини ҳам ўзича атайди; Ариқни дебон исми «Наҳрун-нажот», Саршорининг отин «Айнул-ҳаёт». Достонда кейинги ҳикоялар давомида ариқ очиш ишлари якун топиб, Меҳинбону билан Ширин Фарҳоднинг мўъжизакор меҳнати билан муборакбод қилиб турган бир шароитда Армания устида Ширинга уйланиш ниятида йўлга тушган Хусрав Парвез пайдо бўлади ва севишганларнинг ҳам, севишганларни ардоқлаб турган элнинг ҳам осойишталигини бузади. Шарқ адабиётида биринчи маротаба Навоий достонида ишланган бундай талқин Низорийда катта таассурот қолдирган кўринади. Зотан, шоир Навоий асаридаги Армания устига Хусравнинг босқини, вайронагарчилик, ҳийла-

найранглар, гуноҳсиз одамларнинг бемаҳал ўлими каби мудҳиш ҳодисаларни Хитой-Манжур босқинчилари зулми остида эзилаётган ўз юртида ҳар қадамида кўрар, ўз халқи тақдири учун ички бир дард, чет босқинчиларига сўнгсўз бир нафрат билан яшар эди. Чунки босқинчилар, мустамлакачилик сиёсатини юргизаётган зўравонлар Шарқий Туркистонда миллий мустақил давлат барпо этишга йўл бермас, уруш-талашлар эса, яна халқнинг тинкасини қуритар эди. Низорий ўз достонида устоз тасвирларига издош бўлиб Хусрав босқини ва унга қарши Фарҳоднинг, бутун Арманистоннинг курашини тасвирлар экан, қалами илдамлайди, тили бурролашади, тасвирларида ўта жонлилик бошланади. Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонида асар воқеаларининг яқин ярмини ташкил қилган Хусрав босқини воқеалари Низорий асарида шоирнинг ўзи танлаб олган ижодий принцип асосида қисқа, анча содда лавҳалар воситасида берилади. Фарҳоднинг Арманияни қамал қилган Хусрав билан баҳслари, Шириннинг Хусрав таклифини эшитиши билан изтироблари, Меҳинбонунинг бир томондан, Ширин тақдири учун, иккинчи томондан, Армания халқи қисмати учун қайғуришлари, Меҳинбонунинг Фарҳод қадр-қимматини ҳимоя қилиб Хусрав билан элчилар орқали мубоҳасалари Низорий асарида жуда қисқа тасвирлар орқали берилади, улардан айримлари умуман тушириб қолдирилади. Лекин уйғур шоири бу воқеалар тизмалари билан боғлиқ бўлган ғоявий ниятни мухтасар лавҳалар орқали тасвир этиш йўлида жиддий изланади ва кўп ҳолларда ўз олдига қўйган вазифанинг қулай ечимларини топади. Бир характерли мисолга диққат қаратайлик. Шарқ адабиётида чуқур илдиз отган Фарҳод, Хусрав ва Ширин афсонасини катта мустақил достон сифатида ишлаган Низомий Ганжавийнинг «Хусрав ва Ширин» достонидан бошлаб ҳамма асарларда Хусрав билан Фарҳоднинг машҳур диалоглари бор. Низомий, кейинча эса, Хусрав Деҳлавий, Навоий достонларида бир-бирига шакл жиҳатидан яна яқин бўлган бу диалог икки бир-бирига қарама-қарши бўлган қутблар – Фарҳод билан Хусравнинг руҳий оламларини яққол кўрсатиб беради.

Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» ида асар сюжетининг авж нуқтаси ҳам шу диалогдир. Низорийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонида ана шу анъанавий Хусрав ва Фарҳод диалогига кўзимиз тушмайди. Достонда худди ўша машҳур диалог ўрнида «савод айлади» ва «жавобин бериб» сўзлари билан бошланувчи иккита байт мавжуд. Шоир тўрт мисрадан иборат шу парчада аввало ўша машҳур диалогни эсга солувчи сўзлар қўллайди, ўшандан келиб чиқадиган хулоса руҳидаги сўзлар тизмаси билан Хусравнинг маънавий мағлубияти манзарасини яратиб беради. Деди: ай ҳазин, сан ничук одами, Тушубдур бошинға бировнинг ғами. Жавобин бериб ишқдин минг калом, Онго айлади сўз қилурни харом. Ушбу икки байтнинг дастлабки икки мисраси анъанадан кам фарқ қилмади. Бироқ кейинги икки мисрадаги тасвирлар оригиналдир. Унда ишлатилган сўзлар пурмаънолиги, залворлиги, мантиқнинг кучлилиги билан Фарҳоднинг сервиқор ички ва ташқи оламини очиб беради. Байтнинг мазмунига диққат қалайлик. Фарҳод Хусравнинг – Сен ўзинг кимсан, қандай одамсан, қайси гулнинг ғами билан юрибсан, каби гапларига жавоб берар экан, ишқнинг завқи ва сўзиши билан сўз айтиб, Хусравнинг оғзини очирмай қўйди дейилади у ерда. Фарҳод Хусравни мантиқ кучи билан михлаб қўйган эди. Фарҳод тоғда жон таслим этар экан, Ширин унинг жасадини олдириб келади ва видолашиш учун олдига кирмоқчи бўлади. Шунда Шириннинг Меҳинбонудан илтимоси бор. Навоийда: Деди Бонуға: Будур илтимосим, Ки бир дам тутмагайлар халқ посим. Низорийда: Деди Бонуға: Эй кўзум равшани, Ки тафвиз этибман худоға сени.

Киши калмасун қошима бир замон Халойиқ манго лазҳа берсун амон. Навоийда: Вафода ул ўз инсофини олмиш, Ул айлаб ўз ишин, иш бизга қолмиш. Низорийда: Кетибсан фалакдин кўруб сарзаниш, Ки навбатда қолмиш қолди монго эмди иш. Юқоридаги бир-бирига яқинлик билан бирга Низорий достонида Шириннинг Фарҳод жасади устидаги йиғиси берилган бўлиб, бу лавҳа Навоий достонида йўқдир. Ҳаётдан бемаҳал кетган энг яқин кишиси шаънига Шириннинг бу йиғиси халқ оғзаки ижодидаги марсияларнинг энг мукаммал намуналарини эслатади. Деди: Оҳ меҳнатда ўтган ғариб, Мени даб, ки тоғ ичра юрган ғариб. Висолим била бўлмодинг баҳраманд, Сонго яткузуб чарх турлук газанд. Бу янглиғ сени кўрмасам, кошки, Ки ҳасрат била ўлмасам, кошки. Ки ишқимда қилдинг вафодорлиғ, Бажо келтурубсан монго ёрлиғ. Мани даб қилиб кўҳни лолазор, Санго ҳам қилой ман бу жонни нисор. Тириклик керакмас сенингсиз монго. Муродим будурким етишсам сонго. Қилибсан бақо мулкида шоҳлиқ, Қилой эмди сан бирла ҳамроҳлиқ. Низорийнинг «Фарҳод ва Ширин» достони ошиқ-маъшуқларнинг фожиали ўлимлари ва уларнинг жаннатга тушишилари тасвирлари билан якунланади. Негадир, Низорий анъанада мавжуд Фарҳод вафотидан кейин

Арманистонга етиб келган Баҳром томонидан Меҳинбону авлодидан бўлган бир кишини бу ерга подшо қилиб кўтарилиши, янги шоҳ қилиб кўтарилиши, янги шоҳ даврида мамлакат ўнглана бошлаганлигини тасвирловчи эпизодларни келтиришни лозим топмайди. Низорий ўз ҳомийси Зуҳриддинбекнинг ошиқлар ҳикоятини халққа етиб борадиган даражада содда бир тарзда назм қилишдан иборат топшириғини адо этди. Ошиқларнинг соддагина қилиб тасвирланган янги ҳикоятида халқ тақдири, ватан тақдири билан боғлиқ бўлган гуманистик қарашларни ифодалаш ҳам кўзда тутилган эди. Бу ғоявий ният асарнинг мағз-мағзига сингиб кетди. Низорий ўзининг «Фарҳод ва Ширин» достонини ихчам сюжет асосига қурар экан, Навоий достонидаги муфассалликни кўзда тутиб, ўз китобхонининг диққатини устоз асарига тортаборди. Масалан, Низорий Фарҳоднинг ариқ очиши ва шу восита билан Ширин билан илк дафъа кўришуви эпизодларига бағишланган бобнинг якунида ўз китобхонига мурожаат қилиб ёзади; Ориқнинг сифотин қилиб ихтисор, Ки қаср айламоқни қилиб ихтиёр. Узун истаган «Хамса» дин топғуси, Ки сўз юзидин пардани очқуси. Армания қамали кунларида Фарҳоднинг тоғдаги Хусрав соқчилари назорати остидаги ҳаёти, ҳийла билан ўлдирилиши, Шириннинг Фарҳод жасади устида жон бериши, Арманияга Баҳромнинг етиб келиши, Чин арбобларининг Фарҳод билан Шириннинг туш кўришлари воқеаларининг тасвирларидан кейин Низорий яна китобхонга қарата сўз очади; Булар васфи татвил эрур «Хамса» да, Ҳама сўзи тафсил эрур «Хамса»д а. Уйғур адабиётшуноси Ю.Мухлисов Низорий достонида Фарҳод ва Ширин ҳикоятининг асосий йўналиши эътибори билан мухтасар бир ҳолда

берилишини «янги бир адабий услуб» 20 сифатида характерлайди. Биз ҳам Ю.Мухлисовнинг фикрини қувватлаганимиз ҳолда, Низорийнинг ўз асарини Фарҳод ҳикоятининг асосий нуқталарини ижодий янгидан қуриш заминида яратиб, воқеаларнинг муфассал тафсилоти билан танишишни Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонига ҳавола этиш принципини «янги бир адабий услуб» сифатида қабул қилиш тарафдоримиз. Адабиёт тарихида ворисийлик табиий бир ҳол бўлгани каби ворислар томонидан ўз устозларининг номларини ҳурмат билан эслаш, уларнинг хизматларини муносиб баҳолаш ҳам шараф саналган. Низомий Ганжавий ўзининг «Хусрав ва Ширин» достонида икки ўринда Фирдавсий ва унинг «Шоҳнома» сини эслайди. Низомий бир ўринда Фирдавсийни устоз сифатида эслаб, «Шоҳнома» даги «Хусрав ва Ширин» ҳикоятини қаламга олади. Лекин устод Фирдавсий у ҳикоятнинг ишқий мағзини ташлаб кетган. Мен эса уни янгидан ишқнома сифатида ёзмоқдаман деб таъкидлайди. Низомий иккинчи бир ўринда эса, Фирдавсийни эслаганда «Мен «Хусрав ва Ширин» асарида ҳаким Фирдавсий «Шоҳнома»сида айтилганларни такрорламадим, агар у ёзганларни мен ҳам такрорласам, унинг қадрини синдирсам, менинг ҳам қадримни синдирадиганлар топилиб қолади» деб айтади 21 . Шу ўринда «Фарҳод ва Ширин»да устоз Низомий ва Хусрав Деҳлавийлар катта ҳурмат ва эъзоз билан эслангани ҳолда Навоийнинг анъаналарга талабчанлик билан қараши, ўтганлар юрган йўлдан юриш, улар кезиб чиққан гулзорга қайтадан кириш мақбул эмас деб айтганлари хотирга келади 22 . Низорийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонида Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» ига мурожаат қилиши батамом ўзгача мазмунга эга. Бу ўринда Низорий «мен Навоийнинг катта достони ёнида ўзимнинг кичик достонимни яратдим. Фарҳод ва Ширинлар саргузаштини муфассал билмоқ истаганлар Навоий «Фарҳод ва Ширин» ига мурожаат этсинлар деб таъкидламоқда. Чу сўзни қилиб мундо мужмал баён, 20 Мухлисов Ю.Эсирлер ва эсэрлэр.-Алмута; Наука,1973.-84-б. 21 Низомий Ганжавий. Куллиёт. Чилди I . «Хусрав ва Ширин».-Душанбе, Ирфон, 1981.- с.59. 22 Алишер Навоий. МАТ. У II том.-44-б.

Навоий қилибдур мутаввал баён. Киши истаса нақл татвилини, Топор «Хамса»да кулли тафсилини 23 . Бундай ҳавола йўли Низорий адабиётга олиб кирган янги бир услубдир. Низорий «Фарҳод ва Ширин» достонини яратишда бундай йўл тутиши унинг ўз асарининг ғоявий-бадиий мундарижа жиҳатидан тугаллигига ишорадир. Айни пайтда, бу муаллифнинг «Фарҳод ва Ширин» мавзуидаги достонларни асардан асарга йўл бор, адабий алоқалар самараси сифатида яратилган бу асарлар бири иккинчисини тўлдиради деган эътиқоди ҳам эди. Яна бир муҳим жиҳати, Низорий туркий тилда яратилган ҳамма асарлар, жумладан Навоий «Хамса»си уйғурларга ҳам таниш, ҳам яқин деб таъкидламоқда. Уйғур Фарҳодномасининг шакл хусусиятларида Низорийнинг моҳир сўз санъаткори эканлиги намойиш топган. Шоир ўз асарида дастлаб уйғур халқининг ҳаётига доир энг юксак идеаллар куйчиси сифатида танилади. Шоир ўз халқининг ўтмиш тарихини, яшаш тарзини, урф одатларини, фольклорини яхши билади. «Фарҳод ва Ширин» орқали давр муаммоларига жавоб қидирган шоир достон воқеаларини ўзи яшаётган ҳаётга яқинлаштириш йўлини тутади. Шу жиҳатдан Д.Рўзиева «Низорий афсонавий воқеларни ҳаётга яқинлаштиради. Навоийдаги реалистик тамойил Низорийда давр, шароит тақозоси билан бир мунча шаклланган ҳолда учрайди» 24 деганда ҳақдир. Низорий асар тилида пухта ташбеҳлар, муболағалар, сифатлашлар қўллайди. Уларнинг айримлари муайян ўринларда салафлар достонларида қўлланган санъатларни эсга солади. Масалан, Низомий ўзининг «Хусрав ва Ширин» достонида Фарҳод тоққа ҳамла қилганида унинг қўлида тошлар мумдек эририди» деб тасвирласа, Навоий Қорун тош кесиш санъатини таъриф этиб Итик тешалариға ҳар қаро тоғ, 23 Низорий достонлари.-142-б. 24 Рызиева Д. Низорийнинг «Фарщод ва Ширин» достони.-Адабий мерос.1972. 2-к.-77- б.

Пичоқ олинда андоқким сариғ ёғ, Деб ажойиб муболаға яратади. Низорий шунга яқин турган тасвирларида «тошнинг хамирдек осонлик билан кесилиши» мафҳумини қўллайди; Чу асбоб олида тошдур хамир, Ёғочдек шажарни ясаб дилпазир. Низорий Фарҳоднинг беқиёс куч-қудратини тасвирлаш мақсадида бир ўринда «унинг кўзи ўнгида тоғ бир тол дарахтидек» ўрнидан осон қўзғаладиган нарса бўлиб кўринади, деб ёзади; Чу ким зўр бозулуқ айлап падид, Келиб ларзига куҳ ондоғки бед. Низорий ўз асарида Навоий «Фарҳод ва Ширин»ида бўлганидек, ҳар бир бобнинг муқаддимасида шу бобда ҳикоя этилажак воқеалар тизмасига ишора қилувчи бароати истиҳлол байтини қўллайди. Навоий Фарҳоднинг Юнонга сафари вақтида Искандар тилсимини очиш йўлидаги саъи ҳаракатларни тасвирлашга бағишланган боб муқаддимасида ажойиб бир бароати истиҳлол яратган эди; Чу зулмат раъяти бўлди нигунсор, Қуёш Искандари кўргузди рухсор. Фарҳод тилсим очиш йўлида экан, Аҳраманни бартараф этгач, бир чашма ёнига боради ва у ерда Шарқ адабиётида раҳнамо тимсоли сифатида талқин этиб келинган Ҳизрга йўлиқади. Ҳизр Фарҳодга оқ фотиҳа беради. Энди унинг йўлидаги жумбоқлар ечила бошлаган, дев ва аждар каби қоронғулик шарпалари чекина бошлаган эди. Шунга кўра ҳам Навоий янги боб олдида қўллаган юқоридаги бароати истиҳлолида «қоронғулик қўшинининг байроғи оёқ ости бўлиб, қуёш Искандари юз кўрсатди» деб айтади. Низорий достонида ҳам бу тахлитдаги санъаткорона қўлланган бароати истиҳлоллар талайгинадир. Фарҳод Яман сафари вақтида аждаҳо ва Аҳраманни музаффарона енгиб йўлда давом этар экан, янги боб олдида қўлланган бароати истиҳлолда Низорий сўз аждари ишга тушиб дамига торта бошлаган

эди, нафс лашкари йўқликка юз тутди», деб айтади. Бу Навоийга яқин ва ўз навбатида гўзал бир бароати истиҳлолдир. Чу сўз аждари ул замон чекди дам, Нақулот хайлини қилди адам 25 . Шу йўсиндаги ҳамоҳанглик ва айни пайтда сўз санъатининг нозик жилолари билан зийнат топган ўзига хосликнинг Навоий ва Низорийларнинг достонларида ҳар боб хотимасида қўлланган соқийга хитобда ҳам кузатамиз. Фарҳоднинг Жамшид жомини қўлга киргизиб, Искандар тилсимини очиб, Ширин ватанини излаб йўлга тушиши олдидаги боб хотимасида Навоий соқийга мурожаат қилиб айтади: Кетур соқий, менга ишрат оёғин, Ки даврон берди мақсудим сўроғин. Мени чун қилди шоҳи Армани зор, Чекай бир неча соғар арманивор 26 . Низорий достонида қўлланган соқиёна қуйидагичадир: Тут, эй соқиё, жоми Жамшидни, Кўргай аксида акси хуршидни. Шу ойдин ўлсун муродим аён, Чу ёримдин Арманда топғум нишон. Фарҳод қиссасини кенг китобхонлар давраларини кўзда тутган ҳолда содда бир услубда яратишни мақсад қилиб олган шоир афсоналар, халқ китоблари учун характерли бўлган тасвир воситаларига кўп мурожаат этади. Фарҳод Яманга бориб Суҳайло ҳаким билан мулоқотда бўлар экан, ундан кўп ўгитлар эшитади. Суҳайло ҳаким Фарҳоднинг отасига ҳам алоҳида эътибор қилади. Кейинча Жомоспдан мерос бўлиб қолган ҳамма ишларни Фарҳодга топширган ҳаким жон таслим қилади. Шоир шу мотам муносабати билан ҳоқоннинг ҳолатини тасвирлар экан, айни халқона сўзлар қўллайди; Чу ҳоқони Чин йиғлоди зор-зор, Вазир бошлиғин бўлдилар ашкбор. 25 Низорий достонлари.-150-б. 26 Алишер Навоий. МАТ. У III том.-222-б.

$Низорийнинг «Фарҳод ва Ширин»и вазн маслаласида анъанадан чекинади. Маълумки, Шарқ адабиётида Х-Х I асрлардан бошлабоқ достоннинг турига кўра, уларнинг вазнлари ҳам аниқ бир қиёфа касб этган эди. Қаҳрамонлик достонларининг мутақорибда, ишқий достонларнинг ҳазажда ёзилиши анъана тусини олган эди 27 . Юсуф Хос Ҳожибнинг дидактик характердаги «Қутадғу билиг» достони мутақориб баҳрида ёзилган. Ушбу асарнинг ўлчови юзасидан илмий адабиётлардан ўрин олиб келган баҳсларга хулоса ясаб филология фанлари номзоди Қ.Каримов «Қутадғу билиг»нинг нашрига ёзган муқаддимада қуйидагиларни айтади; «Қутадғу билиг» аруз вазнининг мутақориб баҳрида ёзилган. Шуни ҳам таъкидлаб ўтиш керакки, асарнинг ўзида мутақориби мусаммани маҳзуф ва мутақориби мусаммани мақсур вазнлари бир-бири билан ўрин алмаштириб ишлатилаверади. «Қутадғу билиг»да ҳам бу икки фаръий вазн тез-тез бир-бири билан алмашиниб туради» 28 . Низорий достони йирик эпик асарлар учун қабул қилинган ва Шарқ назми арузининг энг оҳангдори ҳисобланиб, «жанговор ўлчов» деб ном олган мумтоз баҳрларидан мутақориби мусаммани мақсур баҳрида яратилди. Суруб сўзни мундоғ фасона тузуб, Хирад гулшанида тарона тузуб. Фаувлун фаувлун фаувлун фаул. Шу ўринда «Уйғур классиклари ижодиётида достон жанри» монографиясининг муаллифи Б.Аршиддиновнинг Низорий достонларининг вазни хусусида йўл қўйилган бир ноқис хулосасига тўхтаб ўтиш керак бўлади. Олим ўз асарида Низорийнинг «Фарҳод ва Ширин»и ҳазаж баҳрида ёзилган деб кўрсатади 29 . Бу фикрнинг асоссизлиги ҳақида қаноат ҳосил қилиш учун Низорийнинг «Фарҳод ва Ширин»и билан Навоийнинг ҳазаж асосидаги «Фарҳод ва Ширин»идан қуйидаги мисолларни муқояса учун келтирамиз. 27 Бертельс Е. Низами и Фузули.-М., 1962.-С.219. 28 Каримов Қ . « Қ утад\у билиг» асари ща=ида. « Қ утад\у билиг».-Т., Фан, 1971.-24-б. 29 Эршиддинов Б. Уй\ур классиклири ижадийитида дастан жанри. –Алмута, 1988.-63-б.$

Навоийда: Деди; Қайдин сен, эй мажнуни гумроҳ, Деди; Мажнун ватандин қайда огоҳ. Ҳазажи мусаммани мақсур. Низорийда; Хирад тавсани барди сўздин хабар, Такаллум била сочти ширин шакар. Мутақориби мусаммани мақсур. Шунга қарамай, асарда қаҳрамонларнинг ишқий саргузаштлари ҳам, қаҳрамонлик лавҳалари ҳам мутақориб асосида ўзининг гўзал поэтик ифодасини топган деб айтиш мумкин. Лайли ва Мажнун туркуми Уйғур адабиётида Шарқ назмиятида катта ўрин тутган «Лайли ва Мажнун» мавзуи асосида ҳам талайгина асарлар яратилган. Улар ўртасида Х I Х аср муаллифларидан Мулла Фозил қаламига мансуб «Лайли ва Мажнун» асари мундарижа жиҳатидан кўпгина ўзига хосликларга эга. Бизнинг кунларимизда Мулла Фозил асарларининг қўлёзмаларини аниқлаш ва нашр этиш бўйича бир мунча ишлар қилинди. Жумладан, Урумчида чоп этиладиган «Булоқ» мажмуасида муаллифнинг «Лайли ва Мажнун» достони босилиб чиқди 30 . Д.Райҳонов юқорида эслаб ўтганимиз илмий ишида асарлари ҳали кам ўрганилган Маҳмуд қори, Мир Ҳусайн Сабурийлар билан бир қаторда Мулла Фозил меросига ҳам диққат қилиб, унинг Навоийга муносабат масаласини илк дафъа қаламга олган эди 31 . Бу мавзу ҳали яна кенгроқ режа асосидаги тадқиқотларни кутади. Дастлаб Мулла Фозилнинг «Лайли ва Мажнун» достонининг ҳам Навоий анъаналарига яқинлигини айтиш керак бўлади. Лекин уйғур шоирининг бу достони билан танишган китобхон муаллифнинг уйғур адабиёти, ўз 30 Қ аранг; Мулла Фозил. «Лайли ва Мажнун». «Було=» мажмуаси. 1988. 1-2-сонлар. 31 Райханов Д. Место и значение произведений Навои в литературной жизни уйгуре.- Алма-Ата, 1992.-С.5.

навбатида ундан ҳам ташқарида мавжуд бўлган қўшимча манбалардан фойдаланганлигини кўради. Бу шундан ҳам билинадики, ўз достони устидаги ишида кўпроқ Навоий асарига таянган шоирнинг достон сюжетини ҳикоя қилиш асносида четга чиқишларга йўл қўйганлиги, асар қаҳрамонларининг ўзаро муносабатларида ҳам янгича талқинлар кўзга ташланиб туради. Достоннинг дастлабки саҳифаларидаги Лайли ва Мажнун ҳикоясининг бошланиши ва ривожланиб бориши лавҳаларига диққат қилайлик. Мулла Фозилнинг «Лайли ва Мажнун» достони муфассал муқаддима билан бошланади. У ерда ҳамд, наът боблари билан бир қаторда чаҳорёрлар васфи, Ҳасан ва Ҳусанлар сифатларига алоҳида боблар бағишланган. Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» муқаддимасида шоирнинг қаламга мурожаати мавжуддир. «Қалам васфида бир неча қалам сурмак...» деб бошланувчи бу бобда «назм кишвари саводин якқалама қилган» Низомий ва унинг «Панж ва ганж» ҳақида сўз боради. Китобхон Мулла Фозил «Лайли ва Мажнун» и муқаддимасида ҳам «Арздоши қалам», «Қаламнинг қоғозга саволи», «Қоғоз қаламга жавоб бергани» каби бобларга дуч келади. Шу муқаддима Мулла Фозил «Дар хасби ҳоли худ гўянд» бобида ўз ҳаёти лавҳаларига ҳам диққатни тортади. Асар бевосита ХУ бобдан – Оғози достони «Лайли ва Мажнун» боби билан бошланади. Шоир ҳикояни араб қабилалари, уларда одамларнинг ҳаёти ҳақидаги тасвирларни ўз ичига олган «Аҳли арабнинг сифатининг баёни» боби билан бошлайди. Шу «аҳли арабнинг» ичида Хожа Нўъмон исмли аъёнлардан бир киши яшар эди. У фарзандга бениҳоя ҳожатманд эди. Хожа Нўъмон кунларнинг бирида овга чиқади, йўлда тақво билан ҳаёт кечираётган кароматлар, башоратлар эгаси бўлган бир шайх билан учрашади. Хожа Нўъмоннинг гапларидан унинг фарзанд кўриш иштиёқи билан юрганлигини фаҳм этган шайх унга зурриёт ато этишни сўраб аллоҳга муножот қилади. Дуо-фотиҳалардан кейин уйга қайтган Хожа Нўъмон шайх билан бўлиб ўтган гапларни хотини Хўжастага сўзлаб беради. Хўжаста ҳам ўз навбатида муножотга тутинади. Кунларнинг бирида у тушида Хизрни

кўради ва ундан уммидбахш сўзлар эшитади. Орадан ойлар ўтиб оилада ўғил туғилади. Уни Қайс деб атайдилар. Хожа Нўъмоннинг Хожа Сарока исмли бир таниши бўлар эди. У ҳам фарзандсиз эди. Хожа Нўъмоннинг овга чиққани, йўлда дуогўй шайхга учраб, унинг оллога муножотини тинглаб, дуосини олиб, қайтгач, вақтлар ўтиб ўғил кўрганлигини эшитган Сарока унинг мададини сўраб келади. Улар икковлон бўлиб Хожа Нўъмонга оқ фотиҳа берган шайхнинг олдига борадилар. Шайх муножоту дуоларни Хожа Сарокага ҳам бажо келтиради. Кўп ўтмай у ҳам қиз кўради. Унга Лайли деб ном берадилар. Кўрамизки, кексайиб бораётган отанинг фарзанд кутиши, тангрига муножотлар ва ниҳоят боланинг дунёга келиши мотивлари Навоий талқинларини эслатиб турса-да, Мулла Фозил достонида ҳикоя бир мунча ўзгача йўналишга эга. Аввало Мулла Фозил достонида оталарни аниқ номлар билан аташ характерлидир. Яна бир муҳим детал – бу Қайс билан Лайлининг оталарининг бир-бирини билиши, улардаги орзу ва тилак бирлигидадир. Лекин воқеаларнинг ривожланиб бориши жараёнида бу «яқинлик» бузилади ва икки ўртада жиддий қарама-қаршилик юзага келади. Бунинг боиси – Мажнун билан Лайли ўртасида пайдо бўлган муҳаббат эди. Улар бир мактабда, бир муаллим қўлида ўқир эдилар. Ҳаммактаблик, бора-бора шавқомез муҳаббатнинг ёлқини билан уларнинг тез-тез учрашиб туришлари оғизга тушади. Кунларнинг бирида Лайлининг йиғлаб туриб Мажнунга рози дил айтаётганлигини эшитиб турган мактаб муаллими бу «шаккокликдан» ғазабга келади. У бу хабарни Лайлининг онасига етказади. Мулла Фозил бу воқеаларнинг ҳаммасини алоҳида кичик бобларда гўзал бир шаклда ифодалаб беради. Лайлига онаси томонидан таъналар, эътирозлар ёғила боради. Лекин Мажнун билан Лайлининг мулоқотлар давом этаверади. Чунки икки дил муҳаббат риштаси билан маҳкам боғланган эди. Улар фурсат топиб, бир-бири билан учрашиб туришар экан, кунларнинг бирида Лайли бу муҳаббатга онасининг эътироз билан қаратаётганлигини англайди. Шу кундан бошлаб Мажнуннинг тинчи-ороми бузилади. У

Лайлининг йўлини пойлаб беқарор ҳолда кўчаларда юрар, уйга кеч қайтар эди. Ўғлининг бундай ҳолати Ҳожа Нўъмонни ҳам ўйлантириб қўяди. Ота паришонликка тушади. Хусусан, Мажнунни Лайлини кўриш иштиёқида юриб қаерда кеч бўлса, шу ерда қолиб кетиш воқеалари келажакдаги мушкул аҳволлардан дарак берар эди. Бу достонда «ул бечора Мажнун Лайлининг ишқида на ерда кеч бўлса, онда кўнгони», «Мажнун ўзини аввалгидин зиёда расво қилгони», «Ҳожа Нўъмон ўғлини сўров келгони» каби бобларда тасвирланган воқеалар жараёнида жонланади. Достоннинг дастлабки саҳифаларида кўрганимиз каби бутун воқеалар давомидаги Навоий анъаналарига яқинлик ва янгича талқинлар шу руҳда давом қилади. Гарчи Мулла Фозил достони ғоявий-бадиий мундарижа эътибори билан Навоий асаридан баҳрамандлик йўли билан яратилган бўлса- да, юқорида кўриб ўтганимиздек, бир қатор янгича, ўзгача талқинлар натижасида марказий қаҳрамонларнинг характерида ўзгаришлар рўй берган. Хулоса қилиб айтганда, Мулла Фозилнинг «Лайли ва Мажнун» достони анъаналарини давом эттирган янги бир асар сифатида таассурот қолдиради. Уйғур адабиётида «Лайли ва Мажнун» туркумида яратилган асарлар ўртасида Низорийнинг 1841| 42 йилларда юзага келган достони алоҳида ўрин тутади. Уйғур адабиётшуносларининг ёзишича, «Лайли ва Мажнун» мавзуида Низорийгача ҳам афсоналар, қиссалар мавжуд эди. Низорий улардан баракали равишда баҳраманд бўлган. Бундан ташқари эпик қисса таркибида қаҳрамонлар тилидан ғазаллар қўллашда Низорий Фузулийнинг «Лайли ва Мажнун»идан ҳам озиқ олган деб айтиш мумкин. Низорийга биринчи навбатда устод Алишер Навоийнинг «Лайли ва Мажнун» достони илҳом берди 32 . Низорий Навоийдан анъанадаги «либоси мавзун»дан ижодий фойдаланиб, «ўз дардини» айтишни ўрганди. Низорий ўзи яратаётган асар олдида устознинг «Лайли ва Мажнун»идек азамат бир адабий асар турганини, бу бир тмондан, унга мадад берса, иккинчи томондан, катта 32 Рызиева Д. «Алишер Навоий традициялари Абдуращим Низорий ижодида». Ном.дисс. Қ ылёзма. ЫзРФА асосий кутубхонаси. Шифр. РД-3572.-Т., 1974.

масъулият юклашини яхши тасаввур этар эди. Шунга кўра, Низорий асар воқеаларини тасвирлаш давомида Навоий «Лайли ва Мажнун»идек бўй чўзиб турган ижод дарахтини кўз ўнгида тутди. Бир қатор ҳолларда қиссанинг муфассал мазмунидан хабардор бўлиш учун китобхоннинг диққатини Навоий «Лайли ва Мажнун»ига қаратди. Бу сўз «Хамса»да онча татвил эрур, Маротиб била онча тафсил эрур. Кифоят қилиб бунда тақсирға, Ҳавола қилиб Мир Алишерға, Ҳавола қилиб Мир Алишерға. Оё, толиби дардманди фироқ, Навоий каломиға солгил қулоқ 33 . Низорийнинг Навоий ва унинг асарига катта эътиқод билан билдирган фикрлари асносида устоз Навоий олдида ижодий имтиҳондан ўтаётган Низорийнинг бутун истеъдодини ишга солиб қалам тебратганлигининг гувоҳи бўламиз. Низомий Ганжавий ва Алишер Навоий «Лайли ва Мажнун»ларида ифода этилган фожиавий ишқий саргузаштни ўз янгиликлари билан қаламга олиб бир қисса яратиш уйғур шоирининг чиндан ҳам катта ижодий муваффақияти эди. Достон воқеаларнинг бошланишидаёқ Навоий ва Низорий талқинларидаги ҳамоҳанглик кўзга ташланади. Мажнуннинг дунёга келиши воқеаларига бағишланган бобда Навоийнинг сарлавҳада қўллаган сўзлари мана бундай: «Қайснинг адам мажлисидан қутулиб, вужуд маҳдига туғулғони ва қон ютмоқдин хўриш ва ишқ доясидин парвариш топқони ва ишқ зоти чошнисидин эл кўзига ширин ва дарди азалий ҳароратидин халойиқ назариға исиғ кўрингони» 34 . Энди Низорийга қулоқ тутамиз: «Қайснинг адам шомидин қутулиб, вужуд маҳдига тутулғони ва ошиқлар жумласидин вафодорлиқ оламида мажнунлуқ бирла шуҳрат топғони» 35 «Мажнуннинг 33 Низорий достонлари.-309-310-б. 34 Алишер Навоий. МАТ. I Х том.-Т., 1992.-57-б. 35 Низорий достонлари.-267-б.

адам мажлисидин қутулуб» (Навоий), «Қайснинг адам шомидин қутулуб» (Низорий), «Дарди азалий ҳароратидин халойиқ назариға исиғ кўрунгани» (Навоий), «Вафодорлиқ оламида мажнунлиқ бирла шуҳрат топқони. (Низорий). Юқоридаги сатрларда ҳар икки муаллиф асарлари ўртасидаги мазнундаги, ҳатто айрим ифодалардаги яқинлик кўзга ташланиб турибди. Муқоясада давом этамиз. Навоий ўз асарини Шарқнинг катта эпосларига хос воқеаларнинг муфассал тасвирлари воситасида олиб боради. Қаҳрамонларнинг руҳий кечинмаларига кенг ўрин беради. Навоий учун ҳикоядаги ҳар бир лавҳа, қаҳрамонларнинг ҳатти-ҳаракати, ички кечинмаларидаги ҳар бир лаҳза аҳамиятлидир. Низорий ҳам анъанада мавжуд сюжет бўлакларини сақлаб қолишга, ўзига хос қамровга эга бўлган воқеалар тизмасини сиқиқ мисраларда беришга ҳаракат қилади. Қаҳрамонларнинг ҳис-туйғу ва кечинмалари тасвирида ғазаллар қўллайди. Натижада, кўзимиз ўнгида Низорийнинг ўз ижодхонаси пайдо бўлди. Шу йўналиш билан достонда «Низорийнинг ўзи яшаган давр воқеаларини акс эттириш йўлидан бораётганлиги ҳам аён бўлади» 36 . Арабда Ҳай қабиласининг нуфузли сардори яшар эди. Унинг молу мулки беҳисоб, олийжаноблигу адолатпарварлик касби-кори эди. Лекин фарзандсиз бу одамнинг умри ўтиб борар, умр дарахти ҳам кексаликдан нишона берар эди. Ниҳоят унинг орзуси ушалади. Оилада ўғил туғилиб шодиёналарга сабаб бўлади. Болани Қайс деб атайдилар. Ҳикоя давомида Қайснинг жуда тез улғайиб бориши, илму-одобдан баҳравар бўлсин деб мактабга берилиши воқеалари тасвири давомида Низорий боладаги муҳим бир ҳолатга диққатни тортади. Боланинг юзида ишқ ва вафо нишонаси барқ уриб турар эди. Биз бундай талқинга «Фарҳод ва Ширин» достонида Фарҳод образи муносабати билан ҳам дуч келамиз. Лекин адабиётшуносликда Фарҳод образи, қолаверса, ўз навбатида Мажнун образи учун характерли бўлган жуда муҳим белгининг заминлари деярли изоҳланмай ўтиб кетилаверади. Ҳолбуки, Мажнун 36 Рызиева Д. Алишер Навоий традициялари Абдуращим Низорий ижодида.-Т., 1974.- 91-б.

образига хос бу аломатнинг сабаблари асосланмас экан, Мажнун образини, умуман бутун ҳикоянинг руҳини тўғри тушуниш қийин бўлади. Бу хусусда қисман юқорида «Фарҳод ва Ширин» достони муносабати билан ҳам тўхтаб ўтилди. Ҳамма гап шундаки, Низорий бадиий ижодда тасаввуф адабиётининг йирик намояндалари бўлган Навоий, Жомий каби устозлари йўлидан борди. Ўз асарлари марказига инсоннинг маънавий камолоти масаласини қўйди. Тасаввуф фалсафасига кўра, инсон руҳи илоҳий моҳиятга эга. Инсоннинг туғилиши шу илоҳий руҳнинг тана билан пайванд бўлишидир. У ўзининг маншаига қайтгунгача шу ҳолатда яшайди ва бу қайтиш маънавий такомил йўли билангина воқеъ бўлади. Китобхон тасаввуф ва унинг адабиётдаги ифодасига оид шу бошланғич маълумотга эга бўлмагунча, Мажнуннинг юзида ишқ нишонаси билан туғилиши ва унинг кейинча отаси билан Каъбага борган вақтида Каъба эшикларигача тавоф қилиши воқеаларининг маъносини тушунолмай қолади. Мажнун ўз хонадонидаги дастлабки машғулотларидан кейин Лайлининг отаси томонидан очилган мактабга қатнай бошлайди, шу ерда гўзал ва иффатли Лайли билан учрашади. Икки ўртада юракнинг тах-тахтидан сизиб чиққан покиза бир туйғу билан йўғрилган муҳаббат пайдо бўлади. Мактаб боғчасида икки ёш севишганлар учрашар эканлар, Мажнун ҳаяжон ичида ўзидан кетади. Шу пайт унинг устига етиб келган Лайлининг унсиз, овозсиз ишқ изҳори шоир томонидан катта санъаткорлик билан тасвирга олинган; Чу ул боғ эди мисли ҳулди барин, Кириб ҳур янглиғ неча гулжабин. Ки нўш айлабон ондо гулранг мул, Сабиҳ оразин айлади онда гул. Ки Лайли тамошоға машғул эди, Бу бечора Қайс онда маъзул эди. Кириб гулшан ичра йўқ эрди шикоф Етиб бош қўйиб қилди они тавоф. Нигориға боқмоқға йўқ тоқати,

Ола олмойин кўзни бир соати. Ҳилоли била ҳар замон тўкди қон, Масиҳо супат лаъли бахш этди жон. Достондаги кейинги эпизодларда Мажнун билан Лайли ўртасидаги ишқнинг ёлқин уриб бориши, икки ёшнинг учрашувлари, дардлашиб туришларининг эл ўртасида овоза бўлиб бориши, ўғлининг ишқ туйғусидан хабардор бўлган ота-онасининг изтиробдаги ҳолатлари тасвирлари берилади. Йигит ва қизнинг ота-оналарининг аҳдлашувлари билан висол онларига умид боғлаш мумкин эди. Навоий достонида тасвирланишича, Мажнуннинг отаси ўз ўғлининг аҳду-паймони қатъий эканлигини англагач, Лайли хонадонига никоҳ мақсадини изҳор этиш учун кишилар юборади. Лайлининг отаси эса – мен қизимни телбага бермайман, деб қаттиқ туриб олади. Шундан бошлаб Мажнуннинг биёбонгардлиги кучаяди. У ҳатто занжирбанд қилинади. Ўз ўғлига шифо тилаб ота уни кўтариб Каъбага олиб боради. Низорий достонида воқеаларнинг оқимида бир қадар ўзига хосликлар кўзга ташланади. Лайлининг отаси икки ёш ўртасидаги муҳаббатдан хабар топгач, бу ҳолни ўзига ҳақорат деб билади. Мажнуннинг отасидан уни ишқ йўлидан қайтариб насиҳат қилишини, агар панд кор қилмаса, бу телбага зандир лозимлигини таҳдид солиш билан эълон этади; Бировға деди; «Ондо бормоқ керак, Отасиға бу сўзни қилмоқ керак. Бу ишларда ўғлиға панд айласун, Қабул этмаса сўнгра банд айласун. Ўзи чоғласун оқибат корини, Йиғиштурса хўбдур бу гуфторини. Йўқ эрса, на қилсам қилурман они, Қўлумда гумонсиз тўкулгай қони 37 . 37 Низорий достонлари.-305-306-б.

Мажнунга энди ҳар томондан панд-насиҳатлар ёғила бошлайди. Лекин буларнинг ҳаммаси фойдасиз эди. Шоирнинг тасвирлашича, панд-насиҳатлар ўт устига ёғ қуйилгани каби Мажнуннинг ғам-аламларини ошириб боради; Насиҳат ўтиға бўлуб ёғ каби, Бу сўздин бўлубон ғами тоғ каби. Ниҳоят иложсиз ота-она ўз ўғлини банд қилади, ташқарига йўлатмай, уйда сақлай бошлайди. Лекин унинг қалбидаги ишқ оташи тобора туғён урар эди. Ниҳоят унинг ҳадсиз-ҳисобсиз азоб-уқубатлар, ҳижрондаги озурдаликлар туфайли чеккан нолалари худога етиб боради. Кунлардан бирида тун қўйнида унинг занжирлари бирма-бир тўкилади ва Мажнун даштга қараб йўлга чиқади. Шундан бошлаб дашт унинг ҳамишалик манзилу маъвосига айланиб қолади. Мажнун бу ерда қушлар, кийиклар, ваҳший ҳайвонлар қуршовида ишқ ўти ёлқинини паноҳ қилиб, умид билан яшаб қолади. Шоирнинг тасвирлашича, дашт қушлари, ҳайвонлари Мажнунга шунчалар ўрганиб қолган эдиларки, Мажнундан бир нафас айрилишса, ейиш- ичишни тарк этар эдилар, кўздан ёш чиқариб ёиғлар эдилар; Қоён борса ҳамроҳ эди ваҳшилар, Бу бедилдин огоҳ эди ваҳшилар. Юрупдурки атрофида оҳулар, Ки йиғлаб, қолди ўт, судин булар. Низорий чиройли бир тасвир яратиб, Мажнун кийикларга чўпон эди, кийиклар ҳам ўз навбатида Мажнуннинг посбонига айланган эдилар, деб тасвирлайди: Кийиклар оросида бўлмиш шўбон, Шўбонга бу ваҳши бўлуп посбон. Низорий достонда ота-оналарнинг мумтоз образларини яратади. Булар биринчи навбатда Мажнуннинг ота-онасидир. Ота Мажнуннинг туғилишидан бошлаб, унинг меҳри ва жафолари ичида яшайди. Отанинг ўз ўғлини ўзи занжирбанд қилиб уйда, кўзи ўнгида сақлашини тасаввур қилиб кўринг. Отани жаҳолат эгалари, жаҳолат эгаларининг ҳимоячиси бўлган

муҳит, замон шу куйга туширди. Хусусан, Лайлининг отаси тмонидан келиб турган тазйиқловчи гаплар, дағдағалар уни қаттиқ ўйлантириб қўйган эди. Лайлининг отаси ҳатто Мажнуннинг жонига қасд қилишгача боражагини айтган эди. Мажнуннинг Лайли билан яқин муносабати, икки ўртадаги муҳаббатнинг эъзози юзасидан Мажнуннинг отаси ҳар тмонга олиб-югуради, атрофдагилардан нажот кутади. Лекин икки ўртадаги вазият жиддий эди. Ақллилик балоси рўй берган эди. Донишманд ва шоир Қайс телба деб эълон қилинади. Достон воқеаларининг кейинги ривожи вазиятнинг янада мураккаблашиб бораётганлигини кўрсатар эди. Мажнунни кўриш, у билан севги афсоналарини куйлашдан маҳрум бўлган Лайлининг изтироблари чексиз эди. Кунлардан бирида Лайли боғда сайр қилиб юрар экан, уни узоқдан қабила зодагонларидан Ибн Салом кўриб қолади. У дарҳол катта туҳфалар билан Лайлининг отаси олдига совчилар юборади. Мажнунни тезроқ бартараф қилиш, ундан батамом қутилиш ниятида бўлган Лайлининг отаси Ибн Салом совчиларини очиқ чеҳра билан кутиб олади ва тўйга фотиҳа бериб юборади. Бу хабарни эшитган Лайли беморлик тўшагига йиқилади. Бу сўзни эшитган замон чекти оҳ, Бўлуб чеҳраси ул замон мисли коҳ. Кетиб ҳушидин ярга ҳамраҳ ўлуб, Бу сўзлар кўнгул ичра озор ўлуб. Етиб жисмиға онча бетоблиғ, Етиб кони кўнглуга ноёблиғ. Кетиб ақлидин гоҳи ўзга келиб, Гоҳи гунг бўлуб гоҳи сўзга келиб. Бўлуб зафъи ҳар кун зиёда онго, Бу ранж ичра тушмак ирода онго. Мажнуннинг отаси билан Каъбага бориши ва муножот билан ишқ дардини янада ёлқинлантириши воқеаси яратилиш ўрни ва муаллифидан

қатъий назар дунёда мавжуд ҳамма «Лайли ва Мажнун» ларда муқаррар равишда қаламга олиниб келинган энг ҳаяжонли эпизодлардандир. Низорий ҳам ўз асарида бу лавҳани ҳаяжонли ҳиссиётлар замзамаси сифатида тасвирлайди. Мажнуннинг отаси қабила оқсоқолларининг маслаҳатлари билан Каъбага йўл олади. Мажнунни туяга ортилган кажавада ҳажга элтади. (Баъзи «Лайли ва Мажнун» ларда ота ўз ўғлини Каъбага кўтариб олиб боради.) Мажнун Каъбага яқинлашиши билан унинг эшикларига ёпишиб олади. Ҳарам даврида чарх уриб доир ул, Ки мудҳиш саргаштаи соир ул. Эшикни супурдики рухсор ила, Бошин урди ул нолаи зор ила. Онго тагру турдики, кач бўлди кун, Етиб шоми дайжур оро кирди тун. Муножот айлаб, қилиб зорлиғ, Қилиб домани ашк хунборлиғ. Кўнгул ичраки, арзу ҳолини даф, Ки ул ёри маҳваш хиёлини даф. Фузулийнинг «Лайли ва Мажнун» достонида Мажнуннинг Каъба эшигига юзлангач, ўқиган ажойиб ғазали мавжуд. Ғазалнинг матлаи қуйидагичадир: Ё раб, балои ишқ ила қил ошно мани, Бир дам балои ишқдин этма жудо мани. Китобхон Низорий достонида ҳам худди шу Каъба зиёрати тасвирларида гўзал бир ғазал билан танишади. Ғазал қуйидаги муқаддима билан бошланади: «Мажнун хонаи Каъабанинг қуллобига осилип, муножот ба даргоҳи қозиюл ҳожот айлап, ишқ изтиробидин оҳ уруп, беҳуш бўлғони» Низорий достонида Мажнун тилидан ўқилган ғазал мазмун жиҳатидан Фузулий Мажнунининг ғазалига монанд. Лекин бу ерда ҳам ижодий мусобақа мавжуд. Бир-бирига оҳангдош мазмунни бадиий сўз воситасида

қалбнинг туб-тубига етиб борувчи тасвирлар орқали жонлантиришда Низорий устод Фузулий олдида ҳам имтиҳондан ўтгандек бўлади. Икки шоирнинг ғазалларидаги бир-бирига уйғун турган оҳангдош тасвирларга диққат қилайлик; Балои ишқ ила қил ошно мани (Фузулий), Ишқ қуллобига кўнглумни гирифтор эт (Низорий), Бир дам балои ишқдин этма жудо мани (Фузулий). Анинг йўлидаги меҳнатларим кам қилма, бисёр эт. (Низорий). Тамкинимни балои муҳаббатда қилма суст (Фузулий). Зиёда айлагил ишқимни ёраб, қилма ҳаргиз оз (Низорий). Қил қабули саодати фақру фано мени (Фузулий). Фано водийсида ул тошдин қабрим намудор ат (Низорий). Достонда тасвирланишича, Мажнун Каъбадан ишқ ўти янада зиёда бўлиб қайтади. Ота ва қабила аъёнлари бармоқ тишлаб қоладилар. Мажнун эса қабилага қайтиш йўлида яна тўппа-тўғри биёбон қўйнига кириб кўздан ғойиб бўлади. Мажнун зиддиятли воқеалар давомида бир вақтлар Лайлининг уйига қараб йўлга тушади. Лекин бу кунлар Лайлининг Ибн Салом билан тўйлари бўлиб, уй жимжитлик эди. Мажнун Лайлининг эшиги остонасида ётган ит билан сўзлаша-сўзлаша саҳрога қайтади. Шу лаҳзаларда Лайли ҳам ўзини Ибн Салом қўлига топширмаслик чораларини кўрар эди. Ногаҳон тўй кечаси беҳад шароб зарбидан эски касали қўзғаб, Ибн Саломнинг ўзидан кетиб қолиши Лайлига нажот йўлини очади. Ибн Саломнинг уйининг орти регистон, регистондан нари биёбон эди. Лайли Мажнунни шу ерда гумон қилиб йўлга чиқади ва кўп юрмай узоқда ҳазин ошиқона бир қўшиқ овозини эшитади. Бу Лайлининг уйига бориб, уни топмагач, яна биёбонга қайтиб фиғон чекаётган Мажнуннинг овози эди; Жафо таркин тутуп, ай чархи золим, бир тараҳҳум қил, Жаҳон кул бўлгудек бўлди менинг оҳу фиғонимга. Бўлуб Мажнун жаҳонда ёрнинг ёди била ҳайрон, Не тонг раҳм айлабон ул ёр ҳамдам келса ёнимға.

Лайли қум утида оғир қадам босиб, оёқ учини қоқиб, ўз бошидан кечирганларини бирма-бир тилга олиб, йиғлаб борар эди. Шу ўринда Низорий унинг тилидан севгуси қалбнинг шодлигу изтиробларини баён этган ажойиб бир ғазал қўллайди. Кеча оғушида Лайли Мажнун юрган даштни нола билан ишқ биёбонига айлантиради. «Бу кеча» радифи билан келган ғазал ҳар байтда маъшуқа руҳий оламининг бир шуъласини намоён қилар эди. «Мен ўтлуғ оҳим билан бу кечани шамъи шабистонга айлантириб юбордим, куйларди Лайли, - оҳимдан учган учқун кўкка ўрлаб уни гулистонга айлантириб юборди. Ой мен нотавоннинг ҳолимға раҳм қилиб бир бурчакка чекинди ва устига пардасини ёпиб олди. Лайлининг аҳволи ёр ҳажрида эртаю кеч забундир. Ёрдан хабар келган эди, янгидан жон топган бўлдим». Қуйидаги оригинал тасвирлар китобхонни беихтиёр ўзига ром қилади: Кетти кўнглум ёр учун арзини аён еткали, Аргашиб кўнглимни чиқти тандаки жон бу кеча. Маъшуқанинг кўнгли тунда ёрга арз изҳори учун йўлга чиққанда, унга эргашиб тандаги жон ҳам чиқиб кетган. Лайли буларнинг барчасини фалакнинг кажравлиги, замонанинг ситампарварлигидан деб билади: Ай фалак, кажрувлуғунг қўй, бир замон ҳолимға боқ, Ғунчадек кўнглум бўлуптур таҳ-батаҳ қон бу кеча. Ниҳоят севишганлар биёбонда бир-бирлари билан кўришадилар. Назар қилди Мажнун нигори келур, Доғи Лайли кўрдики, ёри келур. Иков бўлди ҳайратда андоқки лол, Дедилар икав тушму ёхуд хиёл. Тонг отгач, улар яна бир-бирлари билан хайрлашадилар. Лайли Ибн Саломнинг уйига қайтади. Ибн Саломда хасталик давом этар эди. Лайли зудроқ ундан қутулиш йўлини қилади. Ўзини Ибн Салом қўлига топширмасдан нобуд қилиш фикригача боради. Мажнунда эса жунун борган сайин кучаяр эди. У биёбонлар кеза-кеза Наж тоғи томон боради ва ўша ерда

макон қуриб қолади. Кунлардан бирида Мажнун тоғ чўққисига кўтарилиб, ўз қабиласи томон назар ташлар эди. Унинг наздида қабиладошларининг мотам йиғилари эшитилади. Мажнуннинг ота ва онаси ўз фарзандлари дарду доғида ўртана-ўртана жон таслим қилган эдилар. Мажнун куну тунларни ота-она қабри устида ўтказади. Шу кунлар унга Лайлининг ҳам ҳаёт билан видолашгани хабарини олаб келадилар. Мажнун учун ҳаёт ўзининг бутун мазмунини йўқотган эди. У Лайли томон ошиқади ва шоирнинг сўзлари билан айтганда; Лайли ҳаёт гулшанининг гулини ажал тундбоди эсиб Совурғонда, Мажнун бечора, бехонумон таввораға суруши Хабар бериб, беихтиёр Лайли жонибиға пўя уруп ул ёри Вафодориға жон нисор қилади 38 . Лайли ўз ўлими олдида онасига васият қилиб, ўзини Мажнун билан бир ерга кўмишини илтижо этган эди. Анъанада бўлганидек, ҳаётдан бевақт кўз юмган икки ошиқни бирга кўмадилар. Бу ҳолни Низорий қуйидагича ҳаяжонли бир тарзда тасвир этади: Чу Лайли васиятларин ёд этиб, Бу афсонадин борчани шод этиб. Икки жисмға айлади бир кафан, Кириб бир кафанға бу икки бадан. Низорий ўз достони хотимасида ўзи ўрганган манбалар асосида Лайли ва Мажнуннинг ишқий саргузаштларига оид кичик бир ҳикоя келтиради. Ҳикояда нақл қилинишича, Мажнун ёр ҳажри, одамлар жаҳолати, замона зўравонлигидан безиб баланд бир кулла устига чиқиб ўзини ҳалок қилиш олдида турганда, унга Лайлининг мактубини олиб келадилар. Шундай қилиб, мактуб Мажнунни фожиадан сақлаб қолади. Низорий ўз достонининг асосий воқеаларини якунлар экан, олам ва одам қисмати ҳақида баҳс қилувчи бир мавиза келтирилади. Юқорида эсланган Лайлининг Мажнунга мактуби, Мажнуннинг шу мактуб туфайли фожиадан сақланиб қолиши билан боғлиқ 38 Низорий достонлари.-364-б.

$бўлган ҳикоя шу мавизадан сўнг ўрин олгандир. (Шу ўринда юқоридаги ҳикоянинг бир қадар ўзгача ҳолда Навоийнинг «Садди Искандарий» асарида учрашини қайд этиш керак). Низорий яшаган давр уйғур ҳаётида олийжаноб мақсадларнинг оёқ ости қилиниши (Мажнуннинг отасига хос улуғворлик, тадбиркорлик, ғамхўрлик каби хислатларнинг камситилиши), одамлар ўртасидаги нифоқ, гина-кудурат (Лайлининг отаси томонидан Мажнуннинг ҳақорат қилиниши, уни бандга солишдек тубанликка борилиши, қатл этилажагини айтиб қўрқитилиши), ёшларнинг хоҳиш ва истаклари билан келишмаслик каби иллатлар ҳар қадамда учрар эди. Ўша давр амал эгалари, сарой атрофида тамаъ билан юрган одамлар, риёкор диндорлар Низорийга унинг илғор ғоялари учун қатла-қатла зарба беришга ҳаракат қилиб кўрганлар. Оқибатда шоир маълум муддат қамоқ азобларини ҳам чеккан. Бу таҳдидлар 1813-1824 йиллар орасида бир неча маротаба қайтарилган. Табиийки, бу давр руҳи шоир ижодида из қолдирмаслиги мумкин эмас эди 39 . Низорий ҳеч қачон ўз қайғусини эл қайғусидан, эл орзу-армонларини ўз орзу-армонларидан ажратиб қараган эмас. Шоир ўз даврининг донишманди ва тараққийпарвар кишиси сифатида Зуҳриддинбек билан яшади. Мамлакатда Манжур-Хитой мустамлакачилиги сиёсати давом этиб турган бир даврда уйғур халқини бирлашишга, иттифоққа тарғиб қилди. Одамларни бир-бирларидан йироқлаштирадиган, улуғ мақсадларга раҳна соладиган иллатларни ўз асарларида жиддий равишда қоралади. Замондошларини ўтмишнинг энг улуғ одамлари, энг яхши одатларидан баҳраманд бўлиб яшашга ундади. Уларда эзгу ҳисларни тарбиялашга ҳаракат қилди. Ана шу ғоявий ниятлар мажмуи шоирнинг «Лайли ва Мажнун» достонида ўзининг гўзал бадиий ифодасини топган деб айтиш мумкин. Низорийнинг ўз адабий идеаллари, ўз ғоявий ниятларини юксак бадиий шаклларда ифодалаш мақсадида ўтмиш адабиётига, унинг энг юксак намуналарига мурожаат этишининг боиси ҳам шундадир. Бу ҳолатнинг муайян даражадаги бадиий ифодаси бўлган 39 Қ одирий Р. Уй\ур адабиётида Навоий анъаналари. «Адабий мерос». 1-к. 1968.-55-б.$

манзараларга юқорида «Фарҳод ва Ширин» достони муносабати билан ҳам тўхтаб ўтган эдик. «Лайли ва Мажнун»да ҳам достон мавзуи доирасида, Мажнун ва Лайли каби қаҳрамонлар характерининг шаклланиши, уларнинг теварак-атрофда содир бўлиб турган воқеаларга муносабати орқали Низорий ўзининг инсонпарварлик, ватанпарварлик қадриятларини муқаддас тутишга оид юксак ғоявий қарашларини маҳорат билан тасвирлаб беришга эришади. Низорийнинг «Лайли ва Мажнун» достони уйғур ва ўзбек адабиётшунослигида муайян даражада қаламга олинишига қарамай, ҳали унинг қўл теккизилмаган, очилмай келаётган хусусиятлари талайгинадир. Шулардан бири- юқорида ҳам қисман тўхтаб ўтилганидек, достондан ўрин олган ғазаллар масаласидир. Тўғри, Низорийнинг бу достонида маснавий билан бир қаторда бош қаҳрамонлар тилидан ғазалларнинг ҳам қўлланишини Д.Рўзиева ва Б.Аршидиновлар ҳам эслаб ўтадилар. Бир ҳолатда Низорий достонида ғазаллар қўлланишини асослаш мақсадида Мажнун ҳам, Лайли ҳам шоир эдилар. Низорий уларнинг номларидан ғазаллар қўллашда шу ҳолатни кўзда тутади деган фикр ҳам илгари сурилади. Албатта, бу нисбий бир қараш бўлиб, ғазал қўллаш қаҳрамонлар шоир бўлган тақдирдагина мумкин деган хулосага асос бермайди. У ҳолда араб адабиётидаги қадимги «Лайли ва Мажнун» қиссаларини тугал, мустақил достон тарзида ишлаган Низомийнинг воқеалар давомида бирор ерда ҳам маснавийдан чекинмаганлигини тушунтириш қийин бўлиб қолади. Тўғри, Низомийнинг «Лайли ва Мажнун» достонида «Мажнуннинг Лайли ҳузурида туриб ғазал ўқиши деган боб мавжуд. 40 » Мажнун билан Лайли ўртасидаги покиза севги туйғулари тоғ тошларга урилиб, биёбон қумлари каби сурилиб, жаҳолат эгалари оёғи остида топталиб борарди. Севишганларнинг изтироблар, ҳақорат ва дашномлар ичидаги ҳаётлари хазонрезликка юз тутган. Шундай кунларнинг бирида Мажнуннинг яқин қариндошларидан бўлган Салим деган киши қўлида озиқ-овқат ва усти бошлар кўтаргани ҳолда биёбонда пайдо бўлади. Мажнунни кийинтириб олдига овқат қўяди. Лайли қулай бир фурсат 40 Низомий Ганжавий. Куллиёт. Чилди II . Лайли ва Мажнун.-Душанбе, Ирфон, 1982.- С.82.

рўй берган куни Салим орқали Мажнунни уйига яқин бир боққа чақиртиради. Учрашув ажойиб бир манзара асносида бўлиб ўтади. Мажнун боққа кириб бир манзилда тўхтар экан, ундан хабар топган Лайли ҳам боғ томонга юриб келади ва эл олдида ўз номусини сақлаш ниятида Мажнунга яқинлашмай, бироз нарида дарахтлар панасида жой олади. У Мажнундан шеър ўқиб беришни сўрайди. Достонда худди шу ўринда «Мажнуннинг Лайли ҳузурида туриб ғазал ўқиши» сарлавҳаси келади. Е.Бертельснинг шу муносабат билан билдирган қуйидаги гаплари характерлидир. У ёзади; «Бутун боб маснавий шаклини сақлаб қолган бўлса-да, у ҳам мавзу, ҳам услуб жиҳатидан ғоят даражадаги интизорлик ва Мажнуннинг ёлқинли норозилиги садоларини ўз ичига олган ғазаллар тизмасини эсга солади» 41 . Низомий шунинг учун ҳам уни «Мажнуннинг ғазал ўқиши» деб айтади. Низомий достонидаги худди шу қабилдаги ўта нозик руҳий кечинмалар тасвирларидан иборат лавҳалар, маснавий шаклида ғазалга хос талқинлар ва бевосита ғазал атамасига ишоралар Фузулийнинг ўз «Лайли ва Мажнун»ида қаҳрамонлар тилидан ғазаллар қўллашга илҳомлантирган бўлиши ҳақиқатдан узоқ эмас. Низорий эса ўз достонида устоз Фузулий анъанасига садоқат билдирди ва воқеалар давомида қаҳрамонларнинг руҳий дунёлари туғёнга келган ўринларда ғазаллар қўллаш йўлини тутди. Бу ғазалларнинг асар воқеалари тизмаси ва қаҳрамонлар дунёсини очишдаги ўрни ҳақида юқорида ҳам билдирилган фикрларга яна шуни қўшимча қилиш мумкинки, Низорий маснавийда ҳам руҳшунос сифатида катта маҳорат кўрсатади. Мажнун билан Лайли ўртасидаги илк муҳаббат онларининг серҳаяжон тасвирлари, Мажнуннинг бандга солиниши, биёбонгардлик ҳаёти, Лайлининг ота тазъиқида яшаши, Ибн Саломга никоҳ қилиниши кунларидаги изтироблари, Ибн Салом уйидан қочиб Мажнунни излаб саҳрога йўл тутиши, узоқдан Мажнуннинг нолакор қўшиқларини эшитиши билан ўзича дам фалакдан, дам тақдирдан шикоят қилиб бориши, Мажнун билан жуфт қилиб кўмиш ҳақида 41 Бертельс Е. Низами и Фузули.-М., 1962.-С.264.

онасига васиятлари киши руҳиятининг поэтик тарзда юксак даражада тадқиқ этилиши эди. Маснавий таркибида қаҳрамонлар тилидан ғазал қўллаш анъанаси устида гап борар экан, Фузулий «Лайли ва Мажнун» идаги бир ўзига хослик ҳақида сўз очиш керак бўлади. Фузулий ўз достонида Лайли ва ўз навбатида Мажнун тилидан ғазаллар билан бирга мураббалар ҳам қўллайди. Достоннинг анъанавий кириш қисмида эса қасида ва соқийномалар ҳам ўрин олган. Низорий эса ўз достонида фақат ғазал қўллайди. Шу муносабат билан бизнинг диққатимизни Низорийнинг «Лайли ва Мажнун» матнидаги характерли бир нуқта тортади. Шоир ҳар гал ўз қаҳрамонлари ҳаётидаги муайян чуқур руҳий кечинмалардан уларнинг номалридан айтилган ғазалларга ўтиш олдида ёки ғазал якунлангач, янгидан маснавийга ўтиш вақтида унга ишора қилиб, «бу иншони ўқиди», «бу абётни ўқиди», «бу ўтлуғ навони бошлади» каби ибораларни қўллайди. Бир ўринда Лайли номидан ғазал бошланиши олдида бевосита Забониға жори бўлуб бу ғазал, Қилип ғам тунин шодлиқға бадал, мисраларига кўзимиз тушади. Характерли бир ҳол шундаки, Низорий маснавийдан ғазалларга ўтиш олдида айрим ҳолларда «қитъа», «қасида» каби жанр номларини қўллайди. Масалан, достон воқеалари бошланиб, Мажнуннинг мактабга бориши, у ерда гўзал ва иффатли Лайли билан учрашиб, оташин севгининг бошланиши ҳикоя қилинар экан, Мажнун номидан «Фалак» радифли ғазал берилади. Ғазал сўнггида одатдагича бошланган маснавийда қуйидаги сўзларга кўзимиз тушади; Чу бу қитъани ўқуп ўз ҳолига, Ётар эрди ўзини солип холига. Кўринадики, ушбу ўринда «бу қитъа» деб юқорида «Фалак» радифи билан келган ғазалга ишора қилинмоқда. Шеър аа, ба, ва шаклида бўлиб,

ғазалга хос матла ва мақтаъга эга ва бинобарин у қитъанинг шаклий талабларига мутлақо жавоб бермайди. Шоир иккинчи бир ўринда Мажнун номидан ғазал келтирар экан, ундан илгариги мисраларда «қасоид» сўзини қўллайди. Навосозлик айлиди ул замон, Қасоид била нақше аён. Ушбу байтдан кейин келган лирик шеър эса «жон била», «армон била», «афғон била» қофияларига эга бўлган ўн олти мисралик ғазалдир. Бинобарин унинг қасидага алоқаси йўқ. Афтидан, Низорий асар матнида юқорида эсланганидек, «қитъа», «қасоид» атамаларини «бир парча арзи ҳол», «бағишлов» (масалан, Лайлига бағишлов) маъноларида қўллайди. Зотан, шоирнинг ўзи матнда ҳар гал шеърларни «Ғазали Мажнун», «Ғазали Лайли» каби аниқ сарлавҳалар билан номлайди. бинобарин, матндаги «қитъа», «қасоид» сўзларини шоирнинг ўзи бошқа ҳолларда қўлланган «наво», «иншо» каби киши ҳолати ва кайфиятини ифода этувчи иборалар қаторида англаш керак. Низорий «Лайли ва Мажнун» идаги «Қайдасан» радифли ғазалнинг истеъдодли ўзбек шоири Бобораҳим Машраб ғазалига татаббу эканлиги китобхон диққатини ўзига тортади. Бу ўз умрининг маълум қисмини Кошғарда ўтказган ўзбек шоири асарларининг уйғурлар ўртасида манзур ва машҳурлигини кўрсатувчи ғоят аҳамиятли манбадир. Ғазалнинг матлаъ байтлари Машрабда; Эй менинг нозик ниҳол ороми жоним, қайдасан, Бу кўнгул бўстонида ғунча даҳоним, қайдасан. Низорийда; Қолди жон, кетти кўнгул ороми жоним, қойдасан, Ишқ аро бўлдум адам, жону жаҳоним, қойдасан. Татаббуда мазмундаги уйғунлик, образлардаги яқинлик, шу билан бирга анъанавий образларни янги-янги мазмунлар ифодасига бўйсундириш, янги талқинлар йўлида изланиш Низорий ғазалида равшан кўзга ташланади.

Қуйидаги мисраларда Низорийнинг Машраб ғазалидаги мафҳумлардан илҳом олгани яққол англашилиб туради; Машрабда; Айрилиб мен ёрдин бир неча кун бўлдум жудо, Ахтариб келдим сени, сарви равоним, қайдасан. Низорийда; Ойрилип гулдак юзунгдин бўлди аҳволим хароп, Гул оро булбул масаллик ҳамзабоним, қойдасан. «Лайли ва Мажнун» да ушбу ғазалнинг Лайли тиладин айтилиши унинг руҳидан англашилиб туради. Лайли Мажнунни «жумлаи ушшоқ аро соҳибқироним», «арслоним» деб атайди. Лайли ўз бошига тушган можароларни ифодалаб, «чархдан бошимга турлук балолар етти», «танамда жон бўлгани билан у оромсиз» деб зорланади. У ўзинигина ўйламайди. Мажнун қисмати учун юрак-юракдан қайғуради. Унинг биёбондаги ҳаётини эслаб изтироб чекади. Маъшуқанинг бундай ҳолати қуйидаги мисраларда дард билан, ҳасрат билан йўғрилган ҳолда ифодалаб берилган; Бир кўруп бечоралик бирла бўлуп Мажнун сифат, Юрган овора бўлуп бехонумоним, қойдасан. «Лайли ва Мажнун» достонидан ўрин олган бошқа ғазаллар ҳам ўзининг лирик асарлари билан танилган Низорийнинг катта маҳоратидан дарак бериб туради. Низорий ўзининг «Фарҳод ва Ширин» достонида бўлгани каби «Лайли ва Мажнун» да ҳам маснавий устаси эканлигини намойиш этди. «Лайли ва Мажнун» нинг бадиий тасвир қудрати ҳам Низорийнинг устодларнинг маҳорат мактабидан унумли баҳраманд бўлиб, катта ижод йўлида залворли одимлар билан бораётганлигини кўрсатар эди. Достондаги янги-янги мазмунлар билан бойитилган анъанавий поэтик образлар, кашфиёт даражасидаги ўхшатишлар, сифатлашлар, муболағалар шундан гувоҳлик беради. Шоирнинг бундай маҳоратида уйғур халқ поэтик ижодиёти сирларини ўрганиш, Аҳмад Яссавий, Лутфий, айниқса Алишер Навоий

асарларидан илҳомланишнинг ўрни каттадир. Зотан, Низорий ўз даври адабий ҳаётининг катта намояндаси, сўз санъаткорларининг пешвоси даражасида камол топган ижодкор эди. «Лайли ва Мажнун» да Низорий Навоий достонида бўлгани каби боб мундарижасидан хабар берувчи муфассал сарлавҳалар қўллайди. Ҳар бир боб бароати истиҳлол кўринишига эга бўлган муқаддима билан бошланади. Бу муқаддималарда ҳам бобда баён қилинадиган воқеалар руҳи аён бўлиб туради. Низорий бу хусусда ҳам Навоийга издошдир. Навоийнинг «Лайли ва Мажнун» достонида Мажнуннинг ота-онаси вафотидан кейинги мотам кунлари ҳақида ҳикоя қилувчи боб қуйидаги бароати истиҳлол билан бошланади; Бу базми ғам ичра дардпарвард, Бу нав чекар суруди пурдард. Худди шу воқеа, яъни Мажнуннинг ота-онасининг фарзанд фироқида ҳаётдан кўз юмишлари онларини ҳикоя қилувчи боб Низорий достонида Навоий билан оҳангдош, бироқ ўзгача талқинлардаги бароати истиҳлолга эгадир; Қалам сарнигунлуқ била тўкди ёш, Ки ул ёш ила қилди асрор фош. Шоир ўз бароати истиҳлолида «қалам бошини қуйи қилиб ёш тўка бошлади ва ўша ёш билан ўзининг сирларини фош қилиб қўяди» деб айтади. Байтга янада яқиндан, замирдан кўз ташлайлик. Мажнуннинг ота-онаси вафоти туфайли мотами чексиз эди. Қалам шу фожиаларни ёзишга киришар экан, бошини қуйи солиб йиғлай бошлайди. Бу қаламнинг уч томонининг қуйига, қоғозга қараб туришига ишора эди. Қалам саҳифага ёзиш учун ўзидан ранг чиқаради, демак у Низорий талқинига мувофиқ айтганда, «йиғлайди». Хат ёзилгач, у ўқилади, демак ёзув уни фош қилиб қўяди. Нақадар чиройли янгилик бор бу ерда. Низорийнинг ҳамма изланишлари шу маънодаги янгиликка интилишдан иборатдир.

Низорий бобларнинг хотимасида, яъни боб давомида баён қилинган воқеа итмомига етгач, ҳар дафа соқийга мурожаат қилиб, мўъжаз соқийномалар яратади ва Навоий анъанасидан маълум даражада чекинади. «Лайли ва Мажнун» достонини кузатар экансиз, унинг ҳар боби, ҳар бир саҳифасидаги мазмун расолиги ва уни ифодалашга хизмат қилаётган поэтик образларнинг чуқур замирга эгалигини кўриб ҳайратга тушасиз. Мажнун Лайлини илк дафа кўриб уни севиб қолар экан, кейинча ошиқлар мактаб боғчасида учрашадилар. Лекин Мажнун тезда беҳуш бўлиб йиқилади. Мажнун бир вақт ўзига келиб кўзини очса, тун қоронғу, кўкда ой сузиб юрибди. Шу ўринда шоир ойдин кеча тасвирини бериш учун кўк гумбазини қандилга, ойни эса, шу қандилда ёниб турган чироққа ўхшатади. Кўк узоқлигидаги чироқ Мажнун ҳузуридан кетиб қолган Лайлига ҳам ишора эди. Шаклдош сўзлардан истифода этиб яратилган қуйидаги муболаға уйғур тилининг катта имкониятларидан дарак беради. Мажнун севгининг илк кунларида бир вақт Лайлининг уйи томонга йўл олади. Шу пайт узоқдан унинг кўзига олов кўринади. Мажнун шу томонга қараб юрар экан, узоқдан шуъла сочиб турган чироқни шоир афтодалар йўлига нур ташлаб турувчи шамчироқ деб таъриф этади. Мажнун гўё ўша олов қалбидан ўрин олиб, янгидан жон топгандай бўлади ва унга хитобан айтади: Бу қилғонларинг шукриға минг тилим, Агар шукр қилмос бўлур минг тилим. Муболаға ғулувнинг бир ёрқин мисоли. Мажнуннинг Лайлига бўлган ишқи эл оғзига тушар экан, бундан Лайлининг отаси ҳам хабар топади. Ғазаб устида турган отанинг ҳузурига Мажнун томондан Лайлини сўратиб совчиларнинг келиши вазиятни янада жиддийлаштириб юборади. Мажнунни банд қиладилар. У энди бандда жисми заиф, бироқ меҳнатлари зиёда бўлиб ётар, кечаю кундузи нажот тилаб тангрига муножот қилар эди. Кунлардан бирида банд пора-пора бўлади ва Мажнун биёбонга чиқиб кетади. Худди шу

ўринда шоир банднинг очилиши, тўкилишини кузда дарахт тўкилишига ташбиҳ этади ва натижада муболағаи ғулу юзага келади: Тўкилмушки, банди чу барги шажар, Эшикни очиптур, кетибтур бадар. Мажнун билан Лайли узоқ ҳижрондан кейин бир вақт биёбонда учрашадилар. Уларнинг энг бахтиёр соатлари шу эди. Бир-бирига яқинлашиб, бир-бирларининг бағрига ташланган ошиқларнинг ўша лаҳзадаги ҳолатларини шоир ўта жозибали бир тарзда тасвирлайди: Чу икки гуҳар тушти бир дуржға, Қуёш бирла ой келди бир буржға. Чу бир соғар ичра кириб икки мул, Ки бир ғунча ичра тутуп икки гул. Низорий достони Низомий, Деҳлавий ва Навоийнинг «Лайли ва Мажнун» лари каби ҳазажи мусаддаси ахраби мақбузи макфуфи солим (Мафъулу мафоилун фаулун)да эмас, балки шоирнинг «Фарҳод ва Ширин»ига оҳангдош мутақориби мусаммани мақсур (фаулун фаулун фаулун фаул) баҳрида ёзилган. Юқоридагилардан келиб чиқиб, «Лайли ва Мажнун» достони фақат Низорий ижодиётидагина эмас, балки бутун уйғур адабиётининг муҳим ҳодисаси бўлганлигини қайд этиш керак. Низорий бу достони устидаги ишида қиссанинг узоқ манбаларини, ўзининг она тилидаги адабиётда Мажнун ва Лайли ҳақидаги мавжуд ривоят ва афсоналарни синчиклаб ўрганган. Низомий, Навоий ва Фузулийнинг «Лайли ва Мажнун» ларини мутолаа қилиб қолмай, улардан илҳом олган. Низорий ўз достони устидаги ижодий ишида бошқа манбалар билан бир қаторда кўпроқ Навоий достонига асосланади. Низорий ўз «Лайли ва Мажнун» ини яратишда анъанага ўзига хос равишда фаол муносабатда бўлишнинг яхши намунасини кўрсатди. Достон ҳикояси тизмаси ва образларнинг талқинида ўзининг ижодий изланишлари, ёрқин янгиликларини намойиш этди. «Лайли ва Мажнун» нинг бадиияти

Низорийнинг катта маҳоратидан дарак беради. Шоир ўз достони билан уйғур тилининг чуқур билимдони сифатида майдонга чиқади. «Лайли ва Мажнун» да уйғур тилининг ранг-баранг ички бой имкониятлари, жонли уйғур тилининг қатламлари яққол кўзга ташланиб туради. Шоир ўзининг «Фарҳод ва Ширин» и билан «Хамса» мавзуларига қўл уриб унинг бир муҳим достонини яратган эди. «Лайли ва Мажнун» унинг иккинчи қадами бўлди. Лекин шоир «Хамса» дан шу икки достон билан чекланди ёки унинг фурсати тақозо этмади. Ҳозир бу мавзуда узил-кесил бир фикр айтиш қийиндир. Уйғур адабиётида «Хамса» достонлари билан боғлиқ ҳолда ишланган манзумалардан яна бири «Шоҳ Баҳром ва Дилором» асаридир. Ғарибий ижодининг маҳсули бўлган бу асар яратилиш даври, йилига кўра эмас, балки «Хамса» достонларининг жойлашиши изчиллигини кўзда тутиб, «Лайли ва Мажнун» достонларидан кейин таҳлилга тортилмоқда. Истеъдодли уйғур шоири Турди Ғарибий Х I Х асрнинг биринчи ярмида яшаб ижод этди. Кошғарда Зуҳриддинбек ҳокимлик қилган йиллари нашъу намо топган адабий муҳитнинг кўзга кўринган намояндаларидан бири сифатида танилган эди. Маълумки, бу доирада Абдураҳим Низорий ва Наврўзхон Зиёийлар ҳам фаолият кўрсатганлар. Зуҳриддинбек Кошғар адабий муҳитининг равнақини кўзлаб унга Низорий ва Зиёиларни тортар экан, шу сирада Ғарибийга ҳам мурожаат этган. Уйғур адабиётшунослигида айтилишича, Ғарибий Зуҳриддинбек томонидан даъват этилганга қадар ҳам ўзининг юқори ижодий салоҳияти билан танилган шоир эди. Турди Ғарибий уйғур адабиётида дастлаб «Шоҳ Баҳром ва Дилором» ҳамда «Китоби ғариб» асарлари билан машҳурдир. «Шоҳ Баҳром ва Дилором» достони Навоий «Хамса» сидан ўрин олган «Сабъаи сайёр» анъанаси асосида яратилган бўлиб, бу ҳол Ғарибийнинг Шарқ адабиёти, Шарқ «Хамса» чилиги сирру- асрорларини яхши билганлигини, ўша услубда асарлар ёзишга ўзида ишонч ҳосил қилган ижодкор эканлигини кўрсатади. Ўз навбатида Ғарибийнинг бу достони Низорийнинг «Фарҳод ва Ширин» ҳамда «Лайли ва Мажнун» лари

$билан бир қаторда уйғур адабиётида хамсачиликка бўлган рағбатнинг нечоғлиқ кучайганлигини ҳам кўрсатар эди. «Шоҳ Баҳром ва Дилором» достонининг яратилиш вақти ҳақида уйғур адабиётшунослигида турлича фикрлар мавжуддир. Аввало, ушбу достоннинг Низорий достонлари билан бир вақтда, яъни 1741-42 йилларда яратилган деган фикрнинг илмий ишларга сингиб кетганлигини айтиш керак. Шу муносабат билан Б.Аршиддинов «Шоҳ Баҳром ва Дилором» достонининг ёзилган даврини 1741-42 йиллар деб кўрсатган М.Ҳамраевнинг фикрига эътироз билдирган эди. Б.Аршиддинов «Шоҳ Баҳром ва Дилором» нинг хотимасида ўрин олган Ғарибийнинг ҳаётига оид айрим лавҳаларга таяниб, достоннинг 1941-42 йиллардан анча илгари яратилганлигини иддао қилади. Б.Аршиддиновнинг қайд қилишича, «Шоҳ Баҳром ва Дилором» достонинг на муқаддимасида, на хотимасида шоир дунёнинг бевафолиги, ўз ҳолатининг ночорлиги ҳақидаги айрим қайдларни келтириш билан чекланади. Муаллифнинг «Шоҳ Баҳро ва Дилором» дан кейин ёзилган «Китоби ғариб» асарида эса Зуҳриддинбекка муносабат яққол қайд қилинган. Демак, «Шоҳ Баҳром ва Дилором» шоирнинг илгариги йиллар ижодининг маҳсулидир. Ғарибий бу достонини ёзиб китобхонлар ўртасида танила бошлаган йилларда шоирнинг истеъдодини пайқаган Зуҳриддинбек уни ўз ҳимоясига олган ва оқибатда «Китоби ғариб» яратилган эди 42 . «Шоҳ Баҳром ва Дилором» достонидан хабардор бўлган Низорийнинг «Хамса» нинг «Сабъаи сайёр»дан олдинги достонларига мурожаат қилишнинг сабабларидан бири шу бўлса керак. Илмий адабиётларда Ғарибий ва унинг достонларига жуда кам эътибор берилганлиги кўзга ташланади. Уйғур ва ўзбек адабиётшунослигида «Шоҳ Баҳром ва Дилором» достонига оид тадқиқотлар жуда сийракдир. Х I Х аср уйғур достонларига бағишланган айрим илмий ишларда «Шоҳ Баҳром ва Дилором» достонига ҳам тўхтаб ўтилган ҳоллар мавжуд албатта. Шу жиҳатдан, Б.Аршиддиновнинг «Уйғур классиклари ижодиётида достон 42 Эршиддинов Б. Уй\ур классиклири ижадийитидэ дастан жанри.Алмута, Наука, 1988.- 44-45-б.$

жанри» монографиясидаги фикр-мулоҳазалар, Ғарибий достонининг Навоий «Сабъаи сайёр»и билан дастлабки муқоясалари бўйича хулосалар китобхонни баҳсга тортиш жиҳатидан муҳимдир 43 . «Уйғур адабиётининг қисқача тарихи» асари ва Мухлисовнинг «Асрлар ва асарлар» монографиясида ҳам «Шоҳ Баҳром ва Дилором»га «Муҳаббат достонлари» сирасида тўхтаб ўтилади 44 . Шундай қилиб, Ғарибийнинг «Шоҳ Баҳром ва Дилором» достони махсус тадқиқ этилган эмас. Унинг ҳозирги нашрлари ҳам амалга оширилмаган. Ғарибий ҳам «Шоҳ Баҳром ва Дилором» достонида Навоий «Сабъаи сайёр» ининг сюжети, образларига таянгани ҳолда, қўшимча манбалар юзасидан иш кўриб, талайгина янгича талқинлар беришга эришади. Маълумки, Навоий достони Баҳром Гўр ва Дилором ўрталаридаги севги саргузаштига бағишланади. Тарихан маълумки, Баҳром Эрон шоҳлари сулолаларидан сосонийларга мансуб бўлиб, унинг подшоликдаги идора усули, қулон овига ниҳоятда ўчлиги ва ниҳоят гўзал Дилором билан ишқий можаролари жуда кўп ривоят ва афсоналарнинг юзага келишига сабаб бўлган. Баҳром Гўр ҳикояти Фирдавсийнинг «Шоҳнома» си таркибида ҳам мавжуд. Ушбу мундарижа жиҳатидан ранг-баранг манбаларни Ганжавий илк дафъа катта мустақил достон сифатида ишлаб чиқди. Баҳром ва Дилоромнинг қолипловчи саргузаштномаси таркибида етти ҳикоянинг берилиши Низомийнинг асар устидаги кашфиётидир. Навоийнинг «Сабъаи сайёр» достони ўзигача бўлган анъаналарни давом эттиради. Айни пайтда, «Сабъаи сайёр» туркий тилидаги биринчи «Баҳромнома» дир. Шунга кўра ҳам у деярли барча туркий халқлар ўртасида жуда кенг тарқалди. Янги-янги асарларга мавзу бўлди. Уйғур адабиётида ҳам Навоий «Хамса» си мавзулари қаламга олинган асарлар пайдо бўла бошлади. Шундай олижаноб ишга қўл урганлардан бири Турди Ғарибий эди. Шу тарзда уйғур «Баҳромнома» сининг илк асари Ғарибий номи билан боғланиб қолди. 43 Ыша ерда.-129, 140-148-б. 44 Мухлисов Ю. Эсирлэр ва эсэрлэр.-Алмута, Наука. 1973.-77-б.

«Шоҳ Баҳром ва Дилором» асарининг Навоий достонига асосланганлиги адабиётларда кўп мартаба қайд қилинганлиги маълум. Дарҳақиқат, Ғарибий «Сабъаи сайёр»дек кенг қамровли бир асарни ўзи ўрганган қўшимча манбалардан ҳам истифода этган ҳолда уйғур китобхонига етказиб беришни кўзда тутган. Лекин шу нарсани ҳам алоҳида таъкидлаш керакки, Ғарибий ҳеч қачон асардан асар яратишдек жўн ва осон йўлдан борган эмас. Улуғ Навоийнинг «Сабъаи сайёр»даги ғоявий нияти ва унга мувофиқ талқинларнинг моҳиятини бутун нозикликлари билан идрок этиш ва уларни шарҳлаб беришнинг ўзи катта истеъдод талаб қилади. Турди Ғарибий бу масалага бир ижодкор сифатида ёндошади. Б.Аршидинов тўғри таъкидлаганидек, Навоий ўз достонини яратиш олдида мурожаат этган манбаларни ҳам Ғарибий ўз имкони доирасида кўздан кечиришга ҳаракат қилади. Катта салтанат эгаси бўлган Баҳром овга ниҳоятда ўч эди. Кунлардан бирида шоҳ овга чиқар экан, йўл устида Чин манзилидан келаётган сураткаш Моний билан учрашади. Монийнинг қўлида Чинда яшайдиган бир тожирнинг қарамоғида бўлган Дилором исмли гўзалнинг сурати бор эди. Моний шу суратни Баҳромга кўрсатиш ниятида йўлга чиққан эди. Саҳродаги учрашув айни муддао бўлиб чиқади. Баҳром сурат билан танишар экан, унда сиймоси акс этган қизга ошиқ бўлиб қолади. Монийнинг айтишича, тожир Дилоромни ҳавас қилган киши Чиннинг бир йиллик хирожини тўлаш билан унга восил бўлиши мумкинлигини эълон этган. Бу хабарни эшитган Баҳром Дилором учун жаҳон молини ҳам беришга тайёрман, деб онт ичади. Навоий достонидаги кейинги эпизодларда руҳий дунёси мусаффо, ташқи латофати ҳаммани ҳайратга солгудек гўзал, айни замонда, катта санъат соҳиби бўлган Дилоромнинг Баҳром билан ҳаёти тасвирларига дуч келамиз. Баҳром ўзининг ов сафарларидан бирига Дилоромни ҳам олиб чиқади. Шу ов вақтида кутилмаган воқеа рўй беради. Баҳром кийик, қулон ови билан машғул экан, Дилоромга ўзининг бу бобдаги маҳоратини намойиш этмоқчи бўлади. Лекин ҳа деганда, Дилоромдан мақтов сўзларини эшита олмайди.

Шунда Баҳром бирдан ўзгаради ва унда муҳаббат соҳиби Баҳромнинг эмас, балки шоҳ Баҳромнинг қиёфаси пайдо бўлади. У жаҳолат устида Дилоромни ўлимга ҳукм этади. Саҳрога чиқариб ташланган Дилором ўзининг тадбиркорлиги билангина ўлимдан қутилиб қолади. Баҳром жаҳлдан тушгандан кейин ўзининг қилмишига пушаймон бўлади. Дилоромдан айрилиқ уни кундан кунга заифлаштириб борар эди. Навоий бу эпизодларда кишидаги севги ҳисларининг нақадар катта қудратга эга бўлишини кенг тасвирлашга ҳаракат қилади. Шу ўринда Баҳром учун турли ранглардаги қасрларнинг қурилиши, уларда шоҳнинг ҳикоялар тинглаши ва ниҳоят энг сўнгги сайёҳ ҳикояси орқали Дилоромдан хабар топиш воқеалари берилади. Лекин улар ўртасидаги тотувлик, бахтиёрлик узоқ давом этмайди. Ов сафарларидан бирида Баҳром, Дилором ва уларнинг аъёнлари ботқоқликда ҳалок бўладилар. Навоийнинг ўз салафларидан фарқли равишда асар устидаги ижодий иши бутун ҳикоя давомида англашилиб туради. Шулардан бири ва айтиш мумкинки, энг муҳими, Навоийнинг «Сабъаи сайёр»ида қолипловчи Баҳром ва Дилором ҳикояти таркибидаги ҳикоятларнинг бир-бири билан ички мазмун жиҳатидан боғланиб бориши ва охирги ҳикоянинг бевосита Баҳром саргузашти билан уйғунлашиб кетишидир 45 . Баҳром шу ҳикоя воситасида Дилоромдан хабар топади. Истеъдодли уйғур шоири Баҳром ва Дилором қолипловчи ҳикоясини, унинг таркибида келган етти саргузаштномани сақлаб қолади ва бутун асар давомида ғоявий нияти асосидаги янги ўрни билан ижодий талқинларни бера боради. Жумладан, Ғарибий ўз достонида Баҳром образида мавжуд салбий хусусиятларни тасвирлашга алоҳида аҳамият берган. Навоий одам кунига бориб ўлимга юз тутади. Шунга кўра ҳам одамзод ўзидан кейин яхши ном қолдиришга одат қилиши керак, деган фикрга урғу беради. Ғарибий ўз достонида Баҳром образи мисолида киши ҳаётда ўзининг ножўя ишлари, ножўя ҳулқ-атвори билан ўзини ўзи ёмон отлиққа чиқаради. Ҳатто ўлимини 45 Щасанов С. Роман о Бахраме.-Т., 1988.-С.70.

яқинлаштиради. Янада аниқроқ қилиб айтганда, ўз ўлимини ўзи таъмин этади деган талқинга диққатини тортади. Шарқ адабиётида мамлакат тақдири учун жавобгар бўлган шоҳнинг маънавий дунёси масаласи ҳамма вақт биринчи даражали муаммолардан бири бўлиб келди. Низомий «Хамса»си достонларидан ўрин олган Хусрав Парвез, Баҳром ва Искандар каби қатор образларда шу маънавий масалани қўяди. Навоий «Фарҳод ва Ширин»даги Фарҳоди билан маънавий баркамолликнинг энг юксак намунасини яратади ва уни беқарор, худбин, жоҳил Хусравга қарама-қарши қўяди. «Сабъаи сайёр»да эса бу масала бутун жиддийлиги билан қўйилган. Навоийнинг эътиқодича, шоҳ оллоҳ томонидан инсоният жамиятига низомшунос сифатида тайин этилган. У адолат мезонини маҳкам тутиши керак. Майда-чуйда ишлар билан ўралашиб қолмаслиги даркор. Баҳромда эса бу фазилатларнинг бири мавжуд, яна бири батамом йўқдир. Достонда қолипловчи ҳикоя доирасида келтирилган ҳикоятларнинг ҳаммаси Баҳромнинг кўзини очишга хизмат қилиши керак эди. Ғарибийга Навоий достонида илгари сурилган ана шу ғоявий ният ниҳоятда маъқул тушган эди. У «Шоҳ Баҳром ва Дилором» достонини яратар экан, анъанадан ижодий фойдаланиб, ўта жаҳолатпараст шоҳ образини гавдалантирмоқчи бўлади ва бинобарин Баҳром образидаги салбий хусусиятларни кучайтириб талқин этиш йўлини тутади. Достонда Баҳром образини кўпроқ салбий сифатлар билан тасвирланиши «Шоҳ Баҳром ва Дилором»нинг Ғарибий томонидан унинг Зуҳриддинбек саройига келмасидан анча илгари ёзилганлигини тасдиқ этувчи муҳим бир далилдир. «Шоҳ Баҳром ва Дилором» достонида Кошғарда Зуҳриддинбек ҳокимиятигача бўлган давр подшоларининг мустабид идора усулига қарши норозилик оҳанглари яққол сезилиб туради. Ғарибий айш ишратга, овга, айниқса, майхўрликка ўч баҳром образини яратар экан, уни одамларнинг, хусусан подшоларнинг ўтмиш ҳаётидан ҳам, бугунидан ҳам ўрнак олишини истайди. Шу маънода «Шоҳ Баҳром ва Дилором» қолипловчи ҳикоя ичидаги ҳар бир афсона шоҳга қаратилган бир

$пандномадек вазифани адо этади. Савдогар Ахи ва Шаҳзода Фарруҳ ҳақидаги биринчи ҳикоя шу маънода катта аҳамият касб этади. Ғарибий бу ҳикоя баёнида Навоийдан айрим чекинишларгагина йўл қўяди. Зайд саргузаштига бағишланган иккинчи ҳикояда эса Ғарибий бу ҳийлагар, товламачи, кўз бойлоғич кишини янада айёрроқ қилиб кўрсатишни мақсад қилиб қўйган. Зайд қилаётган ишларини шундай усталик билан амалга оширадики, подшо ҳақиқат қаердаю қабоҳат қаердалигини ажратолмай қолади. Мезон ҳудудини йўқотган шоҳнинг инқирози аниқ эди. Ҳикоя якунида Ғарибий шоҳларга, жумладан, Баҳромга теварак-атрофдагилардан ким нажоткору ким хиёнаткорлигини донишмандлик билан ажратиб олиш ҳақида ўгит бермоқчи бўлади. Шу тарзда Ғарибий достоннинг асосини ташкил қилган барча ҳикояларнинг мавзу ва сюжет чизиғини асосан сақлаб қолгани ҳолда, уларнинг ҳар бирида ўзгача талқинлар беради. Бу ҳолни Меҳр ва Суҳайл ҳақидаги бешинчи ҳикояда ҳам, Муқбил ва Мудбир саргузаштномаси ҳақидаги олтинчи ҳикояда ҳам кузатиш мумкин. Б.Аршидинов ўзининг юқорида эслаб ўтилган «Уйғур классиклари ижодида достон жанри» деб атаган монографиясида Ғарибийнинг «Шоҳ Баҳром ва Дилором»ига ҳам тўхтаб, Навоий ва Ғарибий достонларини қолипловчи ҳикоядан бошлаб унинг таркибидаги ҳикоятларгача кузатган бўлади ва ўз диққатини уйғур- ўзбек адабий алоқалари самараларини кўрсатишга эмас, балки кўпроқ Ғарибий достонининг оригиналлик хусусиятларини кўрсатишга қаратади 46 . Агар синчков олимимиз катта илмий кузатиш билан олиб борган тадқиқотида Ғарибий достонининг мавзу ва сюжет жиҳатидан Навоий «Сабъаи сайёр»и билан алоқали нуқталари ҳақида ҳам ўз фикр-мулоҳазаларини ўртоқлашганда, икки адабиёт, икки адиб ижодлари ўртасидаги алоқалар тарихининг яна бир қатор саҳифалари ёритилган бўлур эди. Зотан, «Уйғур адабиётининг қисқача тарихи» китобида Ғарибий «Навоий асарининг руҳини ўз даврига мослаштириб, ўз замонаси билан боғлаб беради» 47 , деб 46 Эршиддинов Б.Уй\ур классиклири ижадийитидэ дастан жанри.-Алмута, Наука, 1988.- 141-б. 47 Уй\ур эдебиятининг =ис=ичэ тарихи.-Алмута, Наука, 1983.-148-б.$

Уйғур адабиётида Хамса мавзуларининг ишланиш тарихидан

20.09.2019

0

273 KB

Похожие