Ахборот глобаллашуви жараёнида миллий қадриятлар, урф-одатларга таҳдид ва журналист касб одоби масалалари - Литература - Рефераты

Ахборот глобаллашуви жараёнида миллий қадриятлар, урф-одатларга таҳдид ва журналист касб одоби масалалари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

72.5 KB

Ахборот глобаллашуви жараёнида миллий қадриятлар, урф-одатларга таҳдид ва журналист касб одоби масалалари Президентимиз И.А.Каримов “кўз ўнгимизда замонавий дунёнинг геосиёсий, иқтисодий ва ижтимоий, ахборот-комуникация қиёфасида фундаментал ўзгаришлар ясайдиган чуқур жараёнлар рўй бермоқда” деган фикрларида (Москва шаҳри, 2003 й., 29 май. Шанхай Ҳамкорлик Ташкилоти саммитида) бугунги кундаги тобора ўз қиёфасини глобал миқёсда ўзгартириб бораётган ва инсониятнинг тинч ҳотиржам ҳаёт кечиришига тўсқинлик қилаётган масалалар қамраб олинган. Умуман глобаллашув жараёни аниқ бошланган бирор бир сана ёки макон, даврни ажратиб олиш қийин. Маълумотларга қараганда глобаллашув атамаси биринчи марта 1983 йили америкалик олим Т. Левиттнинг “Гарвард бизнес ревью” журналида чоп этилган мақоласида тилга олинган. Муаллиф турли трансмиллий корпорациялар ишлаб чиқарадиган турли-туман маҳсулот бозорларининг бирлашув жараёнини шундай атаган. Ҳар бир соҳа вакиллари бу атамани ўз ҳолича ўз соҳасига мослаган ҳолда қўллаб келмоқда. Бевосита аҳлоқшунослик нуқтаи назаридан оладиган бўлсак, глобаллашув атамасига мувофиқ 21 асрда дунёда ягона аҳлоқ, этика нормалари қарор топиши башорат қилинмоқда. (Б. Умаров. Глобаллашув зиддиятлари.Т.Маънавият, 2006. 9-б.) Лекин глобаллашув жараёнини белгилаб берувчи омиллар қуйидагилардан иборат эканлиги қайд этилган: 1. ХХ асрнинг иккинчи ярмига ядро қуролининг илаб чиқилганлиги, техника ривожланиши... 2. коммунистик ғоянинг асоссиз эканлиги исботланиши ва либералдемократик қадриятлар ғалабаси.

3. глобаллашув жараёнининг асосий субъекти ва ҳаракатлантирувчи кучи – иқтисодий жиҳатдан юксак тараққий этган мамлакатлар, шунингдек улар ҳудудида жойлашгантрансмиллий корпорациялар ва молиявий марказлардир. 4. дунё миқёсида мутарақий мамлакатларнинг ривожланаётган давлатларга ёрдам бриш мақсадида ўз ғояси, мафкураси ва яшаш тарзига тарғиб этишга уриниш –молиявий ёрдам бериш ортида яширинган сиёсий мақсад. Журналистлар кўп, улардаги умумийлик ва хусусийлик ҳақидаги фикрингиз? Сиёсий йиғилишлар, маданий янгиликлар, ижтимоий масалаларни ёритишда нималарга аҳамият берилади? Давримизнинг энг асосий хусусиятларидан бири бу ахборотнинг кўплиги ва унга бўлган эҳтиёжнинг янада ортиб бораётганидир. Айни пайтда ахборотлар ичидан фақат янгиси ва оригиналигина диққатни тортиши мумкин. Умумий миқёсда қаралганда бугунги кундаги ОАВларининг барча тармоқларида ахборотларни танлай олиш, узатиш ва янгилигини таъминлаш журналистдан катта билим ва малакани талаб этмайди. У интернет тармоғидан ўзига маъқул келган ахборотни оммага етказиши ва бунинг орқасидан фойда кўриши мумкин. Лекин бу холатда ўзлаштириб олинган бу ахборотнинг қай тарзда оммага етказилиши муҳим аҳамиятга эга. Ахборотнинг янгилиги бу нисбий тушунчадир. Айтайлик, янги ижод асари яратилганлиги ва унинг муаллифи ҳақида оммага маълумот бераётган журналист ахборотни бериш жараёнида шунчаки маълумот узатувчи ёки таҳлил қилувчи, тушунтирувчи мутахассис сифатида майдонга чиқади. Энди яратилган асар мазмун моҳиятини кўпчиликка етказиш ва ўзига нисбатан икки томоннинг эътиборини тортиш учун у асрлар давомида шаклланиб келган санъат ва фалсафанинг тарихий босқичларини билиши зарурлиги кун тартибига чиқади. Демак, журналист шунчаки маълумот узатувчи ёки мутахассис бўлиб танилишида билим доираси унинг фаолият даражасини

белгилайди. Айни пайтда инсон қайси даврда яшамасин тарихий жараёнлардан ўтиб келаётган турли бадиий ижод оқимлари ва уларнинг машҳур муаллифлари ҳақида зарур ахборотга эга бўлиши ахборот глобаллашувининг яна бир ўзига хос хусусиятларидан биридир. Текширувларга қараганда замондошимизнинг моддий ва табиий омиллардан фойданиши умумий ҳисобда 32%ни ташкил этса, ахборотларга нисбатан қизиқиши 64% ни ташкил этар экан. Бироқ айнан мана шу холат миллий қадриятлар ва урф одатларга катта таҳдид солаётгани ҳам қайд этилмоқда. Бир мамлакат аҳолисини бошқа мамлакат халқидан ажратиб бўлмаслиги (дунёқараш ва турмуш тарзи бобида) ҳавфи бугунги кунда ривожланган мамлакатлар жамиятшунослари диққатни қаратаётган долзарб муаммо сифатида тан олинмоқда. Дунё миқёсида глобал муаммо сифатида қаралаётган “оммавий маданият” ҳам жуда кўп мамлакатлар ёшлари ҳаёт тарзига сингиб бораётган, миллий қадриятлар, урф-одатларнинг унутилиши ҳавфини солаётган муаммодир. Оммавий маданиятнинг энг катта ҳавфли жиҳати бу - ёшлар онгида Америкага нисбатан ҳаваснинг уйғониши ва жалб этилишидир. Иккинчи жиҳатдан европа маданиятини умуминсоний маданиятларнинг асосий мезони сифатида қайд этилган ва ундан ўзига андозалар олган айрим мамлакатларда бадиий ижод ва санъат асарларига хос хусусиятлар аввалига тақлид сифатида, кейинчалик ўзига хос миллий хусусият касб этган холда ривож топганини эсласак, бизнинг мамлакат ҳам бундан мустасно эмаслигини эслаймиз. Агар ХХ аср ўзбек миллий маданиятининг жаҳон маданий тараққиёти даражасига секин-аста кўтарилиши даврини белгилаб берган бўлса, мустақиллик даврида қайта тикланган беҳисоб миллий қадриятлар глобаллашув даврининг салбий таъсиридан юртимиз ҳудудини асраш учун асосий омил бўлмоқда. “Бизнинг еримиз таназзулга юз тутди, порахўрлик ва коррупция гулламоқда; болалар ота-оналарига қулоқ солмай қўйдилар, ҳамма китоб ёзишни истайди ва ниҳоят охир замон яқинлашиб қолди”. Бу

фикрларни эрамиздан аввалги учинчи минг йилликда папирус қоғозларига ёзиб қолдирган эканлар. АҚШнинг европа халқларига сиёсий-ижтимоий таъсири остида маданий орқага кетиши кўпроқ Жорж Маршаллинг плани билан боғланади. Яъни Ж.Маршаллнинг режасига кўра 1948 йилда АҚШ конгрессида чет мамлакатларга иқтисодий ёрдам бериш қонуни қабул қилинган бўлиб, бунда 15га яқин мамлакатлар ўз розиликларини билдирган эдилар. Бироқ собиқ Совет иттифоқи бу режанинг асл моҳиятини тушунган холда Маршалл режасини инкор этади. Ҳақиқатан ҳам Америка ўзининг сиёсий манфатларини назарда тутиб қабул қилган бу қонун тез орада ўзининг “натижасини” берди. Американинг барча мамлакатларни ўз йўриғига солишга бўлган ҳаракати ҳамон давом этаётганини сезиш қийин эмас. Шунингдек, АҚШнинг глобал даражада миллий қадриятларга салбий таъсир этаётган кинофильмлари, Спутникдан узатилаётган кўрсатувлари, қўшиқлари ва бошқа ОАВлари орқали тарқалаётган салбий таъсирларини бугунги кунда мамлакатлар ҳудудига киришидан тўсиш имкони йўқ. Айни пайтда бу муаммо европа халқларини ҳам ташвишга солаётгани боис Франция, Германия каби давлатларда Америка маданияти тарғиб этилаётган маълумотларни кескин камайтиришга уринишлар кузатилмоқда. Чунки, миллий ўзига хослик хусусиятининг космополит ёшлар томонидан инкор этилиши жараёни ғарбни ташвишга солаётгани бежиз эмас. айни вақтда АҚШлари собиқ шўро даврида ёпиқ жамият ҳисобланган Ўрта Осиё ҳудудида ҳам ўзининг америкача сиёсатини амалга ошириш мақсадини кўзлагани сир эмас. бу маънода муаммонинг олдини олишда ёшларнинг миллий тарбия олишлари ва ғарбда кечаётган воқеа ҳодисаларни тубидан билишлари учун чет тилларини яхши билишлари муҳимдир... Яқин ўтмиш сабоқларидан биламизки. мустамлака мамлакатнинг айрим фуқаролари ўз миллий қадриятларини нафақат билмас, балки ундан юз ўгириш даражасига келиб қолган эди. Аммо, ўтган асрнинг охирги йилларида рўй берган ижтимоий-сиёсий ҳодисалар халқимиз бошига жуда оғир синовларни олиб келди. Журналистика эса узоқ муддат фақатгина давлат ва

мафкуранинг қуролига айланган ҳолда ривожланди. Аудиовизуал журналистиканинг бош бўғини бўлган радио ва телевидение эса инчунин. Бу вақтда муаммолар глобал даражада эмас, маиший даражада ўрганилди ва ёритилди. Халқнинг манфаатлари мустамлакачи ҳокимият манфаатларига зид бўлса бундай масалалар деярли ўрганилмади. Мустақилликдан кейин кўп соҳалар каби журналистика соҳаси табиий ривожланиш томон қадам қўйди. Лекин сиз айтишингиз мумкинки, нима учун ҳамон журналистларимизнинг эркинлиги мутлақ эмас ёки муаммоли масалаларни ёритишда журналистаримизда ҳадик кучли? Бундай хол фақатгина бизнинг мамлакатимизга эмас, деярли барча шарқ мамлакатлари ва постсовет мамлакатларида ҳукм суради. Агарда ҳокимият ўз журналистларига мутлақ эркинлик берган тақдирда аҳолининг демократик омилларга руҳан, маънан ва сиёсий жиҳатдан тайёр эмаслиги жуда кўп муаммоларни келтириб чиқариши мумкин. Бу ҳол тажрибадан маълум... Албатта, Ўзбекистон ҳудудида собиқ шўро ҳокимияти даврида содир бўлган миллий хусусиятларни камситишлар, мафкуравий чекловлар бугун ўтмишга айланиб бормоқда. Бироқ, миллий қадриятлар сифатида каттага ҳурмат, кичикка иззат дея ОАВларида мавжуд камчиликларни батафсил ёритишдан андиша қилиш мамлакат тараққиётига сезиларли таъсир ўтказаётгани ҳам сир эмас... (Умаров Б. Глобаллашув зиддиятлари. Т.: Маънавият. 2006.) Айни кунларда ҳам мамлакатда кечаётган ижтимоий-сиёсий ривожланишларни, қурилишлар, давлатлар аро турли битимлар тузилишидан аҳолининг 70% бехабар эканлиги ва билган тақдирда ҳам бу ҳодисага ишончсизлик, беэтиборлик билан қарашини кузатиш мумкин. Бунинг асосий сабаблари: Биринчидан кечаги – 18 йил аввал бошқа катта бир давлатнинг қўл остида бўлган давримиздан излашимиз ўринли. Иккинчидан кечагина мана шу даргоҳни битириб кетган ҳамкасбларимизнинг фаолияти талаб даражасида эмаслигида. Изланиш, ўз устида ишламаслик, енгил ахборотлар билан кифояланиш, маълум анъанавий

усуллардан фойдаланишлари оқибатида аҳолига маълумотлар ўз вақтида ҳамда етарли даражада узатилмаяпти... Жамиятнинг ахборатлашуви бундан кейин ҳам маданиятларнинг қоришуви жараёнини тезлаштириб бораверади. Элитар, миллий ва оммавий маданиятлар қаторида ахборот маданиятининг ҳам ривожланиши табиий саналади. Бу ҳолат экран санъати, хусусан компьютер, интернет маданиятини ҳам ўз ичига олади. Демак бу жараёнда миллий хусусиятларни ўзида жамлаган холда дунё маданий жараёнларининг тарихий босқичларини ҳам тубдан билиш ва ўрганиш айни пайтда жаҳон цивилизациясида босиб ўтилган хусусиятларни миллий маданий жараёнларга кўр-кўрона кўчирмаслик ва ўз миллий индивидуаллигини йўқотмаслик замонавий журналистнинг маданиятини белгилайди. Президентимиз И.А.Каримов ёшларнинг “қалби ва онгида мафкуравий иммунитетни кучайтиришимиз зарур” (Ислом Каримов. ―Юксак маънавият — енгилмас куч‖.- Тошкент, ―Маънавият‖, 2008 й. 119-бет.) лиги ҳақида “жамиятимизнинг мафкуравий иммунитетини кучайтиришга қаратилган самарали усул-услубларни ишлаб чиқиши, давлат ва жамоат ташкилотлари учун тегишли тавсия ва қўлланмаларни тайёрлаш бугунги кунда муҳим вазифага айланиб бораётганини чуқур тушуниб олишимиз зарур” (Ислом Каримов. ―Юксак маънавият — енгилмас куч‖.- Тошкент, ―Маънавият‖, 2008 й. 127-бет.) каби мулоҳазаларига қайта-қайта мурожаат этамиз. 5 маъруза. Журналистикада ҳаваскорлик ва профессионаллик муаммолари Журналистнинг ижтимоий жавобгарлиги: унинг уқувчилар, томошабинлар, тингловчилар олдидаги жавобгарлиги. Журналистнинг биринчи мажбуриятларидан бири – бу халкка, оммага ахборот етказиб бериш. Журналистнинг хаққонийлиги, туғри сузлиги, ростгуйлиги, унинг уз касбини севиши, улуглаши, касб шуҳрати ва шаънини сақлай олиши, умуминсоний кадриятларни ҳурмат кила олиши.

Бу муаммо нафақат журналистика соҳаси, балки ривожланган давлатлардаги жамият муаммоси ҳамдир. Ўзбекистон мисолида олинадиган бўлса, соф ўзбек журналистикасининг ривожини ХХ асрнинг сўнгги йиллари ва мустақиллик даври билан бевосита боғлаш мумкин. Чунки, узоқ муддат совет идеологияси таъсирида партиявийлик принципларига амал қилиб келган матбуот, радио ва ТВдаги журналистикада мафкура инсон ҳуқуқларига хизмат қилиш ўрнига, инсон мафкуранинг ривожига кўр-кўрона хизмат қилиб келди. Мисоллар: Деҳқонларнинг етиштирган пахтаси, кўтарган ҳосили кўкларга кўтарилди, аммо уларнин аянчли аҳволи эътиборсиз қолди, оғир меҳнати эвазига етарли ҳақ олмади. Жуда кўп аёллар, ёш болалар пахта яккаҳокимлиги даврида касалликка чалинди, заҳарланди... Мактаб дастурларида тарихий ҳақиқат бузиб талқин этилди, буюк аждодлар номи унутилиш даражасига келди. Сиёсий мафкура халқ орасида тарғиб ва ташвиқ этилди. Бу ва бошқа масалаларда журналистика асосий етакчилик вазифасини бажарди. Ҳозирда ўтган даврдаги айни ҳолатни табиий ҳол, деб қабул қилиш билан чеклансак-да, бугунги кундаги журналистиканинг ривожидаги салбий ва ижобий хусусиятларнинг илдизини кечаги кундан излашимиз табиий. ХХ аср охирига келиб глобаллашув жараёни кенгайиб борганлиги сабабли журналистика ҳам дунё миқёсида кенгайиб бора бошлади. Аввалги метин чегараларнинг йўқ қилинганлиги ҳам икки уч хусусиятларни келтириб чиқарди. Бу маънода ХХ аср охиридаги ошкоралик ва қайта қуриш бошланган, ҳамда мустақиллик йилларининг илк дамларида рўй берган ижтимоий-сиёсий воқеалар ва уларнинг журналистлар томонидан шарҳланиши, таҳлил этилиши ҳам турлича бўлди. Мана шу ўринда ҳақиқий профессионал журналист билан ҳаваскор журналист ўртасидаги фарқ яққол кўзга ташланди...

Ҳар бир ижод аввал ҳаваскорликдан бошланиб, профессионалликка томон ривожланишда шаклланади. Бу ўринда кўп ижодкорлар тақлидчиликдан ўз ижодларини бошлайдилар. Аммо узоқ муддат журналист бўлиб келган аксарият ижодкорлар умри давомида ҳаваскорлигича қолиши, ёки оз муддат ичида профессионал даражига етиб, эл назарига тушган журналистлар ҳам йўқ эмас. Кўп ҳолларда жамиятдаги ижтимоий-сиёсий ўзгаришлар, қонунлар ва уларнинг амалиёти, жамиятда устун турган ижтимоий тафаккурнинг журналист кадрлар фаолиятига бевосита таъсир этиши кузатилган ҳол. Мисол учун айрим телекўрсатувлар ёки радиоэшиттиришлар, матбуотдаги мақолаларда журналистлар ўз чиқишлари билан оқловчи ёки қораловчи вазифасида кўриниб қолишларини кузатамиз. Мана шундай ҳолларда профессионал ва ҳаваскор журналистика мезонлари намоён бўлади. Замонавий журналистикадаги манипулятив жараёнлар хусусида... Профессионал журналист касбий маҳорати мезонлари. 1. Ёритилаётган ҳодисанинг ишончли эканлигини аниқлаш. 2. Воқеага холислик принципи билан ёндошиш. 3. Ҳар қандай ҳолатда ҳам инсонларнинг ҳатти-ҳаракатларини баҳолашдан қочиш. 4. Камида икки ёки уч илмий мулоҳазалар (интервьюлар)дан фойдаланиш. 5. Ўрганилаётган материал аҳолига бирор бир янгилик бермаса, огоҳлантирмаса ва одатдаги ахборотлардан бири бўлса, унга меҳнат сарф қилмаслик. 6. Матн тузишда ва уни ўқиш чоғида ортиқча истеҳзоли сўзлар ва оҳангларни ишлатмаслик. 7. Инсон шахси ва оилавий сирларига оид материалларни ёритишдан қочиш. 8. Ҳар қандай ҳодисани ёритганда манипуляция таъсирига берилмаслик ва ўзи ҳам манипулятор бўлиб қолмасликка интилиш.

Похожие

Зиёлилик журналист касб-одобининг негизи сифатида

Интервью олишда касб одоби меъёрлари

Журналистнинг ҳуқуқий ва касбий–аҳлоқий асослари

Этиканинг предмети, тадқиқот доираси ва вазифалари. Этика фанининг фанлараро боғлиқлиги

Журналист касбий одоб – ахлоқи кодексининг пайдо бўлиши, шаклланишининг ўзига хос хусусиятлари