ХХ асрниг 80-йилларидан постструктурализм глобаллашув жараёни билан биргаликда ўсди, қамров миқёсини кенгайтирди - Литература - Рефераты

ХХ асрниг 80-йилларидан постструктурализм глобаллашув жараёни билан биргаликда ўсди, қамров миқёсини кенгайтирди

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

127.5 KB

ХХ асрниг 80-йилларидан постструктурализм глобаллашув жараёни билан биргаликда ўсди, қ амров ми қ ёсини кенгайтирди Режа: 1. Бадиий асар ҳақида тушунча. 2. Санъаткор туйғу, ҳолатларининг ифодачиси – сўз. 3. Структура – асарнинг бадиий-эстетик харитаси. 4. Тарих, фалсафа, роман

Ҳақиқий бадиий асар – мукаммал, мураккаб таркиб (структура). У матн тарзида яратилади. Матннинг пишиқ-пухталиги аввало санъ аткор истеъдодига, айтмоқчи бўлган гапининг ҳаққонийлигига, сўзларга юклатилган маънонинг салмоғига, маромнинг товланиши, тусланишига боғлиқ. Мукаммал матн яратиш – илмий-ижодий изланиш демак. Санъаткор изланмаса, ўқимаса, ўрганмаса, маълум даражада тадқиқотчи бўлмаса, мусти маҳкам матн яратиши амри маҳол. Буюк санъаткорларнинг деярли ҳаммаси ўзигача яратилган етук асарларни жиддий ўрганган. Навоий, Бобурдай санъаткорлар илм билан ҳам жиддий шуғулланганлар, етук тадқиқотлар яратганлар. Бу анъана жаҳон адабиётида ҳамиша бўлган, ҳануз давом этяпти. Санъаткорнинг санъати шундаки, у ҳар бир сўз, ҳолатдаги маъноларни бус- бутун қамраб олишга интилади, сўзнинг ич-ичига, моясига кириб боришга интилади. Бадиийлик изланишлар имконияти тугаётганда “лоп” этиб юзага чиқади. Санъаткор изтироблари учун мукофот тарзида Оллоҳ томонидан берилади. Қисқалик, лўндалик – истеъдод муждаси. Шоир бир мисралик шеър ёзибди: Анорлар дард каби ёрилар. (Фахриёр). Митти бу шеърни англаш учун аввало инсоний дарднинг барча томонларини ҳис этиш керак. Дарднинг ёрилиши – кўнгилнинг бўшаши, кўзнинг мошдай очилиши. Ниҳоят, анорнинг ёрилиши қип-қизил доналарининг лов-лов ёниши. Муҳими, инсоний ҳолатнинг бошқа предметга кўчирилишидаги маҳорат – бадиийлик ифодаси. Шу шоирнинг: Йиғи, сени қандоқ кулдирай? шеъридаги кечинмадошлик ўқувчини ўзига ром этади. Одам – кимлиги, қаерданлиги, дини, ирқидан қатъи назар – ҳамиша дардкаш, ғамдош. Ахир, инсон беш кунлик дунёга йиғлаш, дард чекиш учун келмайди-ку?! Санъаткор туйғу, ҳолатларининг ифодачиси сўз. Шундай бўладики, ҳолат бор, ижодий изтироб бор, лекин шу ҳолат, изтиробнинг ифодачиси – монанд сўз йўқ. Шундай пайтда санъаткор янги сўз кашф этади, сўзлар

оламида “янги меҳмон” кўз очади. Янги сўз табиий эҳтиёж, таниш ҳолат ифодачиси сифатида туғилса, яшаб кетади, тилда ўз ўрнини топади. Одатда, янги сўзлар сўзлашув, жонли тилда пайдо бўлиб, сўнг бадиий адабиётга киради. Лекин, санъаткорлар асарларида туғилиб, жонли тилга қовушиб кетган сўзлар оз эмас. Сўнгги йиллар ўзбек шеъриятида сўз излаш жараёни кучайиб бормоқдаки, шеърларда янги сўзлар, эски сўзларнинг янги маъно қирраларини кашф этиш кўзга ташланмоқда. Тадқиқотчи Эргаш Очилов юзлаб шеърлардаги сўзлар, уларнинг маъно-мазмуни ҳақида куйинчаклик билан фикр-мулоҳаза юритди. Унинг “Ҳар сўзнинг ўз ўрни бор” (“ЎзАС” 2004 йил, 3 декабрь) мақоласида ниҳоятда ўринли танбеҳлар қатори янги сўзларнинг қўлланишига ишончсизлик билан қараш кайфияти сезилади. Ваҳоланки, машҳур структуралист Ролан Барт сўзлари билан айтганда: “... ҳар бир янги сўз – янги байрам. Тошқин ўзан бўйлаб ҳаракатланиб, кескин, кутилмаган бурилишларга дуч келаркан, тилда ҳузурбахш онларнинг самараси бўлиб янги сўзлар туғилади” (Р.Барт. Танланган тадқиқотлар. (Семиотика. Поэтика). М.: “Прогресс” - 1989, 466-бет). Энди Эргаш Очилов мақоласидан каттагина кўчирма келтирамиз. “Яна бир нохуш ҳодиса – шоирларнинг билиб-билмай, ўзларича янги сўз ясашларидир: вафоат, висолат (И.Отамурод), кунотар (А.Қутбиддин), қисматбоз (А.Маҳкам), маъюсият, ёлғизият, ғамсувор, озористон (Салим Ашур), кулистон, ғамранг, тункўл, қонолуд, чангакдил, руҳкамар (Азиз Саид), ёнарзор, қалброҳ, жонистон, хаёлдўз, ашқлиқо, руҳназар, нимруҳ (Ҳ.Абдиназар), тунзор (О.Тўрақулова), оҳзода, иймонса, муҳтожиб, нокироҳ, беандоз, боҳақ, боаввал, бохуллас, бомутлақ, бомаъқул, боишонч, бохулла (С.Субҳон), сарсиб, манзилот (Лайло)... Ялтироқ сўзларга ружу қўйиб, мантиқсиз иборалар ясаш ҳам авж олди. Чунончи ҳавога нисбатан даҳрий дейиш (З.Худойшукур – “Даҳрий ҳаво”), шуълани шаккок деб аташ (Б.Рўзимуҳаммад – “Шаккок шуъла”), висолни шармандага чиқариш (А.Маҳкам – “Шарманда висол”), сирни бетгачопарликда айблаш (Б.Эшпўлатов – “Бетгачопар сир”), байтни сўйиш

(Ҳ.Аҳмедова – “Сўйилган байт”) мумкинми? Ундан ташқари, “Чорбоғлар бадани”, “Умид асаби” (Б.Эшпўлатов), “Олма ишқий гуллаган” (С.Оллоёр), “Қаърим қаърида” (О.Икром), “Ҳилқатли кўксим” (Н.Абдураҳмонов), “Осмонсизлик қаърида” (И.Искандар), “Нимранг нигоҳ”, “Ҳилолий ҳарам”, “Ҳилолий товуш” (Дилбарой), “Ҳижроний мерос” (Хуршида), “Осмон-лаққи” (А.Қутбиддин) каби иборалар ҳам ғализ ва мавҳум, кўнгилга ботмайди”. Келтирилган мисоллардаги баъзи сўз, ибораларни ўринсиз, асоссиз, ножўя қўлланган демасак, кўпчилик сўз, иборалар изланиш, ижодий жараён самараси сифатида диққатни жалб қилади. Тўғри, “бо” - қўшимчаси билан ясалган сўзлар ўта сунъий. “Вафоат”, “висолат”, “ёлғизият”, “қонолуд”, “хаёлдўз”нинг илдиз отиб кетишига ишонч йўқ. Аммо “даҳрий ҳаво”, “шаккок шуъла”, “шарманда висол”, “нимруҳ”, “тунзор”, “ғамсувор”, “сўйилган байт”, “қаърим қаърида”, “нимранг нигоҳ”, “осмон-лаққи”, “чорбоғлар бадани”, “умид асаби” сингари сўз, ибораларда жон, ҳолат, беандазалик бор. Ўзини ҳурмат қилган санъаткор учун ҳар бир янги асари, мисоли тарбияталаб фарзанд. Ўла-ўлгунча асарларига сайқал бериб, ҳар бир сўз устида ўлиб-тирилиб ўтган санъаткорлар озми?! Шоир Миртемирни кўрган, билган одам борки, бу авлиёсифат инсон ҳамиша, ҳамма ерда шеърларига сайқал беришдан тинмаган. Уни шоир дейишдан кўра матннавис дейиш тўғрироқ бўлади, чоғи. Миртемир ҳар битта шеъри учун шундай сўзларни излаганки, гўё шу сўз матннинг барча қисм, бўлак, оҳанг, маромини ўзида жамулжам қилган. Аксарият ҳолларда шоир мана шу ўзак, юк кўтарувчи сўз, ифодани топган. Миртемирнинг миттигина “Ҳандалак” шеъри бор. Шоирдаги санъаткорлик шундаки, китобхон ҳандалакни емай туриб, тасвирнинг ўзидан ҳузурланади, саратон олди етилган неъмат мазасини тотиб кўргандай бўлади. “Ҳаво элексирдай”, “Яшиллик салтанат қурмиш”, “Кўкракка уради ёқимтой салқин”, “Чечакларда ноз”, “Кўзлар илғагунча полиз, бедазор”. Гўзаллик узра гўзаллик тасвирланаверади. Ниҳоят, “муздек ва ёрқин, беқасам ҳандалак узилди”. У “гўёки ёлқин, қуймадек бежирим”.

Ҳандалак – “аслида қуёш зарраси”, “она тупроқ тоти, тупроқ шираси”. Шеърда ажойиб структуравий мутаносиблик бор: ҳандалак ҳам, зарра ҳам қуймадай, ҳар бир образ, тасвир полиз, ҳандалакзор тароватини аниқ тасаввур этишга хизмат қилади. Шеърдан битта сўз, битта образни олиб қўйинг-а: тизимдаги тартиб, таркибдаги мукаммаллик бузилади – матнда мажруҳлик пайдо бўлади. Шеър шунчалар яхлитки, ҳар бир ҳаракат, ишора бошдан адоқ тўсиқсиз, бир маромда ўтади. Структурализм матндаги яхлитлик, изчиллик; тушунча, образлар ора алоқадорлик; ҳолат тароватини безаҳа ифодалаш методидир. Худди шу ҳолатни «Тилла балиқча» шеърида кузатиш мумкин. Биз Абдулла Орипов (М. Қўшжонов, С. Мелиев) китобидаги «Тилла балиқча» шеъри талқинини структурал ўрганиш деб биламиз ва ўша фикрларга қўшиламиз. Кези келди: адабий жараёндаги хунук бир ходиса ҳақида тўхталинмоқчимиз. Ўзини ҳурмат қилган санъаткор борки, асарини-мукаммал матнни қарачиғидай асраб авайлайди. Константин Федин катта асаридаги битта сўзни ўзгартирган муҳаррир Константин Симоновни нари олиб бориб, бери олиб келган экан. Абдулла Қодирийдай санъаткор Садриддин Айний қиссасини таҳрир қилар экан, ножўя сўз ибораларни алоҳида вараққа кўчириб ёзиб борган экан (яъни устоз матнига қалам текказишни шаккоклик деб билган). Ҳозир истаган журнални олиб қаранг: ҳикоя, қиса, романнинг журнал нусхаси деган изоҳга кўзингиз тушади. Асарнинг «журнал» нусхаси-қўл-оёғи, зарур аъзоси қирқиб ташланган ногирон ранса. Китобхон шу «беўхшов нарса»ни ўқигач, унинг тўлиқ нусхасини не-не гумонлар билан қўлга олади. Асарнинг «журнал нусхаси»нинг бошлашига рухсат бераётган ёзувчилар етти ўлчаб, бир кесишлари лозим. Структура – асарнинг бадиий-эстетик харитаси. Бу харитани руҳий нигоҳ билан ўрганиш, уқиш мумкин. Харитада ранглар, белгилар аниқ ўлчамлар воситасида ўз ифодасини топади. Хариталар сиёсий, экологик, ер таркиби бўйича яратилади. Бадиий-структуравий харита семиотик нуқталарнинг жой-жойига қўйилиши, семиологик моҳиятнинг ёритилиши

нуқтаи назаридан тузилади. Семиотик нуқта, семиологик марказлар дуч келган жойда эмас, асарнинг ғояси, мақсади нуқтаи назаридан аниқ белгиланган ўрингагина қўйилади. Давримизнинг донишманд ижодкорларидан бири Фозил Искандар истеъдод нима деган саволга бундай жавоб берибди: “Истеъдод адабиёт майдони бирлигида китобхон билан туташадиган алоқа нуқталари миқдори” (Татьяна Бек. Триждў двадцатипятилетие. “Литературная газета”, 2004 йил, 17-23 феврал). Истеъдоднинг шоирона таърифини структурага нисбатан ҳам қўллаш мумкиндай туюлади: “Структурада – бадиий матн тўқимаси бирлигида ўзаро туташадиган, бош ғоя томонидан бошқариб туриладиган семиотик нуқталар, семиологик марказлар миқдоридир”. Структура тугалликни, яхлитликни, семиотик нуқталар аниқлигини, семиология марказларининг мутаносиблигини тақозо қилади. Каттадир, кичикдир, шеърийдир, насрийдир, драматургикдир – барча асарларда ўзига хос тугал структура бор. Мана, жуда жўн, тўрттагина иборанинг икки бор такроридан таркиб топган матн – шеър: Думингни ликиллатасан, Олға кетасан. Думингни ликиллатасан, Олға кетасан. Áóíäàí îñîí ¸äëàíàäèãàí øåúð áўëìàñà êåðàê. Áèð қàðàñàê, æóäà æўí, áèð қàðàñàê, қàò-қàò äîíèøìàíäëèêíè ўçèãà æî ýòãàí øåúð. Øåúðäàãè øàêë áèð ¸í, óíäàí ÷èқàäèãàí ìàúíî áèð ¸í. Ìóҳèìè, øîèð çўðèқìàñäàí, ÷èðàíìàñäàí îääèé ñўçëàð îðқàëè êàòòà ҳà¸òèé ôàëñàôàíè èôîäàëàá қўéãàí. Шеърият пàéäî áўëèáäèêè, ðóáîèé, қèòúà, òóþқ áîð. ßïîíäà, ҳèíääà, àðàáäà ҳàì òўðòëèê, ó÷ëèêëàð ҳàð õèë àòàëàäè. Èíñîíèÿò òàáèàòèäà áèð íàôàñäà àéòèá қўéèëàäèãàí, áîé òàæðèáàю òåðàí èëì ñàìàðàñè áўëãàí қèñқà øåúðãà ýҳòè¸æ áîð ýêàí-äà! Òўðò ñàòðëè øåúðëàð òàúðèôè ìўë. Àììî ìåíãà Ýðêèí Âîҳèäîâíèíã òўðòëèê ҳàқèäàãè ìàíà áó øåúðè íèҳîÿòäà ¸қàäè: Øåúðíèíã ñîçè-òўðò ñàòð,

Òўðò àæîéèá-çўð ñàòð. Øîèð îäàì ўçèíè Òўðò ñàòðäà êўðñàòèð. Øåúðäà ïèøèқ, òóãàë ñòðóêòóðà áîð. “Ñîç”, “àæîéèá”, “çўð” ñўçëàðè òўðò ñàòðíè ñèôàòëàéäè. Êèòîáõîíäà òўðò ñàòð øåúðãà ìóҳàááàò ïàéäî áўëàäè. Ëåêèí áèð îäàìäà çўð, àæîéèá, ñîç òўðò ñàòð ҳàқèäàãè ôèêð “øîèð îäàì”ãà êў÷àäè. Ìàòíäà çàíæèðäàé ìóñòàҳêàìëèê ïàéäî áўëäè: øîèð îäàì áîðêè, ñîç, àæîéèá, çўð òўðò ñàòð áîð. Ìàòíäàãè òóñëàíèø øó áèëàí òóãàìàéäè: Ìàòíèííã òàÿí÷ íóҳòàñè ñèôàòèäà “êўðñàòèð” ñўçè ўçèíè êўç-êўç ҳèëàäè. Ñîç, àæîéèá, çўð òўðò ñàòðíè øîèð îäàì ÿðàòàäè. Øóíäàé ñàòðëàðíè ÿðàòãàí øîèð îäàì ўçèíè êўðñàòàäè, ÿúíè ìóíîñèá áàҳîëàíàäè, ҳèììàòèíè òîïàäè. 5 Áàäèèé ñòðóêòóðàíè ÿðàòèø òàé¸ðãàðëèãè ìàòí òóçèøäàí àí÷à èëãàðè áîøëàíàäè. Óñëóá. Æàíð. Ñàðëàâҳà. Èëê æóìëà (ñàòð). Ñåìèîòèê íóҳòàëàð ўðíèíè áåëãèëàá îëèø. Ìàòííèíã ñåìèîëîãèê ìîҳèÿòèíè åòèëòèðèø. Òóãàëëàíìà. Àäàáè¸ò òàðèõèäà ғàðîéèá ҳîäèñà-âîқåàëàð êўï. Èæîäêîð ãîҳî øóíäàé âîқåà, øàõñëàðãà äó÷ êåëàäèêè, óëàðíè ¸çìàñëèê ìóìêèíìàñ. Ëåêèí ãóâîҳè áўëèíãàí âîқåà, ҳà¸òäàãè òèï øóíäàé æàíð, óñëóáíè òàқîçî ýòàäèêè, ñàíúàòêîð áó ìàâçóíè ўç óñëóáèãà ñèðà ìîñëàé îëìàéäè. Øóíäà ñàíúàòêîð ўçè ãóâîҳè áўëãàí âîқåà âà ҳà¸òèé қàҳðàìîíëàðíè áîøқà èæîäêîðãà èëèíàäè, ҳàäÿ ҳèëàäè. Ìàøҳóð “Ðåâèçîð” âîқåàñèíè Ïóøêèí Ãîãîëãà èëèíãàíëèãè, “Ðóñ õàðàêòåðè” ҳèêîÿñèäàãè âîқåà È.Ýðåíáóðã òîìîíèäàí À.Òîëñòîéãà àéòèá áåðèëãàíëèãè àäàáèé æàìîàò÷èëèêêà ìàúëóì. ÕÕ àñðíèíã 70-éèëëàðèäà Ўòêèð Ҳîøèìîâíèíã “Áàҳîð қàéòìàéäè” қèññàñè ìàøҳóð áўëèá êåòãàíäè. Қèññà àñîñèäà áèð íå÷à қèñìëè âèäåîôèëüìíèíã ÿðàòèëèøè àñàð қàҳðàìîíëàðèíè, õóñóñàí, Àëèìàðäîííè ҳàììàãà òàíèòäè. Ўøà éèëëàðäà Àëèìàðäîííèíã ìàøҳóð қўøèғè óçëóêñèç ýøèòèá òóðàðäè: ... ßõøè қîë, ýé äèëáàðèì, äèëäà êàäàð êåòìîқäàìàí, Èøҳ àðî ýíäè ҳîëèì çåðó çàáàð, êåòìîқäàìàí, Íà èøîí÷ó, íà қóâîí÷ó, íà êўíãóëäàí î÷ìà ãàï, Áàð÷àñèäàí óøáó êóí éўқäèð ñàìàð, êåòìîқäàìàí.

Қўøèқ àñàð ðóҳèãà, àñîñèé қàҳðàìîí ҳîëàòèãà íèҳîÿòäà ìîñ ýäè. Ìàíìàí äåãàí ìàòíøóíîñ ҳàì, ñèí÷êîâ ìóíàққèä ҳàì қўøèқ ìàòíè àñàð ðóҳèãà ñèíãäèðèá þáîðèëãàíëèãèíè ñåçìàéäè. Қèçèғè øóíäàêè, Àáäóëëà Îðèïîâíèíã 4 æèëäëèê “Òàíëàíãàí àñàðè”íèíã биринчи æèëäèäà Àëèìàðäîí қўøèғè æîé îëãàí (Ò.: £ҒАСН”-2000, 160- áåò). Áó åðäà ñèðà àíãëàøèëìîâ÷èëèê éўқ. Àñëèäà, âîқåà áóíäàé áўëãàí ýäè. ¨ø ¸çóâ÷è Ўòêèð Ҳîøèìîâ ¸ø øîèð Àáäóëëà Îðèïîâ áèëàí áўëãàí èæîäèé ñóҳáàòëàðиíèíã áèðèäà қèññà ¸çà¸òãàíèíè, óíèíã қàҳðàìîíè, èñòåúäîäëè ҳîôèçëèãèíè àéòàäè. Ҳîôèç Àëèìàðäîííèíã ôîæèàâèé ìóҳàááàòè, ҳà¸òè ҳàқèäà ãàï î÷àäè. Àáäóëëà Îðèïîâ Àëèìàðäîí ðóҳèíè ÷óқóð ҳèñ қèëàäè âà “Êåòìîқäàìàí” қўøèғèíè ÿðàòàäè. Áó âîқåàíè ìåíãà Ўòêèð Õîøèìîâ ñўçëàá áåðãàí ýäè. Íèҳîÿò, “Êåòìîқäàìàí” қўøèғè À.Îðèïîâ èæîäèíèíã ãўçàë íàìóíàñè ñèôàòèäà “Òàíëàíãàí àñàðëàð”иãà êèðèòèëäè. Æàíð âà ñòðóêòóðà óçâèé áîғëèқ. Æàíð ўçèга ìîíàíä ñòðóêòóðàíè ÿðàòàäè. Äåÿðëè áàð÷à ñàíúàòêîðëàð éèðèê àñàðëàðè òàðкèáиãà àââàë ÿðàòãàí êè÷èê àñàðëàðèíèíã áàúçè òîìîíëàðèíè, îáðàçëàðèíè ñèíãäèðèá þáîðàäèëàð. Îéáåê âà Àáäóëëà Қàҳҳîð èæîäèé òàæðèáàñèäà áóíäàé ҳîëàò êўçãà àíèқðîқ òàøëàíàäè. “Қóòëóғ қîí” ñòðóêòóðàñèíè æèääèé ўðãàíãàí îäàì “Ў÷”, “Áàõòèãóë âà Ñîғèíäèқ”, “Òåìèð÷è Æўðà”, Äèëáàð-äàâð қèçè” äîñòîíëàðèäàãè áàúçè âîқåàëàð, қàҳðàìîíëàð ðîìàí ñòðóêòóðàñèãà ñèíãäèðèá þáîðèëãàíèíè ñåçàäè. 30-éèëëàðäà À.Қàҳҳîð “Ўғðè”, “Áåìîð”, “Àíîð” ñèíãàðè ìàøҳóð ҳèêîÿëàðèíè ÿðàòãàí ýäè. Ҳàíóç áó ҳèêîÿëàð ÿíãè ўçáåê àäàáè¸òèíèíã ìóìòîç àñàðëàðè ҳèñîáëàíàäè. ÕÕ àñðíèíã 60- éèëëàðèäà À.Қàҳҳîðíèíã “Ўòìèøäàí ýðòàêëàð” қèññàñè ÿðàòèëäè. ¨çóâ÷èíèíã ҳèêîÿëàðè ҳàì, қèññàñè ҳàì ìàҳîðàò áèëàí ÿðàòèëãàí. Ñèí÷êîâ êèòîáõîí “Ўòìèøäàí ýðòàêëàð” òàðêèáèäà Òóðîáæîííè, Ñîòèáîëäèíè, Қîáèë áîáîíè âà ÿíà êўï қàҳðàìîíëàðíè òàíèá қîëàäè. Ëåêèí, ўòìèøäàí ýðòàêëàð ñòðóêòóðàñè òàìîìàí ўçãà÷à. Óíäàãè ÿõëèò ҳà¸òáàõø ðóҳ, ìàðîì äèққàòíè æàëá қèëàäè. Ñîâðèíèñî ôîæèàñè, Àáäóðàҳìîí, Âàëè ñўôè, ўæàð êàìïèðíèíã æîҳèëëèãè îäàìíè ýçèá òàøëàéäè. Òўðàқóë âîôóðóøíèíã àðâîҳñèôàò òóðқè, øàôқàòñèçëèãè, óñòà Àáäóқàҳҳîðíèíã ҳàìèøà áèð “èøêàë” ÷èқàðèá þðèøè; £Ғоôèðæîí, Êóëàëàëàðíèíã áîëàëèê øóìëèêëàðè; áàáàðëàðíèíã ñîääà- àíîéèëèêëàðè; Îëèì íîíâîéíèíã êóéäè-ïèøäèëèêëàðè êèøè ðóҳèíè ýðêàëàéäè. Êèòîáõîí Áàáàðíè ó÷ðàòèá: “áó ўçèìèçíèíã Òóðîáæîí, Ñîòèáîëäè-êó?-äåéäè. Òўðàқóë

âîôóðóøäà Îëèìáåê äîäҳîҳíè òàíèá қîëèøè, Îëèì íîíâîéó Âàëè ñўôèãà ìóëëà Íîðқўçèäàí àëëà íèìàëàð ўòãàíëèãèíè ñåçèø òàáèèé. Ëåêèí қèññàäàãè îҳàíã, ìàòí òóçèëèøèäàãè ÿõëèòëèê êèòîáõîí äèққàòèíè ñî÷èá, òàðқàòèá þáîðìàéäè. “Ўòìèøäàí ýðòàêëàð” қèññàñè ðóҳèäà ôîæèà, ҳà¸òáàõøëèê, ҳàçèë-ìóòîéèáà - ÕÕ àñðíèíã 60-éèëëàðèäàãè óìóìèé êàéôèÿò àêñ ýòãàí. Ìàòííèíã ïèøèқ-ïóõòàëèãè, ìàúíîíèíã òåðàíëèãè, ñåìèîòèê ìàðêàçëàðíèíã àíèҳëèãè- “Ўòìèøäàí ýðòàêëàð” қèññàñèíèíã ìóҳèì ôàçèëàòëàðè. Áàäèèé àñàð ñàðëàâҳàñèíèíã èõ÷àì, ëўíäà, áåòàêðîðëèãè ìàòííèíã ïèøèқëèãèäàí, òàðêèáèé òèçèìíèíã ìóñòàҳêàìëèãèäàí íèøîíà. Ñàíúàòêîð àñàðíè қàí÷à åòèëòèðèá, ðóҳèäà ïèøèòèá þðñà, êóòèëãàí ñàðëàâҳà áèðäàí ïàéäî áўëàäè “Ñàðîá”, “Ñèí÷àëàê”, “Қóòëóғ қîí”, “Óôқ”, “Ãèðäîá”, “Äè¸íàò”, “Қèë êўïðèê”, “Ðóҳëàð èñ¸íè”, “Äóí¸íèíã èøëàðè”, “Þëäóçëè òóíëàð” ñèíãàðè íîìëàðäà àñàðíèíã æîí-æîíèäàí ўòèá êåëãàí ðóҳ, îõîðëèëèê, èæîäèé èçëàíèø àçîáè àíèқ ñåçèëàäè. “Îäàì ҳàíäàé қèëèá òîáëàíäè?”, “×èíèқèø”, “Ñóâ ãàäîñè îқïàäàð äåíãèçíè áîøëàá қàéòäè”, “Óçîқíè êўçëàãàí қèç”, “Қèç óçàòèá áîðãàíäà” ñèíãàðè íîìëàðäà “õîìñåìèçëèëèê”, àòàéèíëèê, ìàâҳóìëèê, ýíã àñîñèéñè, қàëáíèíã èçëàíãàíëèê ÷àð÷îғè éўқ. Ñàðëàâҳàäàãè õîìëèê ñþæåòäà, õàðàêòåðëàðäà, ïàðîêàíäà ìàòíäà, ìàíòèқñèç õàòòè-ҳàðàêàòëàðäà ñåçèëàäè. “Áîáóðíîìà” èçèäàí áîðèá ÿðàòèëãàí àñàðíèíã “Áîáóðèéíîìà” áўëãàíëèãèäà è÷êè ìàíòèҳ, òåðàí ìàúíî áîð. “Áîáóðèéíîìà” ìóàëëèôè Áîáóð þðãàí éўëëàðäàí 500 éèë êåéèí, ñàìîë¸òäà, àâòîóëîâëàðäà þðàäè, çàìîíàâèé ҳîòåëëàðäà ìåҳìîí áўëàäè. Àæàáêè, þðòëàð, øàҳàðó êåíòëàð, ҳàòòî òóçóìëàð ÿíãèëàíàð ýêàíó îäàì òàáèàòèäàãè òàíáàëëèê, ҳàñàä, æîҳèëëèê, áîéëèêêà ў÷ëèê íèҳîÿòäà êàì ўçãàðàðêàí. “Áîáóðèéíîìà” ìóàëëèôè Áîáóð þðãàí éўëëàð, þðòëàð, êåíòëàðäàí êўðà èíñîí òàáèàòèäàãè ўçãàðèøëàðãà ýúòèáîð қàðàòãàí. Àäàáè¸òèìèçäà ñàôàðíîìà æàíðèäàãè àñàðëàð êўï. ÕÕ àñð áîøëàðèäà æóäà êўï ñàôàð-ñà¸ҳàòíîìàëàð áèòèëäè. ÕÕ àñðäà ÿðàòèëãàí ìàøҳóð ñàôàðíîìàëàð қàòîðèäà “Òóðêèñòîí қàéғóñè” (Àëèõîíòўðà Ñîғóíèé) àëîҳèäà ýúòèáîðãà ìîëèê. Áó àñèð ñòðóêòóðà íóҳòàè íàçàðèäàí Àëèõîíòўðàíèíã ôàëñàôèé-àõëîқèé, äèíèé-ìàúðèôèé, ҳàðáèé-ñàðêàðäàëèê қàðàøëàðè áèðáóòóíëèãè. Ìåíèì÷à, óíèíã íîìè “Ñîғóíèéíîìà” áўëãàíиäà ҳàð òîìîíëàìà òўғðè éўë òóòèëãàí áўëàðäè. À.Ñîғóíèé àñàðè øóí÷àêè ўқèëàäèãàí, ҳàð қàíäàé êèòîáõîíãà “қàëáèíè î÷àâåðàäèãàí” àñàðìàñ. Óíäà áåòàêðîð

“õàò” áîð. ҳàðáèé ëèñîíäà èôîäàëàñàê ìóñòàҳêàì ïîñáîíëèê ìàðêàçëàðè-ñåìèîòèê íóқòàëàð ìàâæóä. Àëèõîíòўðà қàҳðàìîíëàðè ҳàì éўëîâ÷è, ҳàì ñàâäîãàð, ҳàì ҳàðáèé øàõñ, ҳàì ìàõñóñ òîïøèðèқ áàæàðóâ÷èñè. “Òóðêèñòîí қàéғóñè”äà ҳàð õèë ñўқìîқëàð, àäèðëàð, ÷àêàëàêçîðëàð, çîâëàð, êàìàðëàð, ўðìîíçîðëàð, ñîéëèêëàð òàñâèðëàíãàíäàé àñàð ìàòíèäà ҳàì ìóðàêêàáëèêëàð, ôàëñàôèé ÷åêèíèøëàð, éўë àçîáèíè êўðàâåðèá àëàìçàäà áўëèá êåòãàí øàõñ íîëèøëàðè áîð. Õóëëàñ, À.Ñîғóíèé àñàðè ñòðóêòóðàë òàҳëèëãà åòàðëè ìàíáà áўëàäèãàí æèääèé àñàðäèð. Áàäèèé àñàðíèíã íîìè-ñåìèîòèê êàëèò. Êàëèò ýñà àñàð ìîҳèÿòè, áîðëèғèíè áåëãèëîâ÷è êîíöåïöèÿíèíã àíèқ, ëўíäà èôîäàñè. Èôîäàëàíà¸òãàí êîíöåïöèÿ ҳà¸òèé, òўëèқ àíãëàá åòèëãàí áўëñà, ¸çóâ÷è “õàòè” ðàâîí, æóìëàþ êàëîìëàð ìàғèçè òўқ áўëàäè. Áàäèèé àñàð êîíöåïöèÿñè ãîҳî òàñâèð ïðåäìåòè ñàëìîғè äåá ҳàì àòàëàäè. Òàñâèð ïðåäìåòè ñàëìîғè æàíðíè áåëãèëàøäà қўë êåëàäè. Æàíðëàð, õóñóñàí, ðîìàí, ҳèññà, ҳèêîÿ òàúðèôè áåðèëãàíäà êўïèí÷à ñèðòқè ñàëìîққà ýúòèáîð қàðàòèø óäóìè àâæ îëãàí. Âàҳîëàíêè, òàñâèð ïðåäìåòè ñàëìîғè þçàêè ўë÷îâ, ҳàæìãà êўðà òàúðèô áåðèøíè èíêîð қèëàäè. ÕÕ àñðíèíã ìóìòîç àäèáè Ìèõàèë Øîëîõîâíèíã “Èíñîí òàқäèðè” ҳèêîÿñè õàæìàí êàòòàãèíà: ó àéðèì қèññàëàðãà êўðà êўðêàì. Ëåêèí Ì.Øîëîõîâ áó àñàðèíè àòàéèí ҳèêîÿ äåãàí âà ó óðóø äàҳøàòëàðèíè áèòòà øàõñ ҳà¸òè îðқàëè êўðãàí. Èêêèí÷è æàҳîí óðóøè ҳàқèäàãè áаäèèé àñàðëàðíèíã ýíã ñàðàëàðèíè áèð æîéãà æàìëàñàê, “Èíñîí òàқäèðè” ўçèãàãèíà õîñ ðàíãäàãè èíæó äîíàñèäàé ïîðëàá òóðàâåðàäè. Òîғàé Ìóðîäíèíã “Îòàìäàí қîëãàí äàëàëàð” ðîìàíè òàñâèð ïðåäìåòè ñàëìîғèãà êўðà ðàñìàíà ðîìàí. Óíäà ўíëàá ҳèêîÿëàð ïðåäìåòè áўëà îëàäèãàí èíæó äîíàëàðè êўï. Áó àñàðäà áèð àñðäàí ìўë ìóääàòäàãè ìóñòàìëàêà÷èëèê çàҳàð çàққóìëàðè ÿõëèòëèê êàñá ýòãàí. Ìóàëëèô ÷îð âà қèçèë ìóñòàìëàêà÷èëàð ìîҳèÿòèäàãè óéғóíëèêíè êўðà âà àêñ ýòòèðà îëãàí. Ì.Ñêîáåëåâ қà¸қäàþ, Á.Ïîëòàðàöêèé, ¨.×àíèøåâ қà¸қäà. Òîғàé Ìóðîä ìóñòàìëàêà÷èëàð áîøқàðóâ óñóëèäàãè èëäèçíè áåõàòî òîïãàí. Æàëîëèääèí êåòìîí ñîääàãèíà, àììî èéìîíè áóòóí îäàì. Àқðàá äàðâåøíаìо, ÷àïàíè, àììî óíèíã ғóðóðè îñìîí қàäàð áàëàíä. Äåҳҳîíқóë-“ñèíãàí”, ýçèëãàí èø÷è êó÷è. Àììî áó èíñîíäà îòàëàðäàí қîëãàí äàëàþ ìåðîñëàðãà ñàäîқàò êó÷ëè. Òîғàé Ìóðîä ўçáåê

äàëàñèíèìàñ, øó äàëà óçðà òåð òўêêàíëàð ðóҳèäàãè áîéëèêëàðíè êàøô ýòãàí. Ðîìàíäàãè ҳàð áèð ñўç, èáîðà, æóìëà, áîáäà ìàíà øó êàøøîôëèê ðóҳè ïîðëàá òóðàäè. Æàíð, ñàðëàâҳà, êîíöåïöèÿ (òàñâèð ïðåäìåòè ñàëìîғè) àñàðíèíã èëê ñåìèîòèê ìàðêàçèäà êўçãà ÿðқ ýòèá òàíëàíàäè. Èëê ñåìèîòèê ìàðêàç äåãàíäà àêñàðèÿò ҳîëëàðäà áèðèí÷è ìèñðà (ñàòð, æóìëà) òóøóíèëàäè. Òîғàé Ìóðîäíèíã “Îòàìäàí қîëãàí äàëàëàð” ðîìàíèäàãè èëê ñåìèîòèê ìàðêàç è÷êè çèääèÿòíè, ÿúíè ÿøîâ÷àíëèêíè áåëãèëàá áåðãàí íóқòà-áèðèí÷è æóìëàäèð: “Ìåí ôàðғîíà÷è Æàìîëèääèí êåòìîí íàáèðàñè áўëàìàí”. Áèòòà æóìëà - ÿõëèò, çèääèÿòëè áèð áўëèì. Áó æóìëà “Ôàðғîíà÷è” âà “êåòìîí” ñўçëàðèíè óþøòèðèá òóðãàí òàÿí÷ ìàðêàç. Èëê æóìëà (ñàòð, ìèñðà) áèðèí÷è òààññóðîò, àñàð ҳàқèäàãè ғàéðèøóóðèé àíãëàø ìàíáàëèгиäàí òàøқàðè ñåìèîòèê ìàðêàçãà éўë êўðñàòóâ÷è èøîðà ҳàìäèð. Ñåìèîòèê ìàðêàç øåúðèÿòäà êўïðîқ òóãàëëàíìàäа, ïîðòëîâ÷è îõèðãè áàéò ¸ҳóä ìèñðàäà áўëàäè. Àáäóëëà Îðèïîâ “Îëîìîíгà” øåúðèäà þðàãèäà қîòèá қîëãàí àëàìëàðíè áèðìà áèð êў÷èðà áîøëàéäè. Ìàøðàá îñèëãàíäà, ×ўëïîí îòèëãàíäà ўøà-ўøà ýäèíã... Íóðëè ñèéìîëàð ìàҳâ ýòèëãàíäà áåïàðâî áўëäèíã... Ñåíèíã íîìèíãäàí ҳóêìëàð ўқèëàäè, òàðèõëàð áèòèëàäè, ëåêèí ñåí òîìîøàáèíñàí, ўç ҳàқ-ҳóқóқèíãíè ¸íèá òàëàá қèëìàéñàí. Õóëëàñ, ñåí îëîìîíñàí!! Àíà ýíäè øåúðíèíã òàÿí÷ ìàðêàçè, ïîðòëîâ÷è ÿêóíè áåðèëàäè: Қà÷îí õàëқ áўëàñàí, ýé ñåí, îëîìîí?! “Ýé, ñåí”ãà øóí÷àëèê òóðòêè, óðғó áåðèëãàíêè, óíè àéòèá àäî ýòèá áўëìàéäè. Øîèð øóíäàé ïîðòëàéäèêè, àôñóñêè, ўçáåê òèëèäà óíè èôîäàëîâ÷è áåëãè éўқ. Óíäîâ, ñўðîқëàð ўøà áåëãè âàçèôàñèíè ўòàé îëìàéäè. Ñўíããè éèëëàð øåúðèÿòèäà ñåìèîòèê ìàðêàçíè àñàð ðóҳèãà ñèíãäèðèá þáîðèø, êèòîáõîíãà êàéôèÿò áåðèø-ó, àíèқ íóқòàíè êўðñàòìàñëèê ôàçèëàòè ïàéäî áўëÿïòè. Ìåí “ôàçèëàò” ñўçèíè àòàéèí қўëëàäèì. Øîèð øóíèíã ó÷óí ҳàì ãўçàëëèê òàðғèáîò÷èñèêè, ó îääèé êèòîáõîííè ҳàì ãўçàë ўéëàð, èçëàøëàð ãèðäîáèãà òîðòìîқäà. Òóøèìãà êèðàäè ўçãà÷à îëàì, Ўçãà÷à îëàìíèíã ўçãà÷à áîғè. Ўçãà÷à áîғäàãè ўçãà÷à àëàì, Қàëáäàãè ўçãà÷à-íîòàíèø äîғè. (Óñìîí Àçèì)

ўçãà÷à îëàì, áîғ, àëàì, äîғíè èçëàø êèòîáõîí áóð÷è. Áó қèéèí, ëåêèí çàâқëè þìóø. ¨ø, ÿíãè øåúðèÿò ñòðóêòóðàëèçì óôқèíè êåíãàéòèðìîқäà. Áîøқà÷à àéòñàê, ñòðóêòóðàëèçì ÿíãè øåúðèÿòäà ўç ìàëҳàìèни òîïÿïòè. Ñòðóêòóðàëèçì ҳàì, ÿíãè øåúðèÿò ҳàì ñўç ўçàãèãà èíòèëàäè. Øåúðèÿò ñўçíèíã íàôèñ ìîҳèÿòèãà èìî-èøîðà қèëàäè. Ñòðóêòóðàëèçì ñўçëàð ìàғèçèíè, óëàðнинã ôîéäà, ëîçèìëèê êîýôôèöåòèíè ¸ðèòàäè: Äóí¸ äàðäèì áўëäè Ñîғàéìîқ қàñäèäà Қàé ñàðè áîø óðìàé Äóí¸íèíã áўëäè (Óëóғáåê Ҳàìäàì) Äóí¸ ҳàì èáòèäî, ҳàì èíòèҳî: äàðä äóí¸íèêè. Қàéãà áîø óðìàíã, äóí¸ãà ðўáàðў áўëàñèç. ßíãè øåúðèÿòäà çàìîí, ìàêîí, ðàíãëàð, ó÷ ìàâëóä óéғóí, áèð éўëà òàñâèðëàíÿïòè. Ñòðóêòóðàëèçì òóéғóëàðíè çàҳà қèëìàãàí ҳîëäà, øåúðíè ãўçàëëèê îғóøèäàí óçèá îëìàãàí ҳîëäà òàҳëèë қèëèøè ëîçèì. Èøîí÷èì êîìèë, ÿíãè øåúðèÿò ðóҳèíè ñòðóêòóðàëèçì, èëìè ғàðèáàíèíã ãўçàë áèð êўðèíèøè èøîíàðëè òàҳëèë ýòèá áåðàäè. 7 Ñòðóêòóðàëèçì, ñòðóêòóðàë àíàëèç ñèíãàðè èñòèëîҳëàð óìóìæàҳîí àäàáè¸òøóíîñëèãèäà íèñáàòàí ÿíãè íàçàðèÿ, éўíàëèø, òàëқèí қîèäàëàðèни билдиради. Áèð àñð ìóҳàääàì Ғàðáèé Åâðîïà, Ðîññèÿäà øàêëëàíà áîøëàãàí ñòðóêòóðàëèçì ãîҳ òèëøóíîñëèêäà, ãîҳ ñàíúàòøóíîñëèêäà, êўïðîқ адáè¸òøóíîñëèêäà қўëëàíèëа áîøëàíäè. Øàðқ-ìóñóëìîí àäàáè¸òøóíîñëèãèäà èæîä қîíóíèÿòëàðè қàäèì-қàäèìäàí èøëàá êåëèíàäè. Àðóç âàçíè қîíóíèÿòëàðè èøëàíãàí, èøëàíÿïòèêè, ó ñòðóêòóðàëèçìíèíã ўçèãà õîñ êўðèíèøèäèð. Áàäèèé ñàíúàòëàð, èëìè аруз ìóàììîëàðè ҳàì àñëèäà ñòðóêòóðàëèçìãà êåëèá òàқàëàäè. Áàäèèé àñàð ìàòíè ҳàì ìèñîëè æîíëè æèñì: óíäà òàÿí÷ íóқòàëàð (сеìîèòèê ìàðêàçëàð), ñåìèîëîãèê ìîҳèÿò, çàíæèðäàé ìóñòàҳêàì áîғëèқëèê áîð. Ñòðóêòóðàëèçì – ìàòííè ўқèø, óқèø, ҳóçóðëàíèø ҳàқèäàãè ôàí. Ìàòííèíã ҳóçóðáàõø ìîҳèÿòèíè àíãëàá åòãóí÷à ìóòàõàññèñ èçëàíìîғè, ўқèìîғè, àäàáè¸òøóíîñëèê óììîíèäà áåìàëîë ñóçà îëàäèãàí äàðàæàäà áўëèøè ëîçèì. Ìàòííè уқèø ìàçìóí âà øàêëíè, ¸çóâ÷è óñëóáèíè, òóð âà æàíðëàð íàçàðèÿñèíè, èæîä

ïñèõîëîãèÿñèíè, ¸íäàøóâ âà òàҳëèë éўëëàðèíè ìóêàììàë àíãëàøíè òàқîçî қèëàäè. Ñòðóêòóðàëèçì – òàëқèí âà òàҳëèëíèíã íîçèê, ãўçàë éўñèíè. Ìàòí ÿðàòóâ÷è ðóҳèäà ËÎÃÎÑ – êàëîìãà àëîҳèäà ìåҳð áўëìàñà, óíèíã ÿðàòãàí àñàðèäà øàâқ-çàâқ ўти ловилламайди. Ва ниҳоят... Структурализм модернизм моҳиятини ишонарли ёритиб берувчи воситасидир. Чунки модернизм ҳаётнинг нафис теран, юксак, айни вақтда маҳорат-ло чўққи-қиррасидир. У қилни қирқ ёзрувчи санъаткорлар адабиётидир. Тарих, фалсафа, роман Роман бадиий адабиётнинг навқирон, изланишдаги жанри.жаҳон адабиётида у драма, достон сингари таянч жанрларидан анча кейин пайдо бўлди. Ўзбек ромнчилигинг яна-да янги, салкам бир асрлик тарихи бор, холос. Абдулла Қодирий етук намуналарини яратиб берган ўзбек романчилиги тез ривожланди, ўсди, изланди-адабиётимизнинг асосий жанрларидан бирига айланди. Ўзбек романинг руҳи, поэзига, драмутургияга таъсир этди: шеърий романлар, романга монанд драмалар яратилди. Ўзбек адабиётида тарихий, таҳлилий, биографик, мистик, саргузашт, фантастик, детектив, астирик, маиший ромнлар пайдо бўлди. Ўзбек ёзувчилари романчилик машқини мукаммал эгаламоқдалар: роман-диалогия, романтрилогия, ҳатто туркум- романлар яратиляпти. Роман изланишга имкон берувчи жанр: сўнгги 10-15 йил ичида «Лолазор», «Бобурийнома», «Отамдан қолган далалар», «Минг бир қиёфа», «Бозор», «Фано дашҳтидаги қуш», «Капалаклар ўйини» сингари жанр имкониятларини роман тарихи, тадрижи ҳақида мушлҳада юритишга ундайди. Жаҳон адабиётида, масалан, романнинг тараққиёт йўли равон бўлмаган: «Уруш ва тинчлик»дай романни И. Тургенев дастлаб тушуниб етмаган Ж. Жойснинг «Улисс»и ҳануз хослар романи, моҳияти ўта сирли, мураккаб асар ҳисобаланади. Жзеф Прустнинг «Йўқотилган вақт изидан...», Уильям Фолкнернинг «Кошона», «Ривоят» фалсафий романларига ҳар

кимнинг ҳам тиши ўтавермайди. Бу асарлар онг оқими тарзида яратилган Хуршид Дўстмуҳаммад, Асад Дилмурод, Тўхтамурод Рустамларнинг юқорида номларини келтирганимиз-романлари ҳам онгда кечаётган ўйларнинг мураккаб, табиий оқими тарзида ёзилган. Лекин нега асарларнинг ўз китобхонини топиши қийин кечяпти? Аввало ҳар бир моғи жоиз. Бизда миллат қадриятига айланган романлар ҳали кўп эмас. Мазкур жумлани тугатар-тугатмас китобхоннинг эътирози қулоғимга киради: Кечирасиз, ҳозирги глобаллашув замонида, ҳар бир миллат адабиётини алоҳида, соф ҳолда талқин илиш қандай бўларкин? Қолаверса, қирғиз адабиёти романчиликда қайси чўққиларни эгаллаган эдики, Чингиз Айтматов уларни давом эттирган бўлсин? Тўғри, улкан истеъдодлар шаклланиб қолган қарашларни ҳамиша бузиб юборадилар. Гарсиа Маркес, Чингиз Айтматов, Пауло Коэльо сингари санъаткорлар жаҳон китобхонлари қарашларида ўзгариш яратдилар. Гап фақат асарнинг кенг тарқалиши, оммавий равишда ўқилишдагина эмас. агар шундай ўлчов билан ёндошсак, «Гарри Поттер» асарнинг муаллифи Роулинг хоним дунёдаги энг машҳур ёзувчи бўлиб қолади. Унинг Гарри Поттери алақачон китобдан «чиқиб» экранга (кинога, телевиденрега) ўтиб олган. Гарри-сеҳргарлар сеҳргари, жодугарлар жодугари. У бир ёшлигида Волан де Марта (ўлим девини)ни енга олган. Бир гал сахий сеҳргар Мистер Уиэли Гвррини ёнига ўтқазиб олади-да, унга оддий одамлар (лапашанглар) ҳақида саволлар бера бошлайди. Гарри унга телефон, электрон почта ҳақида гапирар экан, Мистер Уиэли: «Вой бечоралар-ей, вой ландовурлар-ей, сеҳрсиз, жодусиз шунча нарсаларни ўйлаб топганларми?»-дея ёқа ушлайди. «Гарри Поттер» китобини ўқиган, фильмини кўрган одам борки, сеҳргарлик туфайли вайрон бўлган уйларни, эс-ҳушини йўқотган одамларн кузатиб ваҳимага тушади, эртанги кунга мутлақо ишонмай қўяди. Роулинг хонимнинг «Гарри Поттер»и аслида антиэртакдир. Халқ эртаклари заминида инсонийлик улуғланади, эзгу, савоб ишлар мадҳ этилади. «Гарри Поттер» сингари асарларда одаммовийлик, ҳийла-найранг,

лақиллатиш асосий хислат ҳисобланади. Демак, китобнинг кўп ўқилишига кўра уни баҳолаш мумкин эмас экан. Энди жаҳонда кўп ўқилаётган, 118 тилга таржима қилинган «Алхимик», «Бешинчи тоғ» романлари ҳақида қисқагина тўхталамиз. Бразилиялик ёзувчи Пауло Коэльонинг романлари ҳажман ўта сиқиқ, тасвир оддий, жўн: уларни сира қийналмасдан ўқиш, моҳиятини англаб етиш мумкин. Ҳар иккала асарда битта муҳим ғоя илгари сурилган: оламни, одамни худо яратган. Оламу одам шундай мураккаб, мукаммалки, унинг асрорини Яратганга ширк келтирмайдиган, бандалик фарз, бурчларини сидқидилдан амалга оширадиган кишиларгина англаб етадилар. Яратувчи инсонга умр-имконият, ақл-муаммолар калитини, шижоатни-бунёдкорлик кафолатини, орзуни-Оллоҳга ёндашиш йўлини берган. Худо ҳар бир инсонни ўз тақдири билан яратади, одамнинг олам билан алоқасини-имо-ишоралар «тили»ни мукаммал ҳолда тавсия этади. «Алхимик» романида Сантяго исмли ўспирин-бўз боалнинг тақдир йўлидаги интилишлари тасвирланади. Бошқача айтганда Сантяго воситасида Китобхон Олам ва Одам сирларидан огоҳ бўлади. Аниқроғи, Оллоҳнинг мўъжизалари, ундаги азалий тартиботлар бирма-бир намоён бўла бошлайди. «Бешинчи тоғ» романнинг қаҳрамони Сантягодан 8-10 ёшгнина катта, 23 ёшли Илёс пайғамбар: у рўй берувчи офату қувончлардан одамларни огоҳ этади. Худонинг расули ҳамиша хавф-хатарда яшайди, кофирлар тазйиқидан паноҳ излайди. Илёс алайҳиссалом худонинг амри билан урушда вайрон бўлган шаҳарни тиклайди. Бошқача айтганда, вайроналарни қайта обод қилар экан, инсонлар қалбида эзгулик уруғлари қайтадан униб чиқа бошлайди, ҳаётга муҳаббат янгитдан қулф уради. «Бешинчи тоғ» «Шундай яшар одатда одам» деган нақлнинг бадиий исботидир. Пауло Коэльо романлари ихчам, содда, қаҳрамонлари самимий, эзгу ниятли. Лекин мана шу соддалик, самимийликка эришиш учун ёзувчи қанча заҳмат чекканини, излаганлигини тасаввур этиш қийин эмас. айниқса, Пауло

Коэльо романларидаги глобал муаммолар, умуминсоний ҳолатлар жамулжами кишини ром этади. Романнинг ҳозирги жаҳон адабиётида кенг ривожланаётганлиги бундан 40-45 йил муқаддам рўй берган баҳсларни, романнинг жанр сифатида ўла бошлаганлигини «исботловчи» ўнлаб мақолаларни ёдга солади. Хўш, романнинг истиқболсизлигини башорат, тарғиб қилиб битилган мақолаю тушкун, асл моҳиятидан йироқ баҳслар боиси не эди? Маълумки, 50- йилларнинг охири, 60-йилларнинг бошларида социалистик реализм методининг сохта, асоссиз эканлигини исботовчи кўплаб мақолалар нафақат социалистик тизимидаги, балки кўплаб капиталистик мамлакатлар матбуотида узлуксиз чоп этила бошланди. Соцерализм методида ёзилган романларнинг йилдан-йилга саёзлашиб, бадиийликдан йироқлашиб, ҳаёт ҳақиқатига зид бориб яратила бошланганлиги мисоллар, далилар билан кўрсатила бошланди. Чиндан ҳам, рус романчилиги Ф. Достоевский, Л. Толстой, И. Гончаров, И. Туренев сингариларининг машҳур асарларидан кейин сезиларли даражад камбағаллаша бошлади. Совет даврида, соцерализм методи ҳукмронлиги йилларида аввалги, довруқли рус романларига тенг келадиган асарлар яратиладими, ҳисоби. Натижада, тушкунлик кайфияти, романнинг инқирози ҳақидаги қарашлар кучая борди. Ажабки, роман, тирик вужуд мисоли, ўзини-ўзи даволади, касалликлардан нафақат қутулди, балки ривожланишнинг янги тамойилларини вужудга келтира бошлади. А. Солженицин, В. Астафьев, Б. Васильев, В. Аксёнов, Вл. Войнович сингари санъаткорлар рус романи шуҳратини тикладилар. Ҳозирги пайтда рус романчилигида чнгидан-чнги изланишлар диққатни жалб этмоқда. Болтиқ бўйи, Лотин Америкаси, япон адабиётида янги руҳ, янги шаклдаги романлар пайдо бўлмоқда. Ўзбек романчилиги жаҳон адабиётида рўй бераётган ҳолат, изланишларни ўзида акс эттирмоқда. Глобаллашув санъат, адабиётда ҳам кўзга ташланаётганини инкор этмаган ҳолда романнинг ўзлигини бетакрорлигини миллийлик, бетакрор қаҳрамонлар белгилашини зинҳор

унтиш мумкин эмас. ўзбекона моҳияти аниқ кўриниб турган «Ўтган кунлар», «Кеча ва кундуз», «Қутлуғ қон», «Навоий», «Сароб», «Уфқ», «Жаннат қидирганлар», «Меъмор», «Улуғбек хазинаси», «Юлудзли тунлар», «Икки эшик ораси», «Лолазор», «Отамдан қолган далалар», «Бобурийнома» сингари романлар хоржий юртларга «кириб бормоқдалар». Юсуфбек ҳожи, Мирёқуб эпақа, Солиҳ маҳдум, Мирзакаримбой, Мурдхўжа домла, Икромжон, Саидакбар ҳожи, Нажмиддин Бухорий, Нормурод Шомуродов, Хусан дума, Назар Яхшибоев, Деҳқонқул сингари ёрқин характерларни ҳеч иккиланмасдан «Жаҳон адабиётининг машҳур қаҳрамонлари» қомусига киритиш мумкин.

Похожие

Структура ва структурализм

Структура ва структурализм

ХХ Аср ўзбек адабиёти

60-70-80-йиллар адабий танқидчилигидаги фаоллашув жараёни ва ижодий метод. Жамиятдаги ўзгаришларнинг адабий танқидга таъсири масаласи

Ахборот глобаллашуви жараёнида миллий қадриятлар, урф-одатларга таҳдид ва журналист касб одоби масалалари