Ҳирқатийнинг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достони - Литература - Рефераты

Ҳирқатийнинг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достони

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

183 KB

Ҳирқатийнинг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достони REJA: 1. Muhammad Imin G`ujamquli o`g`li Hirqatiyning hayoti va ijodi. 2. Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostoni haqida. 3. «Muhabbatnoma va mehnatkom» asaridagi «Sham va Parvona» hikoyati. 4. «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostonidagi Bulbul va Gul obrazlari. 5. O’zbek adiblarining Hirqatiyning «Muhabbatnoma va mehnatkom» dostoni haqidagi fikrlari

Ушбу тадқиқотнинг юқоридаги бобида уйғур шоирларининг бевосита Навоий «Хамса»си достонлари билан алоқадорлик натижасида яратган асарлари хусусида баҳс этилди. Шарқ адабиёти ютуқлари, хусусан, Навоий меросига катта рағбат билан қараган уйғур шоирларининг мумтоз анъаналарни муваффақият билан давом эттириб, янги ғоявий-бадиий мундарижага эга бўлган асарлар яратишдаги иқтидорлари хусусидаги кузатишлар баён қилинди. Уйғур адабиёти тарихида шундай асарлар ҳам борки, уларнинг муаллифлари бевосита Навоийнинг бирор асарига мурожаат этмасалар-да, ўзларининг изланишлари давомида устоз шоирнинг мавзу танлаш, образ яратиш ва тасвир услубидан баҳраманд бўлиб, янги-янги асарлар ижод этганлар. Уйғур адабиёти хазинасини катта иқтидорлари самараси бўлган асарлари билан муносиб равишда бойитганлар. Шундай обидалардан бири Ҳирқатийнинг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достонидир 1 . Муҳаммад Имин Ғужамқули ўғли Ҳирқатий ХУ II асрнинг ўрталарида яшаб ижод қилган истъдодли уйғур шоиридир. Ҳирқатийдан бизгача унинг 1670 йилда яратилган «Муҳаббатнома ва меҳнатком» асари етиб келган. «Муҳаббатнома ва меҳнатком» ўз мундарижаси, композицион қурилиши, образлар системасига кўра ўз даври адабий ҳаётининг муҳим бир ҳодисаси сифатида кўзга ташланади. Достон Оллоҳ, Муҳаммад пайғамбар ва чорёрлар таърифига бағишланган анъанавий муқаддима билан бошланади. Бироқ, муаллиф шу муқаддиманинг ўзига муҳаббат ва меҳнатни ислом дини ва тасаввуф таълимоти заминида туриб, поэтик тарзда кенг шарҳлаб беради. Асарнинг ана шу хусусиятини ҳисобга олганда, уни маълум маънода «Ҳайрат ул-аброр» услубидаги фалсафий-ахлоқий достон сифатида баҳолаш мумкин. Маълумки, ўзбек, форс-тожик ва озарбайжон адабиётларида мавжуд бўлган кўпдан-кўп фалсафий-ахлоқий мундарижадаги асарларда муаллифлар ўзларининг муҳаббат, меҳнат, адолат, қаноат ҳақидаги қарашларини баён қилганларидан кейин шу ижтимоий-ахлоқий мавзуни образлар воситасида 1 Ҳирқатий. «Муҳаббатнома ва меҳнатком». Эсирлэр садаси.-Алмута: Қазақстан давлат гозал адабиёт нашриёти. 1963.

гавдалантириб беришга қаратилган ҳикоятлар келтирадилар. Масалан, «Ҳайрат ул-аброр» достонида «Салтанат бобидаким...» деб бошланувчи учинчи мақолатда подшолар, уларнинг тож-тахт, мулку мамлакат соҳиблари сифатидаги жавобгарликлари, адолат қонунларига риоя қилишлари хусусидаги чуқур мушоҳадалардан кейин шу мақолат таркибида «Шоҳ Ғозий қаҳрининг сарсари бир саркаш хўшани барбод этиб, адлининг суйи ул хўша бутган бузуғ мазраани обод қилғони» ҳикояти келтирилади. «Карам васфи»даги еттинчи мақолат таркибида эса ўз караму саҳовати билан халқ оғзига тушган «Ҳотами тойи» ҳикоятига кўзимиз тушади. Ҳирқатий ўз достонини «Муҳаббатнома ва меҳнатком» деб атади. Шунга кўра, «Ҳайрат ул-аброр»нинг «Ишқ ўти» таърифига бағишланган тўққизинчи мақолатига қиёсан ўрганиш Ҳирқатийнинг устозлар анъаналари билан нақадар мустаҳкам алоқада бўлганлигини яққол кўрсатади. Ҳирқатий достони ишқ ва ишқ меҳнатига бақишланган муқаддима боби билан бошланади. Шоир ишқ таърифига киришар экан, илоҳий ишқ ҳақида ниҳоятда таъсирчан мисраларни яратади: Ишқ ёниб турган лаҳчадир. Ишқ бўстонининг гулларига эришмоқ мушкул. Ишқ саҳроси поёнсиз. Унга кирган, уни босиб ўтмоқчи бўлганларни минг туман машаққатлар кутади. Унга комиллик йўлига кириш билан, унинг синовларига бардош бериш билангина эришмоқ мумкин. Ҳирқатий ана шу илоҳий ишқнинг лаззати ва муҳаббати меҳнатсиз. Луқма тузсиз бўлса, булар лаззатсиз. Муҳаббат тотлиқ эрур, меҳнат аччиқ» деб ҳикматона мисралар яратади. Ҳирқатий муҳаббат бор ерда унинг меҳнати ҳам борлигини, меҳнат ва муҳаббатнинг ҳамишалик ҳамдамлигини, демак ҳақиқий ошиқ ишқ заҳматларига бардош берган тақдирдагина яратганнинг васлига восил бўла олишини тасаввуф фалсафасидан келиб чиқиб моҳирлик билан тасвирлаб беради. «Уйғур адабиётининг қисқача тарихи» асарида Ҳирқатийнинг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достонининг ғоявий-бадиий аҳамияти хусусида анчагина муҳим кузатишларга кўзимиз тушади. Бизнинг назаримизда, ушбу «Тарих»да кўпроқ Ҳирқатий достонининг зоҳирий

мундарижасига диққат қилинади. Биз «Тарих» китобидаги бундай талқинга қўшилганимиз ҳолда, масалани моҳият жиҳатидан очиб бериш учун тадқиқот доирасини янада кенгайтириш керак деган фикрдамиз. Гап шундаки, Ҳирқатий юқорида ҳам айтиб ўтилганидек, ўз асарида ишқ темасини сўфиёна фалсафа асосида ёритишни мақсад қилиб олади. Шу ғоявий ният заминида туриб, шоир «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достонининг муқаддимасида ишқ темасини махсус бир бўлимда ёритиб, ўзининг бу хусусдаги мушоҳадаларининг бадиий тасвири учун «Шам ва парвона» «Гул ва булбул» ҳикоятларини яратади. Ҳирқатий тасаввуф илмидаги ишқ фалсафасининг моҳиятини ўзига хос йўл билан ойдинлаштириш мақсадида ажойиб талқинлар қўллайди. Ўз навбатида ишқнинг моҳияти ҳақида маълумот бериш ниятида ҳаётий қиёслар қидиради ва топади. «Уйғур адабиётининг қисқача тарихи» асарида достондаги қуйидаги мушоҳадаларга тўғри диққат қилинган: «Муҳаббаттин на ишлар таваллуд қилур. Меҳнат на ишга оид бўлур ва ул сирни аён ва ул сўзни баён қилмоқда билингким, тўрт ҳарфи лафзи муҳаббат, ҳар ҳарф бўлур етти қисмат» 2 . Бу ўринда шоир муҳаббат сўзининг араб имлоси билан тўрт ҳарфдан ташкил топишига ишора қилиб, унинг ҳар бир ҳарфида еттитадан қисмат яширинган деб айтади ва уларни бирма-бир шарҳлашга ўтади. Масалан, «муҳаббат» сўзининг «М» ҳарфида мичимоқ, мубталолик, маломат, мурувват, мувофиқлик, мунислик ва мустасил қисматлари яширинган. Худди шу тарзда шоирнинг талқинларига кўра, муҳаббат сўзининг «ҳ» ҳарфида ҳам ҳаёт, ҳилм, ҳаё, ҳасрат, ҳақирлик каби маънолар яширингандир. Ушбу истилоҳларнинг ҳаммаси мазмун эътибори билан бевосита ёки билвосита тасаввуфий ишқнинг шарт ва талаби билан изоҳланади. Ҳирқатийнинг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» асари юқорида айтилганидек, ўзидаги ишқ ва ишқ меҳнати талқинлари билан Навоийнинг «Ҳайрат ул-аброр» асаридаги тўққизинчи мақолат мундарижасига яқинлашиб кетади. Албатта, биз «Муҳаббатнома ва меҳнатком» асарини 2 Ыша асар.-74-б.

Навоийнинг «Ҳайрат ул-аброр» асари билан тенглаштириш фикридан батамом йироқмиз. Юқорида Ҳирқатий асарида дастлаб фалсафий-ахлоқий достонлари, жумладан, «Ҳайрат ул-аброр» услубига қиёс қилган эдик. Навоийнинг «Ҳайратул аброр» асарида ижтимоий-сиёсий ва ахлоқий мавзулар жуда катта бир силсилани ташкил қилгани ҳолда Ҳирқатий ўз асарида Навоий асарида қаламга олинган ишқ мавзуси хусусидагина баҳс этади, холос. Демак, Ҳирқатий достони ўзининг шу муҳим бир жиҳати билан Навоий «Ҳайрат ул-аброр»и билан яқинликни ташкил қилади. Шу томондан Ҳирқатийнинг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» асарида ишқ ва комил ошиқликнинг машаққатлари ҳақида баён қилинган фикр-мулоҳазаларни Навоий «Ҳайратул аброр»ининг ишқ таърифига бағишланган тўққизинчи мақолатнинг сарлавҳасига қиёс этиш ўринли бўлади. У ерда ўқиймиз: «Ишқ ўти таърифидаким, шуъласи бало саҳросининг лолалари ва ахгари балокаш кўнгул парголаларидур ва меҳнат қаро шоми анинг тутуни ва бу шомнинг муштариқ кавкаблари анинг учқунидурур» 3 . Қуйидаги мисралардаги ҳамоҳангликка диққат қилайлик. Алишер Навоий: Ошиқ ани билки эрур дарднок, Ҳам тили ҳам кўзию ҳам кўнгил пок. Орқасидин ишқни юз ғам ўқуб, Ҳар гириҳи бир ғам оёғин тугуб. Дард юкидин бўлубон хам қади, Дарддағи «дол» анинг ҳамқади. Чарх киби жисми саросар тугон, Меҳнати шомиға тонуқ ҳар тугон. Кўкси шигофи бўлуб оташ фишон, Шом балосиға саҳардин нишон. Ҳирқатий: Бадан кондур, анинг лаъли муҳаббат, 3 Навоий А. МАТ. У II т.-187-б.

Бу тандур кон, олур ким қилса меҳнат. Муҳаббат одамийнинг дур баҳоси, Муҳаббат бўлса йўқтур интиҳоси. На матлубдур агар йўқ бўлса толиб, Агар ҳусни эрур ҳарчанди ғолиб. «Ҳайратул аброр»да Навоий «Ишқ таърифи...» мақолатида ишқи ҳақиқийнинг қудратини кўрсатиш учун «Шайхи Ироқий Шомда ҳусн шамъи гулин кўргач, парвонадек туташқони ва шуъласи инкор тиканларин куйдуруб мункирлар бошиға ошқони» ҳикоятини келтиради. Ҳирқатий эса ўз асарида ишқи ҳақиқийнинг шавқ ва изтироблари ҳақидаги фалсафий-ахлоқий қарашларининг баёнидан кейин уни қувватловчи «Шам ва парвона» ҳамда «Гул ва булбул» ҳикоятларини келтиради. Ушбу ҳикоятлардан биринчиси, яъни «Шам ва парвона» нисбатан мўъжаз бўлиб, унда анъанавий Шам ва парвона образлари орқали муҳаббатнинг оташнок кучига офаринлар ўқилади. «Шам ва Парвона» достонлари Шарқда анча кенг тарқалган анъанавий мавзуларга асосланадилар. Биз ХУ I аср турк шоири Ломиийнинг «Шам ва Парвона» достонини биламиз. Бу мавзудаги асарлар бошқа адабиётларда ҳам учрайди. Ҳирқатийнинг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» асаридаги «Шам ва парвона» ҳикояти эса шоирнинг ўз асарининг марказига қўйган муҳаббат ва меҳнат темасини образли ёритиш мақсадида келтирилган кичик лавҳадан иборатдир. Ҳирқатий «Шам ва Парвона» ҳикояти орқали муҳаббатнинг ёлқинли кучи ва унинг поёнсиз меҳнат, машаққатлари ҳақидаги ўзининг ижтимоий-ахлоқий қарашларига бир мисол келтирган бўлади ва мавзуни тадрижий давом эттира бориб навбатда «Гул ва Булбул» достонига кўчади. «Муҳаббатнома ва меҳнатком» асаридаги «Шам ва Парвона» ҳикояти Ҳирқатийнинг ўзига хос маҳоратидан дарак беради. Шарқ поэзиясида куйланиб келинишича, шам қоронғу кечани ёритади. Ошиқларнинг суҳбатига оро беради. Шам ғазалларда рақибларнинг базмига нур таратиб ўтирган маъшуқага қиёс қилинади. Бироқ шам ва парвона маъжозан маъшуқа ва ошиқ рамзи сифатида Шарқ адабиётида, шу жумладан,

уйғур адабиётида ҳам чуқур илдиз отган образларга айланган. Бунга ҳаётнинг ўзида шамнинг мафтункор ёғдуси, парвонанинг шу ёғдуга ўзини қурбон қилишгача бўлган фидоийлиги материал берган. Ҳирқатий «Муҳаббатнома ва меҳнатком» асарида ана шу анъанавий образларга мурожаат қилар экан, ўзига хос талқинлар яратишга ҳаракат қилади 4 . Кунлардан бирида тунда ташкил қилинган бир суҳбат даврасини шам ёритиб турар эди. Шам ўзини ўзи ўрташи эвазига нур таратиб даврадагиларга ҳушвақтлик бахш этар эди. Лекин унинг «оташу об» ичидаги ҳолатидан даврадагилар бутун ғофил эдилар. Демак, ҳар ким ўз харидорини, дардкашини, ғамгузорини топиши керак эди. Шундай бўлади ҳам. Узоқдан шам шуъласини кўрган Парвона унинг устига етиб келади. Биногоҳ бўлди бир Парвона пайдо, У бўлди Шамнинг ҳуснига шайдо. Шу шайдолик туфайли Парвона ўтга ташланишга, ҳаёт торларини куйдириб юборишга ҳам тайёр турар эди: Уруп Шам ўтига гоҳи қанотин, Узой дап дунёдин тори ҳаётин. Ҳирқатий муҳаббатнинг ана шундай қалбни ўртовчи, жонни куйдирувчи шарори борлигини таъкидлар экан, нафис тасвирлар яратади: Бўлиб Парвона Шам ўтига восил, Қучуб маъшуқ, этиб мақсуд ҳосил. Парвона оташин ишқ йўлида ўзини нобуд қилади. Шароридин тушуб Парвонаға ўт, Муҳаббат ўти бирла қўйди совут. Ҳирқатий Парвонанинг фидоийлиги тасвирларида ғоят таъсирчан образлар қўллайди: Киши ошиқ эса, ўтдин ёнарму, Азиз маъшуқига жонни аёрму. Унарму дон агар нам бўлмаса яр, 4 Уйғур эдебиятинин қисқичэ тарихи.-Алмута, Наука, 1983.-75-б.

Чўмиб дон бих уруб бас кўрсатар сар. Ҳирқатий муҳаббат ва меҳнатнинг ҳамдамлиги ҳақидаги қарашларини намойиш этиш мақсадида келтирган юқоридаги жажжи ҳикояти билан ўз китобхонини муҳаббат, шу муҳаббатнинг синовлари, висол онларининг фусункор лаҳзаларини янада кенгроқ режа асосида тасвирлаган янги бир достонни тинглашга тайёрлайди. Бу «Муҳаббатнома ва меҳнатком» асарининг асосини ташкил қилган «Гул ва Булбул» достонидир. Гул ва Булбул васфи Шарқ халқлари оғзаки ижодиёти ва ёзма адабиётининг энг қадимги мавзуларидандир. Бу икки ном ошиқ ва маъшуқларнинг рамзий образлари сифатида ҳам адабиётда жуда эрта ишлана бошлаган ва даврларнинг ўтиши билан юзага келган кўплаб асарларнинг мавзуи бўлиб қолган. Ўзбек адабиётшуноси проф. В.Валихўжаев ўзининг ўзбек эпик поэзияси тарихига бағишланган тадқиқотида тўғри таъкидлаганидек, «Ҳар бир муаллиф яратган «Гул ва Булбул»да ўзига хос хусусиятлар, образларни талқин этишда оригиналлик кўзга ташланиб туради. Шу жиҳатдан қараганда, бир хил номланган ёки қаҳрамонлари ўхшаш бўлган асарларни таҳлил қилишда, ана шу хусусиятларни асар яратилган давр, автор кўзлаган мақсадни, унинг адабий эстетик принциплари ва умуман дунёқарашини эътиборга олиш шарт» 5 . Туркий халқлар адабиётларининг кўпида «Гул ва Булбул» достонларини учратиш мумкин. Унга яқин Хайдар Хоразмийнинг «Гул ва Наврўз» достонидир. Кейинча туркман адабиётида Шобанданинг (ХУ III аср) «Гул ва Булбул», уйғур адабиётида ҳам Ҳирқатийнинг ва Салоҳийларнинг «Гул ва Булбул» манзумалари юзага келди. Бу асарлар сюжет қурилиши, образларнинг танланиши жиҳатидан бир-бирига маълум даражада яқин турса-да, юқорида таъкидланганидек, уларнинг ҳар бири ўзига хос бир бадиий оламдир. Шу сирада уйғур шоирлари қаламига мансуб «Гул ва Булбул» достонлари, бир томондан, Шарқ адабиётининг гуманистик анъаналари билан яқиндан алоқадорлиги, иккинчи томондан, уйғур 5 Валихыжаев Б. Ызбек эпик поэзияси тарихидан.-Т.:Фан, 1974.-57-б.

халқининг тарихи, адабиётида муҳим бир ҳодиса сифатидаги хусусиятлари билан ҳам ажралиб туради. Ўзбек адабиётшунослигида «Гул ва Булбул» достонлари ҳақида гап борганда бу мавзудаги тўнғич асар сифатида «Гул ва Наврўз» достони қаламга олинади. Кейинча юзага келган асарлар, жумладан, Салоҳийнинг «Гул ва Булбул» достони Хайдарнинг «Гул ва Наврўз»и билан муқояса таҳлил этилиб, Салоҳийнинг бу достоннинг тема ва образларидан баҳраманд бўлгани ҳолда ўз асарида мустақил йўл тутганлиги таъкидланади. Б.Валихўжаев юқорида эсланган монографиясида уйғур шоири Ҳирқатийнинг «Гул ва Булбул» достонига ҳам қисқа тўхтайди. Айни пайтда унинг «Гул ва Наврўз»дан талай тафовутларга эгалигини ҳам қайд этади 6 . Дарҳақиқат, Ҳирқатийнинг «Гул ва Булбул» достонини кузатганда, унда мажозий образларни қўллаш жиҳатидан «Гул ва Наврўз» билан маълум боғланиш борлиги кўзга ташланади. Илмий адабиётларда Ҳирқатий асарини мавзу ва образлар жиҳатидан Навоий асарларига яқинлиги ҳақида ҳам қайдлар мавжуд. Уйғур адабиётшуноси Р.Қодирий Ҳирқатийнинг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» асари билан Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достони ўртасидаги оҳангдошлик ҳақида сўз очиб бу ҳолни уйғур шоирининг устод сўз устасидан илҳомланиши, деб жуда тўғри кўрсатган эди 7 . Лекин бизнинг назаримизда, «Муҳаббатнома ва меҳнатком» асарини фақат «Фарҳод ва Ширин» анъаналари билан чеклаш икки шоир ижодиёти ўрталаридаги алоқаларни анчайин торайтириб қўяди. Б.Валихўжаев юқорида номлаб ўтилган тадқиқотида «Гул ва Булбул» типидаги асарларни масал-поэма сифатида характерлайди ва «Гул ва Наврўз», «Лисонут-тайр», «Ҳусн ва Дил» каби асарларни масал-поэмага яхши мисол бўла олади» деб ёзади 8 . Шундай экан, Ҳирқатийнинг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достонида Навоийнинг бошқа асарлари, жумладан, «Лисонут-тайр» достони анъаналари ҳақида ҳам баҳс этиш мумкин бўлади. Афсуски, «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достони 6 Ыша асар.-58-б. 7 Қодирий Р. Уйғур адабиётида Навоий анъаналари. «Адабий мерос».-Т., 1968. 1-том.-53-б. 8 Валихыжаев Б.Ызбек эпик поэзияси тарихидан.-Т.: Фан, 1974.-57-б.

уйғур адабиёти тарихига оид ишларда, айрим уйғур олимларининг мақолаларида қаламга олинган бўлса-да, у ҳали атрофлича тадқиқ этилган эмас. Биз қуйида достонга оид бугунгача мавжуд қарашларни давом эттирганимиз ҳолда, унинг Навоий ижоди билан алоҳали жиҳатларига кенгроқ тўхташни мақсад қилиб олдик. Зеро, ҳар қандай асарнинг таҳлилида мавзу тарихини етарли ёритмаслик шу асарнинг ҳамма ғоявий-бадиий фазилатларини, демак, унинг муаллифи маҳоратини атрофлича ўрганишга монилик қилади. Гул ва Булбул. Буларнинг бири баҳорнинг ҳусну латофати рамзи, иккинчиси эса, мафтункор табиат мўъжизасининг куйчисидир. Баҳорнинг келиши, баҳор ёмғиридан баҳравар сабзаларнинг ерга алвон гиламлар тўшалгандай товланиши «Девону луғотит турк»дан ўрин олган шеърларда ҳам куйланган эди. Кўклам кўркини Рабғузий ҳам, Лутфий ҳам сертароват мисраларда куйлаганлар. Баҳор келиши билан турфа гулларнинг очилиши, унга мафтун булбулнинг хонишларини Навоий айниқса сермазмун ва сержило мисраларда маҳорат билан тасвирлаб беради. Жаҳон боғи кўп дилкашдир,-деб ёзади Навоий «Садди Искандарий» достонида- бу боғдаги гиёҳлар Чин табиатини намойиш қилгани каби у ердаги ҳар бир гул гўзалларни эслатади. Оловдай шуъла сочиб турган қизил гулни кўриб булбул бечора самандар каби куйиб- ёнади. У ёниб, шуълаланиб турган гул эмас, булбул уясига тушган ўтдир, йўқ, уясига эмас жонига тушган оташдир 9 . Гул билан булбулнинг бир-бирига вобасталиги ҳақидаги бу тасвирлар бу мавзудаги катта достонларнинг куртагидай кўзга ташланади. Навоийнинг «Садди Искандарий» достонида Искандар образи талқини давомида махсус «Булбул ҳикояти ким...» деб бошланувчи кичик боб мавжуд. У ерда ҳикоя қилинишича, бир боғда булбул куйиб-ёниб фиғон чекаётганида, булбулни кузатиб турган зоғ яқинлашиб уни эзмаликда, саботсизликда айблайди ва дейди: «Эй булбул, сен боғда бир ой жўш уриб куйлаб, ўн бир ой ғам-андуҳда юрасан. Бу ишинг учун чаман 9 Навоий. МАТ. Х I -том.-405-б.

гулларидан уялмайсанми?» Шунда булбул устки либоси каби ички олами ҳам қора бўлган қарғага қарата аччиқ-аччиқ сўзлаб, унинг оғзини тикиб қўйгандек бўлади. Булбул ўзининг қам-андуҳларининг сабабини изоҳлар экан, чаманда гул бир ойгина юз кўрсатади ва қайта баҳор келгунга қадар мен ўн ой жудоликка маҳкумман. Оҳ-фиғонларимнинг боиси шундандир. Ишқ-муҳаббатдан бехабар сен нимани ҳам англар эдинг, деб айтади. Бу жавобдан қарға янада қорайиб кетади ва хомуш қолади 10 . Навоийнинг «Садди Искандарий» достонидаги булбул қалбига ўт солган гул ва гул шавқида ҳамиша навҳакор булбул ҳақидаги лавҳалар билан танишганда, хусусан у ердаги булбул ва зоғнинг савол-жавобидан иборат ҳикоятга қулоқ тутганда, Навоийнинг бу тасвирлари билан Ҳирқатийнинг «Гул ва Булбул» достони ўртасида мантиқий бир боғланиш борлигига қаноат ҳосил қиламиз. Шубҳасиз, Ҳирқатий туркий тилидаги адабиётда, жумладан, ўз она тилидаги адабиётда ўзигача мавжуд анъаналар билан ҳам таниш эди. Шоир халқ оғзаки ижоди асарларидан ҳам ижобий таъсирланган бўлиши муқаррардир. Муҳаммад Имин Ҳирқатийга яқин бир даврда яшаган Ғурбатий тахаллусли бир шоирнинг ҳам «Гул ва Булбул» номи билан достон яратганлигини шоир Салоҳийнинг «Булбул ва Гул» достони муқаддимасида келтирилган маълумотлар орқали биламиз. Салоҳий ана шу шоир асари ҳақида фикр юритаётганда Бўлиб файз баҳори Кошғардин, Топиб табъим сафо бу сўзлардин, Мисраларини қўллайди. Шунга кўра юқорида сўз борган Ғурбатийни кошғарлик уйғур шоири деб ҳисоблашга асос бор. Муҳаммад Имин Ҳирқатийнинг эса, бу шоирга муносабати ҳақида яна қўшимча маълумотлар аниқлангунга қадар бирор фикр айтиш қийиндир. Шундай қилиб, Ҳирқатий ўз достонида Шарқ муҳаббатномаларининг энг яхши анъаналарини давом эттиргани ҳолда Булбул ва Гул рамзий 10 Ыша ерда.

образларидан фойдаланиб, ўзининг жамият ва табиат ҳаётига оид қарашларини поэтик тарзда ифодаланишни мақсад қилиб олади. Ҳирқатийнинг «Гул ва Булбул» ҳикоятидаги мажозий образлар Х II аср форс-тожик адабиётининг йирик намояндаси Фаридиддин Атторнинг «Мантиқут тайр», Навоийнинг «Лисонут-тайр» достонларини ҳам эсга солади. Масалан, Булбул образи Навоийнинг «Лисонут-тайр» достонида ҳам бор. Ўз ўрнида шуни ҳам айтиш жоизки, Ҳирқатийнинг «Гул ва Булбул» ҳикояти, гарчи устодларнинг асарларига туташ ҳолда мажозий образлардан ташкил топган бўлса-да, уйғур шоирининг достонида мажозий образлар «Мантиқут-тайр» ва «Лисонут-тайр»дан фарқли равишда муҳаббат эгалари сифатида ҳаракат қиладилар. «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достонининг марказий қаҳрамонлари Булбул ва Гул узоқ давом этган мураккаб севги саргузаштини бошдан кечирадилар. Севги, ҳижрон, рашк синовларидан ўтадилар. Асарнинг тасаввуфий ботиний йўналиши ҳам ўзига хосдир. Достон воқеалари Булбул, Гул ва Сабо образлари ўртасидаги муносабатлар асносида ривожланиб боради. Сабо-тонгнинг оромбахш шабадаси-Шарқ адабиётида ошиқнинг маъшуқага ва ўз навбатида, маъшуқанинг севгилисига дуою саломларини етказиш йўлида воситачи ролини адо этиб келган фидойи, рамзий бир образ сифатида шуҳрат тутгандир. Сабога хитоб Ҳофиз ва Саъдий, Лутфий ва Навоий ғазалларида кўп учрайди. Фурқатнинг «Сабога хитоб» деб номланган махсус маснавий мактуби мавжуддир. Шундай қилиб, дастлаб лирик асарларга кириб борган Сабо аста-секинлик билан эпик асарларнинг қаҳрамони даражасига кўтарилган. Жумладан, Сабо Гул ва Булбул образлари асосий ўринни ташкил қилган асарларнинг ҳаммасида иштирок этади. Бу асарлардаги Сабо воқеалар давомидаги ғоявий вазифага кўра кўпинча «Гул ва Наврўз» достонидаги Булбул образига яқин туради. Ушбу асардаги Булбул рамзий образи Навшод шаҳзодаси Наврўз ва Фархор маликаси Гулнинг муҳаббат саргузашти давомида Наврўз томонида туриб, ошиқ-маъшуқлар ўртасида воситачилик қилади.

Жумладан, Наврўз тушида Гулни кўриб, унга кўнгил қўйиб, Фархорга излаб келар экан, қўшиқчи Булбул ўз вазифасини адо этади. У Гулнинг ҳузурига бориб Наврўз номидан ғазал ўқийди. Наврўзнинг Гулга Булбул орқали йўллаган дуои-саломлари ва севги туйғулари изҳорига жавоб қайтариш учун кўпинча Гулнинг энагаси Савсан майдонга чиқади. Ҳирқатий достонида эса, «Гул ва Наврўз»даги Булбул образи вазифасини Сабо адо этади. Шу ўринда табиий бир савол туғилади. Ҳирқатий асарида Булбулнинг Гулга бўлган муҳаббати можароси ҳикоянинг асосини ташкил этар экан, Булбулдай ҳамишали Гул ошиғи нега ўзи Гулга тўғридан- тўғри мурожаат этавермайди? Бу олифта ошиқнинг гапларини Гулга етказишда Сабо воситачилик қилади. Менимча, Ҳирқатий ўзининг «Муҳаббатнома ва меҳнатком»дан ўрин олган «Гул ва Булбул» ҳикоятида анъанавий ишқий достонларда мустаҳкам ўрин олиб келган ошиқ-маъшуқлар саргузаштларини бир-бирига боғлаб борувчи, бинобарин асар композициясида ҳам муайян ўринга эга бўлган учинчи образ-воситачи образидан чекина олмаган. «Муҳаббатнома ва меҳнатком» асаридан ўрин олган ва биз юқорида тўхтаб ўтганимиз «Шам ва Парвона» ҳикоятида бундай воситачи образига зарурат йўқ эди. Шопур (Навоий), Булбул (Хайдар) ва Сабо (Ҳирқатий) типидаги образлар кўпинча катта эпик асарларда учрайди. Сабо образининг анъанавий манбалари ҳақида гапирганда, шуни кўзда тутиш керак. Лекин Ҳирқатий уни сюжетда муҳим ўринга эга бўлган катта образ сифатида ишлашга эришган. Шу жиҳатдан қараганда, Ҳирқатий ўзининг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достонида Сабо образини эпик қаҳрамон даражасида ишлаш билан уйғур адабиётини янги бир образ билан бойитди. Ҳирқатийнинг «Гул ва Булбул» ҳикояти таҳлилини бошлашдан олдин Сабо образининг манбалари, унинг достондаги ўрни хусусидаги мулоҳазаларга махсус тўхташимизнинг боиси, асар воқеаси сюжетда Сабо образининг пайдо бўлиши билан бошланади. Сабо яхшилик, эзгулик элчисидир. У субҳи содиқдан бошлаб тоғу тошларни, боғу роғларни, гулшанларни кезади. Одамларнинг қалбига ором

бағишлайди. Шарқ халқлари оғзаки ижодиёти ва ёзма адабиёти асарларида куйланганидек, ошиқларнинг қалбини қалбига боғлайди. «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достонида ҳам ана шу анъанага муносиб ўрин берилган. Сабо ўзининг ҳар галги одати бўйича гулшанларни кезиб юрар экан, бир турфа гуллар билан зийнат топган боғнинг устидан чиқиб қолади. Бу Гулшаннинг алвон гуллари шу даражада гўзал ва тароватли эдики, бу ором боғига ҳамма ҳавас қилса арзирди. Сабо бу боғнинг лолалари, гулларини тамошо қилиб, қушларнинг шўхчанг, бийрон хонишларига қулоқ тутишда давом қилар экан, бир дам лотафат, зарофат рамзи бўлган Қизил гулга кўзи тушиб қолади. Ҳамиша ҳаммага яхшиликни, эзгуликни орзу қилиб юрган Сабо Қизил гулга яқинлашиб, унга кузатувчанлик билан назар ташлаб, «бу гулга муҳаббат йўлида бир содиқ керак экан»-деган фикрга келади. У Қизил гулга яқинлашар экан, сенга муносиб ёр топажакман деб сўз беради 11 . Достон сюжетида шу нуқтадан бошлаб Гул образи пайдо бўлади. Мажозан бениҳоя гўзал, айни пайтда беқиёс иффат эгаси бўлган Гул муҳаббат тимсолидир. Гул –гулшанда энг гўзал бўлишига қарамай, ўз кўркини кўз-кўз қилмайди. Гул ўзи билан ўзи машғул. Тонг отиши билан беихтиёр ўзининг ғунча баргларини ёза бошлайди. Кўп ўтмай улар май билан сархуш кишилардек ўзларини ҳар томонга ташлай бошлайдилар. Сабо бу гўзаллик хабарини олиб яна боғу роғлар аро сайр этар экан, бир манзилда тўда гуллар ва уларга парвона бўлган хушхон қушларга кўзи тушади. Сабо шу ерда чаҳ-чаҳ отиб, бирон-бийрон хониш қилаётган Булбулга кўзи тушади. Сабо зийраклик билан кузатиб биладики, Булбул шу яқиндаги Гулиқаҳқахга майл билдириб, ўзидан беихтиёр бўла бошлаган. Буни сезган Сабо Булбулга яқинлашиб, дунёда нима кўп, гул кўп, чаман кўп. Лекин «маҳрам» ва «ҳамдам» топиш жуда қийин. Бундай олижаноб жуфт топиш учун заҳмат даштларини учиб ўтиш, вафо ва садоқат синовларига бардош бериш керак деб айтади. 11 Уйғур эдебиятинин қисқичэ тарихи.-Алмута:Наука, 1983.-76-б.

Унга ўзи қўшни бир гулшанда кўриб келган Қизилгулни таъриф ва тавсиф этади. Эрур бисёр гули раъноу зебо, Қизилгулдур бу гуллар ичра якто. Яна гулларда бўлса ранг ила рўй, Назокатта Қизилгул турфа хушбўй. Халқда «чаманда гул кўп бўлгани билан булбулнинг севгани қизилгулдир» деган нақл бор. Достонда худди шундай воқеа рўй беради. Булбул Сабодан Қизилгулнинг таърифини эшитар экан, Булбулни Гулга, ёки Гулни Булбулга осонгина етиштирақолмайди. Икки ўртада яъни Булбул билан Гул ўртасида синовлар бошланади. Сабо уларнинг бир-бирларига йўллаган номаларини етказиб туради. Ҳирқатий «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достонини маснавийда яратган. Бироқ асарда Булбул ва Гул ўртасидаги номалар ғазал услубида бўлиб, Ҳирқатийнинг ғазалнависликда ҳам яхшигина иқтидор эгаси эканлигини кўрсатади. Достонда воқеаларни ҳикоя қилувчи маснавий қайси баҳрда бўлса, ғазаллар ҳам асосан шу ўлчовда яратилгандир. Шундан келиб чиқиб «Муҳаббатнома ва меҳнатком» маснавийси мусаддаси маҳзуф (мафоийлун мафоийлун фаулун) вазнида ёзилгани каби ундан ўрин олган ғазаллар ҳам шу ўлчовдадир деб айта оламиз. Ҳирқатий достонининг асосини ташкил қилган маснавий ва ўрни ўрни билан қўлланган ғазалларнинг шаклий хусусиятлари ҳақидаги масала махсус диққатни талаб қилади. Гап бу ўринда асар воқеаларининг тадрижий равишда ривожланиб боришида Булбул ва Гул образларининг ҳис- ҳаяжонлари, севги ва садоқат кечинмаларини ниҳоятда нафис ифодалаб берган номалар хусусида боради. Булбул Сабо орқали Гулнинг васфини эшитар экан, унга дил изҳори сифатида ғазал тарзида нома йўллайди: Сенинг, эй Гул, каломингни ишиттим, Қизил ўттак жамолингни ишиттим. Адатсиз вазфинг онглап ман Сабодин,

Жаҳондо йўқ мисолингни ишиттим. Сучук бўлди менинг жисмиму жоним, Ўшул дам шаҳду болингни ишиттим. Синони ишқ бу жонимға тагди, Бу ранг нозук наҳолингни ишиттим. Бўлуб қул хизмитинг қилмоққа борсам, Ғулом истар хаёлингни ишиттим. Гул Булбулнинг мактубидан ғоят таъсирланиб унга жавоб айтишга тутинади. Гулнинг номаси ҳам бошдан-оёқ ошиқона бўлиб, уйғур адабиётидаги анъанавий ғазаллар тематикаси, образлар системаси асосига қурилгандир. Лекин Ҳирқатийнинг Гул ва Булбул образлари маънавий оламини ёритишга бағишланган ғазаллар ўзида номаларга хос хусусиятларни ифодалаб келади. Масалан, Булбулнинг номаси муҳаббатли дил изҳоридан иборат бўлса, гулнинг мактуби шу муҳаббат туғёнига муносиб бир жавоб тарзидадир. Гулнинг Булбулга жавоб номасида шу ҳол яққол кўзга ташаланади: Деди Гул: Онглидим васфингни Булбул, Неча бўлдим муаккал сонго ман қул. Эшит номамни, кал, андиша қилмой, Умидинг торидин бўйнумдадур ғул... Мани дап сан келур арсанг бу ярга, Фидо айлай дилу жонимни билкул. Шу ўринда булбул ва Гул ўрталаридаги номаларнинг «Гул ва Наврўз» достонидаги ошиқ ва маъшуқларнинг мактубларига яқинлиги ҳақида гапириш мумкин бўлади. Тўғри, Наврўз ва Гулнинг ўзаро номалари ўзига хос бир тарзда қурилганди. Достонда биз «Булбул Наврўз тилидин ғазал ўқиғони» каб ифодаларга дуч келсак-да, асарда бирор ўринда маснавийдан чекиниш кўзга ташланмайди. Демак, у ерда «ғазал» ибораси қўйилган бўлса- да, нома маснавий йўли билан берилади. Ҳирқатий достонида эса, ғазаллар ўз мазмуни ва шаклий хусусияти билан ғазалдир. Лекин улар ғоявий йўналиши

билан ҳар икки асарда ҳам ошиқлар ўртасидаги ёзишмалар бўлиб қолаверадилар. Бу жиҳатдан уларни Х I У-ХУ асрлар адабиётида кенг ўрин олган «Муҳаббатнома» (Хоразмий), «Даҳнома» (Амирий) асарларига қиёс қилиш мумкин. Бу номаларда севишганларнинг бир-бирларидан вафо умиди, васл иштиёқи, жавобсиз қолган севги туйғуси учун таъна-тазаррулар ва бошқа кечинмалар шалоласи ранг-баранг дилкаш тасвирлар воситасида ифода этилади. Достонларда эса, эпиклик етакчи ўрин тутиши билан боғлиқ ҳолда лирик персонажлар одатдаги тадрижий ҳаракатда бўлган шахсларнинг тимсоли сифатида ҳаракат қиладилар. Улар бир-бири билан бевосита тўқнашади. Уларнинг ўрталаридаги номалар эса шу қаҳрамонларнинг саргузаштлари тафсилотлари доирасида бўлади. Ҳирқатий достонида Булбул Сабонинг раҳнамолиги билан Гулнинг қошига келар экан, улар бир- бирларини садоқат бобида синашга тутинадилар. Гулнинг синовчан сўзларига Булбул «Сени деб диёримдин кечибман», «жонизоримдин кечибман», «йўлингда ихтиёримдин кечибман» деб фидоийлик билан жавоб беради. Ҳирқатий достонидаги Булбулнинг бу сўзлари бир қадар «Гул ва Наврўз» достонидаги Наврўз ғазалларини эсга солади. Наврўз Навшоддан Гулни излаб Фархорга келар экан, унга қарата: «Ёнар ўи ичра ўртаб хонлиғимни, қулунг бўлдум қуюб султонлиғимни», «Агарчи шоҳ эдим, эмди гадоман», «ғариблиқ дарди бирла мубталоман», деб айтади. Севишганлар ўрталаридаги мактубларда Ҳирқатий Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонидаги ёзишмалардан ҳам баҳраманд бўлгани шубҳасиздир 12 . «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достонида Ҳирқатийнинг Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонига катта сўз санъати асари сифатида қараб, ундаги устоз маҳорат мактабидан баҳраманд бўлганлигини достон ҳикояси давомида яна қатор лавҳаларда кузатиш мумкин. Шулардан бири – Булбул билан Гул ўртасида узоқ давом этган савол-жавоблардан иборат айтишувдир. Сабо ўз саёҳатлари давомида гулшанда Қизилгул билан танишар экан, у ердан чиқиб Булбул ошён қурган чаманга боради ва унга Қизилгул ҳақида 12 Қодирий Р. Уйғур адабиётида Навоий анъаналари. «Адабий мерос», 1968. 1-к., 53-б.

гапириб беради. Булбул Сабодан эшитган таъриф-тавсифларга маҳлиё бўлиб тезда йўлга чиқа қолмайди. У олдин Гулнинг – хоҳиш иродасини билмоқчи бўлади. Гулнинг самимий гапларини эшитгандан кейингина унинг ҳузурига йўлга чиқади. Ҳирқатийнинг ҳикоя қилишича, Гул ҳам дабдурустдан Булбулга инон-ихтиёрини бериб қўймайди. Уларнинг дастлабки учрашувлари жиддий, лекин самимий савол-жавоблар билан кечади. Шу аснода севишганлар бир-бирларини яқиндан била бошлайдилар. Муҳаббат юксак синовдан ўтади. Ҳирқатийнинг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достонида савол-жавоб эпизоди Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» достонидаги Фарҳод ва Хусрав савол-жавобларининг таъсири остида ёзилганлиги равшан англашилади. Ҳирқатий асарида бундай савол-жавоблар икки ўринда учрайди. Улардан бири дастлаб Сабо Булбул яшаётган гулзорга борганда рўй беради. Булбулнинг чамандаги ҳушилҳом, бироқ ошиқона хонишларини эшитган Сабо уни узоқ саволга тутади. Бу манзарани жонлантиришда Ҳирқатий Навоий достонидаги айтишувнинг ташқи монандлигинигина эмас, шу билан бирга мазмун оҳангдошлигини ҳам сақлаб қолишга, айни пайтда оригинал гўзал бир манзара яратишга ҳаракат қилган ва бунга эришган. Маълумки, Навоий достонида Хусравнинг биринчи саволи Фарҳоднинг ватани, маконини сўрашдан иборат бўлади: Деди: Қайдинсен, эй мажнуни гумроҳ? Фарҳод Хусравнинг бу саволига «аҳмоқ бўлмасанг шундай савол берармидинг» дегандай заҳарханда билан жавоб беради: Деди: Мажнун ватандин қайда огоҳ 13 . «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достонида ҳам Сабонинг Булбулга дастлабки саволи Навоий талқинларига ҳамоҳангдир: Деди: Қайдин бўлурсан, мурғи хушхон? Булбулнинг жавоби ҳам Навоийчадир: Деди Булбул: Маконим армас аён 14 . 13 Навоий А. МАТ. У III -т.-323-б. 14 Эсирлир садаси.-Алмута, 1963.-70-б.

Қуйидаги муқояса ҳам ҳар икки асар ўртасидаги яқинликни кўрсатувчи муҳим далиллардир. Навоийда: Дедиким, ишқ ўтидин де фасона, Деди: куймай киши топмас нишона 15 . Ҳирқатийда: Деди: Шарҳ айлагил ҳолинг хароби, Деди: Ишқ ўтидин боғрим кабоби 16 . Навоийда: Деди: Бу ишқдин инкор қилғил, Деди: Бу сўзни истиғфор қилғил 17 . Ҳирқатийда: Деди: Бу ишқ ўтин жондин ўчургил, Деди: Бу сўзни кўнглунгдин кечургил 18 . Навоийда: Деди: Қай чоғдин ўлдинг ишқ аро маст, Деди: Руҳ эрмас эрди танга пайваст 19 . Ҳирқатий: Деди: Шарҳат май паймонасидин, Деди: Ичтим азал майхонасидин 20 . Бу лавҳалардаги фарқ шундаки, агар Навоийнинг достонида бир-бири билан ҳар томонлама муҳолифатда бўлган кучлар тўқнашса, улар от устида турган қиличбозлардек бир-бирларига сира ён бермай сўз тиғи билан ҳамлада давом этсалар, Ҳирқатий достонида Сабо савол-жавоб асносида Булбулнинг сирри асроридан яқиндан бохабар бўлади. Шунга кўра, улар ўртасидаги савол-жавоблар ҳам кўпинча назокатли сўзлар билан давом қилади. Масалан, Сабонинг 15 Навоий А. МАТ. У III -т. 323-б. 16 Эсирлир садаси.-72-б. 17 Навоий А. МАТ. У III -т. 323-б. 18 Эсирлир садаси.-72-б. 19 Навоий А. МАТ. У III -т. 323-б. 20 Эсирлир садаси.-71-б.

...На важҳдин айларсан афғон.- деган сўроғига Булбул ...Бир гул учун боғрим менинг қон, деб жавоб беради. Сабо Булбулга қарата: ... Ай қуш, манга васпинг баён эт, деган сўроғига Булбул: ... Чеҳримни кўр, сиррим аён эт,- деб халқнинг «ранг кўр, ҳол сўр» иборасига ишора қилади. Ҳирқатий достонидаги Булбул билан Сабо ўртасидаги қуйидаги мисралар ошиқларнинг дардлашувидек таассурот қолдиради. Жумладан, Сабонинг булбулга қарата: -сенинг дардинг оламни ўртайди, тушкин ҳолингни менга тушунтириброқ гапиргин,- деган сўроғига- сен билағонлик билан гапирдинг, бағрим ишқ ўти билан кабобдир, - деб жавоб беради. Ҳирқатий ўз қаҳрамонларининг маънавий оламларини очиб берадиган содда, айни вақтда фавқулодда поэтик тафсилотлар топади ва бу билан савол-жавобнинг таъсир кучини ҳам, унинг бадиий залворини ҳам оширади. Шу жиҳатдан қуйидаги мисралар ниҳоятда характерлидир. Сабо Деди: Ой хаста, ҳолинг не кечадур. Булбул Деди: Ғамдин монго кундуз кечадур. Сабо ўзини билмасликка солиб яна савол қилади: Деди: Жонингга бу ўтни на ёқти. Булбул ҳам вақтни ғанимат билиб муддаога кўчади: Деди: Бу кўз биногоҳ Гулга бақти. Сабо Булбулнинг устки кўринишига ишора қилиб айтади: Деди: На важҳдин кўкдур бу пайкар. Унга Булбул ҳам ниҳоятда топағонлик билан жавоб қилади:

Деди: Ўтдур ичим, бил, тошим ахгар. Достонда шу айтишув лавҳаларида қуйидаги характерли мисраларга кўзимиз тушади: Деди: Жисминг надиндур печ тоби, Деди: Жонимдадур меҳнат шароби. Деди: Куйдурди таъсири фиғонинг, Деди: Ишқ ўтидиндур асли онинг. Юқоридаги парчада «жисмдаги печу тоб жондаги меҳнат азоби туфайлидир, фиғоннинг куйдирувчи таъсир кучи ишқ ўти сабаблидир» дейилиши Ҳирқатийнинг бутун достон руҳига сингдирилган «Муҳаббатнома ва меҳнатком» сўзларининг мазмунини янада ёрқинроқ очишга хизмат қилади. «Муҳаббатнома ва меҳнатком» асаридаги иккинчи айтишув бевосита Гул билан Булбул ўртасида бўлиб ўтади. Илгари Гулиқаҳқаҳ ва бошқа гулларга ошиқ бўлиб, уларни васф этиб юрган Булбул чинакам ошиқликнинг кайфиятини эндигина сеза бошлайди. Қуйидаги мисраларда шу ҳол кўзга ташланади: Деди: Надин бўлуптур ранги зардинг, Деди: Жонимни ўртар ишқ дардинг, Деди: Надин тушукдур жисми зоринг, Деди: Санчилди ҳар дам танга хоринг. Савол-жавоб асносидаги: Деди: Надин паришон бўлди ҳолинг, Деди: Нўш атмайин ширин зулолинг,- Дейиилиши ва Гулнинг «нега кўз ёшларинг лаълга ўхшаб қонталаш» деган саволига булбулнинг «чунки жигарим қондур» деб жавоб бериши Булбулнинг ҳаётнинг нафосат гулига ошиқлиги белгиси бўлиб қолган рамзларда шоир ботиний мазмун билан оллоҳга бўлган буюк ишқнинг завқ ва машаққатини куйлайди. Биз бу ҳақда Ҳирқатий достонининг муқаддима бобида муҳаббат меҳнати ҳақида баён қилинган фикрларга таяниб мулоҳаза

юритган эдик. Ушбу ўринда яна ўша мулоҳазани ўртага қўямиз. Ҳирқатий достонининг ғоявий мундарижаси ҳақида гапирганда, бу ҳолатларни қайд этмаслик асарга бир томонлама ёндашув бўлади. Ҳирқатий ўз асари воқеалари давомида бу масалаларга диққат қилишни ҳам устоз Навоийдан ўрганди. Бу хусусда Навоийдаги- Деди: Қай чоғдин ўлдинг ишқ аро маст, Деди: руҳ эрмас эрди танга пайваст, Мисраларининг Ҳирқатийнинг – Деди: Шарҳ ат май паймонасидин, Деди: Ичтим азал майхонасидин Байти билан юқорида ҳам эсланган муқоясаси яхши мисол бўла олади. Юқоридаги чекинишлардан кейин яна асар воқеалари тизмасининг таҳлилига ўтамиз. Аслини олганда, юқорида Сабо ва Булбул, Гул ва Булбул ўрталаридаги айтишувдан келиб чиқиб ўртага ташланган фикр-мулоҳазалар мавзудан чекиниш эмас, балки достонда муаллиф томонидан илгари сурилган ғоявий ниятни равшанлаштириш, уни шарҳлашдан иборатдир. Зотан, достон ҳикоясининг ривожланиб бориши ҳам шу фикрни асослашга хизмат қилади. Достон воқеаларининг кейинги оқимидан маълум бўлишича, Булбулнинг чин ошиқлиги, ўз ишқида фидоийлигини англаган Гул унга хайрихоҳлик билан қарай бошлайди. Булбулни «меҳрибоним» деб атайди. Икки ўртада аҳдлашувлар бошланади. Лекин кўп ўтмай Булбулнинг қўнимсизлиги, қийинчиликлар олдида ожизлиги билиниб қолади. У Қизилгулнинг тиконини баҳона қилиб, унинг ҳузуридан кетиб қолади. «Зимистон кўрмаган булбул қизилгул қадрига етмас» деган мақол мазмунидаги ҳолат рўй беради. Гулга етишмакнинг ўзи машаққат. Энди унинг тикани замҳматларига бардош бермаган булбул ҳақиқий ошиқ эмас, булҳавасдир. Булбулнинг ўзини бундай тутиши, унинг ҳатти-ҳаракатидаги енгилтаклик Гулни қаттиқ ранжитади. Ўртада гинахонликлар бошланади. Бир-бирини камситадиган гаплар бўлиб ўтади. Мана шу ўта зиддиятли, кўнгилни ўртовчи жудолик

дамларида Сабо яна воқеага аралашади. Булбул билан Гулни енгил-елпи ҳаваслардан воз кечишга, фидойи ошиқлик йўлида қийинчиликларга бардош беришга даъват этади. Сабонинг панду насиҳатлари ва ўрни билан «дўст ачитиб гапиради» мазмунидаги хитобларидан хижолат чеккан Булбул яна Гулнинг олдига қайтиб келади. Булбулнинг Қизилгул ҳузурига қайтиб келиб арзу ниёзларида севгига эътиқод, муваққат араз ва адашиш учун пушаймон, васл онлари учун жонфидолилик англашилиб турар эди. Булбулнинг шу онлардаги арзномаси бевосита Навоий достонидаги Фарҳод ва Ширин мактубларини эслатиб туради. Гулнинг юрак хитобларига қулоқ тутайлик: Деди: Ай булбули зорим, нечуксан, Фироқ илкида афгорим, нечуксан? Монго ардинг жаҳонда ёри дилдор, Жамолим баъига ардинг харидор. Фироқ ичра сенинг ҳолинг на кечти, Ғамим бирла маҳу солинг на кечти. Булбулнинг қуйидаги сўзлари Фарҳодонадир: Кеча-кундуз қилип ҳажрингда зори, Кўнгулнинг йўқ эди сабру қарори. Хиёлинг тиғ уруб, жондин эқиб қон, Назаргоҳимга бўлди ул гулистон. Монго сандин бўлак жонон керакмас, Бу кўнглум тахтига султон керакмас. Оёғинг туприғи гуҳардин ортуқ, Ғаминг заҳри монго кавсардин ортуқ. Достон Булбул ва Гулнинг ҳижрон кунларидан кейинги хушбахт дамлари тасвирлари билан якунланади. Булбулнинг бутун Шарқ поэзиясида гулнинг фидойи ошиқи сифатида куйланиб келингани, ишқий-романтик достонларнинг қаҳрамонларини

булбулга ўхшатиши чуқур томир отган анъанадир. Лекин ўша гулга ошиқ бўлиб, унинг бошида тонгни кутиб олувчи сайроқи булбулга тил ато қилинганида, у ўз маъшуқаси гул ҳузурида қалбини қандай ёзар эди, нималар дер эди, севги ҳасратларини, висол завқларини қандай ифода этар эди? Шарқ адиблари булбулнинг мажозий образини яратиб, унинг қалбига таржимонлик қилдилар. Агар Ҳайдарнинг «Гул ва Наврўз» достонида булбул образи одамийлик шаънини баланд тутиб, хайрли ишларга ўзини бахшида қилган бир фидойи дўст сифатида ҳаракат қилса, кейинча у «Гул ва Булбул» каби асарларда марказий қаҳрамон сифатида гавдалана бошлади. Истеъдодли уйғур шоири Ҳирқатийнинг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достонида маълум маънода тадрижий такомиллашув йўлини босиб ўтади. Китобхон дастлаб уни ўзи макон қурган чамандаги Гулиқаҳқаҳга мафтун бир ҳолда учратади. Булбул Гулиқаҳқаҳни гулларнинг шоҳи деб тушунади, унинг кўркини энг аъло деб билади. У Сабо билан учрашгандан кейингина чаманнинг энг гўзал ва муаттар гули Қизилгул эканлигига қаноат ҳосил қилади. Шунга қарамай, Қизилгул билан дастлабки мулоқот пайтларида унинг қадрига етмайди. Назокатли Қизилгулнинг нозу тағофулларини, янада аниқроқ айтганда, муҳаббатнинг меҳнатини кўтаришга ожизлик қилади. Бироқ, воқеалар давомида Қизилгулга бўлган муҳаббат Булбулни қайта тарбиялайди. Муҳаббатнинг меҳнати уни юксак мақсадлар сари йўналтиради: Дедиким гулга: Эй рухсори оташ, Бошингдан ўргулай, эй нутқи дилкаш. Манинг сан икки олам дилнавозим, Сенинг учун дурур сўзу гудозим. Санинг дардинг манга дармондин ортуқ, Санинг ўлтурганингдур жондин ортуқ. Ҳирқатий Булбул образини яратар экан, ишқ оташида ўртаниб, ошиқлик тароналарини куйлаш унинг ҳаётининг мазмунидир, деган ғояни бадиий рангин тасвирлар орқали гавдалантиришга ҳаракат қилади. Шоир

Булбулнинг кулранг танасига ишора қилиб, унинг ичида олв, чўғ бор, юзаси, танаси шу чўғ устидаги кулдир деб айтади. Қуръон ва Инжил китобларида айтилишича, Довуд пайғамбар жуда баланд ва ширали овоз эгаси бўлган. У ўзига оллоҳ томонидан юборилган «Забур» китобини ўқиган пайтида учиб кетаётган қушлар ҳам ҳушдан кетиб йиқилар экан. Ҳирқатий бир ўринда Булбул тилидан шу Довуд ва унинг ёқимли овозини эслайди. Булбул Гулга ўз севги ҳисларини баён қилар экан, ишим сени деб куйлаш, нола қилишдир. Мен шу Довуд созим билан жаҳон халқини сув қилиб эритмоқдаману, сенинг кўнглинг юмшамайди, деб зорланади. Достондаги бу тафсилотлар китобхон кўзи ўнгида Булбул образининг ёрқин жонланишига хизмат қилади. Қизилгул гўзал маъшуқа тимсолидир. Ҳирқатий унинг гўзал ва зеболигини тасвирлашга алоҳида аҳамият берган.Бироқ Қизилгул маънавий олами билан ҳам гўзал, ҳам зебо эди. Юқорида эсланган булбул билан савол- жавобларида унинг иффатни баланд тутиб, ақл ва тадбир билан иш тутиши, Булбулнинг севги ҳисларини қадрлай билиши аён бўлади. Гулнинг ўз қалбини ўзи очиши, яширин ҳис-туйғуларини севгилисига тўкиб солиши уни «Гул ва Наврўз» даги Гул ва «Фарҳод ва Ширин» достонидаги Ширин образига маълум даражада яқинлаштиради. «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достонида тасвирланишича, Гул Булбул билан Сабо воситасида учрашиб кейинча ўртада аразлашувлар, кетиб қолишу қайтиб келишлар рўй берган пайтларида чуқур мушоҳада билан иш тутади. Икки ўртада бўлиб ўтган воқеалар учун фақат Булбулнинггина эмас, ўзини ҳам айбдор деб билади. У Булбулга ёзган номасида «қошимда бўлган вақтларингда қадрингга етмадим, арзимни эшит, менга бўлган гиналарингни унут» деб арз қилади. Давом қилиб, «сен гулшанга келиб май ичмоқчи бўлсанг, мен сенга соқийлик қилай» деб умид сўзларини айтади. Шу тарзда Ҳирқатий ўз достонида Булбул ва Гул образларини уларнинг руҳий дунёлари тасвирлари орқали гавдалантириш йўлидан боради. Сабо образи ҳақида ҳам шуни айтиш керак бўлади.

Шундай қилиб, Ҳирқатий ўзининг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достонида Булбул ва Гул образлари ўртасидаги муҳаббат саргузашти тасвири орқали юксак ахлоқий фазилатларни тараннум этди. Севги ва садоқатни, дўстликда фидоийликни улуғлади. Шоир ўз асари марказига муҳаббат оламининг меҳнат ва машаққатлардан иборат синовларига бардош бериш, бу йўлдаги тўсиқ ва девонларни чидам ва сабот билан енгиб ўтиш зарурлиги ғоясини қўяди. Бу ғоявий ният уйғур халқининг ХУ II асрдаги ҳаёти шароитида ғоят муҳим эди. Зеро, Булбул ҳам, Гул ҳам ўзларининг юксак мақсадлар йўлидаги сайи-ҳаракатлари билан, яъни эзгуликни қадрлашлари, яхшилик томон, юксак ахлоқ ва фазилатлар томон интилишлари билан китобхонлар учун ибратли эди. Ҳирқатий «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достонида ана шу ҳаётий ғояларни ранг-баранг образлар воситасида ифодалаб беришда Навоийнинг «Хамса» достонларидан фойдаланди. Навоий маҳоратидан мадад олди. Айни пайтда, «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достонида анъаналарга катта эътиқод билан қараган Ҳирқатийнинг ижодий изланишлари самараси бўлган оригинал қалами қудрати яққол кўзга ташланиб туради. Шоир достон устидаги иши ва изланишларида Навоий анъаналари билан бир қаторда уйғур халқ оғзаки ижодиёти мотивларидан ҳам унумли фойдаланди. Уйғур адабиётини ўлмас мажозий образлар билан бойитди. Мажозий образлар системасига эга бўлган достончиликнинг тараққиётига муносиб ҳисса қўшди. Ҳирқатийнинг «Муҳаббатнома ва меҳнатком» достони хусусида фикр юритар эканмиз, бу ўринда уйғур адабиётида шу ном билан маълум бўлган бошқа асарлар ҳам диққатни тортади. Филология фанлари номзоди Р.Қодирий ўзининг «Адабий мерос» мажмуасида чоп этилган «Уйғур адабиётида Навоий анъаналари» мақоласида ХУ II асрда яшаб ижод этган уйғур шоири Салоҳийнинг «Гул ва Булбул» достони ҳақида фикр юритади ва китобхон диққатини бу асарда Навоий анъаналирининг давом эттирилиши масаласига тортади 21 . Бироқ бугунги кунда фанга уйғур адабиётида ХУ II 21 Қодирий Р. «Уйғур адабиётида Навоий анъаналари» «Адабий мерос». 1968. 1-к.-53-б.

асрда яшаган Салоҳий тахаллусли уйғур шоири номаълум бўлиб қолмоқда. Балки ҳурматли олимимиз 1740 йилда яратилган «Булбул ва Гул» достонининг муаллифи Салоҳийни кўзда тутаётгандир. Зотан, ХУ III асрнинг ўрталарида яшаб ижод этган ва ўзидан кейин «Булбул ва Гул» достонини мерос қилиб қолдирган Салоҳий уйғур ва ўзбек адабиётшунослари учун танишдир. Салоҳийнинг «Гул ва Булбул» достони Шарқий Туркистоннинг Урумчи шаҳрида нашр этиладиган «Булоқ» журналининг 1985 йил 15-сони орқали уйғур китобхонларига маълумдир. Асарни Абдурашид Исломий чоп эттирган. Ношир достон матнига ёзган сўзбошисида «Мен ушбу «Гул ва Булбул» достонини кенг китобхонларимизга таништиришни ва ундан тил ва адабиёт тадқиқоти ишлари билан шуғулланувчи мутахассислар ва ўқитувчиларимизнинг фойдаланишини умид қилиб нашрга тайёрладим», деб ёзади 22 . Уйғур адабиётшунослари В.Ғўпур ва А.Ҳусайн «Уйғур классик адабиёти тезислари» асарида Салоҳийнинг исми Мулла Аълам бўлиб, унинг Оқсу вилоятининг Шаҳёр ноҳиясидан эканлигини хабар қиладилар 23 . Биз шу ўринда илмий жамоатчиликнинг диққатини Салоҳий ва унинг «Булбул ва Гул» достони хусусидаги муҳим бир масалага қаратмоқчимиз. Гап шундаки, Салоҳийни уйғур шоирлари ўз шоирлари қаторида санаб, «Гул ва Булбул»нинг нашрларини амалга оширганлари каби ўзбек адабиётшунослигида Салоҳий ўзбек шоири сифатида ўрганилади. Гарчи уйғур адабиётшунослари В.Ғўпур ва А.Ҳусайн Салоҳийнинг исми Мулла Аълам эканлигини қайд этсалар-да, ўзбек адабиётшуноси Б.Валихўжаев шоирнинг исмининг Салоҳиддин бўлганлигини, унинг тожик тилида ҳам шеърлар, достонлар яратганлигини тасдиқ этади 24 . Уйғур илмий адабиётларида унинг Оқсудан эканлиги айтилса, Б.Валихўжаев шоирни Бухорода яшаб ижод этганлигини қайд қилади. Салоҳийнинг «Булбул ва Гул» достонидан парчалар «Ўзбек адабиёти» хрестоматияси, «Ўзбек 22 Қаранг: «Гул ва Булбул». Муаллиф Салоҳий. Сызбоши А.Исломий қаламига мансуб. «Булоқ» (мажмуа). 1985.-15-сон. 23 Ғыпур В.Ҳусайн А. Уйғур классиклари адабийити тезислири.-Бежин, 1987.-801-б. 24 Валихыжаев Б Ызбек эпик поэзияси тарихидан.-Т.,Фан, 1974.-63-б.

адабиёти» мажмуаларидан ўрин олган 25 . Манба масаласига келсак, уйғур ва ўзбек олимлари айри-айри тилга олаётган достон матни биттадир. Филология фанлари доктори Х.Расулов ўз тадқиқотларида достоннинг ЎзР ФА ШИ фондида сақланаётган бир неча қўлёзмалари таснифини берган 26 . Бу манбалардаги достон матни Урумчида чиқадиган «Булоқ» журнали матни билан айнандир. Ана шу маълумотлар асосида уйғур ва ўзбек адабиётларида сўз бораётган Салоҳий бир шахс ва достон нашрлари ҳам айнан бир матннинг турли манбаларида амалга оширилган нусхалари деб аташга асос беради. Лекин ҳар ҳолда бу кейинча ҳам диққат ва жиддий тадқиқот талаб қиладиган масаладир. Шарқ халқлари, шу жумладан форслар ва тожикларда, шу сирада туркий халқларда ҳам шундай шоирлар борки, улар таваллуд ва яшаш жойи, қайси бир адабий муҳитга алоҳадорлиги, ижод муҳитининг жуғрофияси жиҳатидан бир вақтнинг ўзида икки халққа, икки халқ адабиётига мансуб бўладилар. Масалан, Фирдавсий, Ҳофиз форсларнинг ҳам, тожикларнинг ҳам шоиридир. Бугунги тил ифодаси билан айтганда, форс-тожик шоирларидир. ХУ III асрда яшаб ижод этган Андалиб эса ўзбекларнинг ҳам, туркманларнинг ҳам шоиридир. Садриддин Айний-чи? У тожик ва ўзбек халқларининг буюк адиби. Бизнингча, ХУ III асрнинг кўзга кўринган туркигўй шоири Салоҳийга ҳам уйғур ва ўзбек халқларининг адабиётига тенг хизмат қилган шоир сифатида қарашимиз мақбул кўринади. Бизнинг шоир Салоҳий ва унинг «Гул ва Булбул» достонига кўра қизиқиш билан қарашимизнинг боиси, уни ўзбек адабиётидан ажратиб олиш эмас ёки зўрлаб уйғурлаштириш ҳам эмас. Биз уни икки қардош халқнинг, яъни уйғур ва ўзбек халқларининг тенг шоири деб атадик. Яна тарих ўз вақти билан бу хусусда ўз фикрини айтади, албатта. Салоҳий ва у яратган достоннинг бири гул ва бири булбул бўлган икки халқ мероси бўлиб қолиши ниҳоятда фараҳлидир. Ҳамма гап шундаки, биз тадқиқотимиз мавзуи тақозоси билан уйғур адабиётида Навоий анъаналарининг ўрни хусусида сўз 25 Ызбек адабиёти тарихи хрестоматияси. 2 том.-Т., 1945.-124-б. Ызбек адабиёти. 3 т. 1959.-341-б. 26 Расулов Х.Ызбек эпик шеъриятида халқчиллик.-Т.:Фан, 1973.-11-12-б.

юритар эканмиз, Салоҳийнинг достонида ҳам Навоийнинг «Фарҳод ва Ширин» ҳамда «Лисонут-тайр» достонлари анъаналарига диққат қилинганлигини, уларни ижодий давом эттирганлигини кузатамиз. Жумладан, Салоҳийнинг «Булбул ва Гул» достонидаги Булбул ва Гул образлари ўртасида узоқ давом этган севги саргузашти, ўзаро хабарлашув, мулоқотлар, савол-жавоблар «Фарҳод ва Ширин» анъаналари таъсирини кўрсатса, Булбулнинг Ҳумоён, Товус, Кабк, Ҳудҳуд каби қушлар билан мубоҳасалари бевосита Навоийнинг «Лисонут-тайр» достони ғоявий мотивлари билан алоқадордир. Хулосада Салоҳийнинг, Х II аср форс-тожик адабиётининг атоқли намояндаларидан бири Фиридиддин Атторнинг «Мантиқут-тайр», Навоийнинг «Лисонут-тайр» асарлари билан яқиндан таниш бўлган ва устозларнинг сўфиёна қарашларидан таъсирлангани ҳолда «Булбул ва Гул» достонини яратган дейишга ҳамма асос бор. Зеро, достонда Гул билан Булбулнинг бевосита ҳикоятларидан ташқари Булбулнинг саккиз қуш билан мулоқоти, мунозараси «Лисонут-тайр» йўналишига мувофиқдир. Салоҳийнинг достони «маълум даражада сўфиёна фалсафа билан суғорилган бўлганлиги учун образлардаги аллегория кучли» 27 . Салоҳийнинг «Булбул ва Гул» достони ўз мундарижасидаги ана шу хусусиятлари билан Ҳирқатийнинг достонидан фарқ қилади. Бу ҳар бир янги давр ижодкорининг анъанавий сюжет, мавзу ва образлардан ижодий фойдаланиб, янги-янги ғоявий мақсад ифодаси бўлган асарлар яратиш йўлида изланишларини кўрсатар, уларнинг ўзига хос маҳорат даражасидан хабар берар эди. 27

Похожие

Эркин Вохидов

Қорақалпоқ адабиёти (2)

Бадиий асарнинг тилини урганиш , Бадиий асарни укув тахлили

Уйғур адабиётида Хамса мавзуларининг ишланиш тарихидан

Қорақалпоқ адабиёти 2