Журналистнинг ҳуқуқий ва касбий–аҳлоқий асослари - Литература - Рефераты

Журналистнинг ҳуқуқий ва касбий–аҳлоқий асослари

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

61.5 KB

Журналистнинг ҳуқуқий ва касбий–аҳлоқий асослари Фан журналистнинг профессионал аҳлоқининг ўзига хос хусусиятлари ҳақида ўргатади. Лекин одоб-аҳлоқга оид кўрсатмалар, нормалар ҳамиша инсоннинг индивидлик вақтидан бошлабкишилик жамиятида фаолият юритишига кўникма ҳосил қилиши учун муҳим роль ўйнайди. Аҳлоқ сўзининг луғавий маъноси араб тилида кишининг табиати, ҳулқи маъносини беради. Биз аҳлоқ сўзини кўпинча этика сўзи билан ҳам аралаштириб ишлатамиз. “Этика нормалари” каби... бу сўз грек тилидан олинган бўлиб “ethos” хулқ-атвор маъноини беради. Демак, кўринадики дунёда икки ғарб ва шарқ мамлакатарида умуммаънога эга икки сўзда бир моҳият мужассам. Бу эса аҳлоқий нормалар, категориялар кишилик инсониятни қадимдан қизиқтириб келган. Леикн шуниси қизиқки, кўпинча аҳлоқий меъёрлар инсоннинг ички маданиятига, тарбиясига, атроф-муҳитга кўра белгиланади. - муомала маданияти, - тарбия, - миллий урф-одатлар,қадриятлар, - билим, - бошқа динлар ва урф-одатларни тушуниш, ҳурмат қилиш. - ирсий келиб чиқиш, Бунлардан ташқари инсоннинг зиёли шахс эканлигини белгиловчи ташқи ва ички мезонлари ҳам мавжудки, биз кўпинча иҳтиёрсиз равишда мана шу ҳолатни биринчи ўринга қўямиз. Ташқи: - Ташқи кўриниши, - Муомаласи

- Маълум ҳаётий жараёнда ўзини тута билиши, - В.ҳ. Ички - Дунёқараши, - Тафаккури. - Ксби-кори - Бошқа одамларга муносабат Альтруизм ( алтер лотин тидидан бошқа,ўзга маъносини беради) ўз манфаатларидан кўра бошқаларнинг ташвиши билан яшаш, уларга ғамҳўрлик қилиш Эгоизм – ( эго- лотинчада мен ) ўз манфаатларини бошқалар ва жамият манфаатларидан устун қўйиш. Биз унутмаслигимиз керакки аҳлоқ нормаларига амал қилиш асосан иҳтиёрий хусусиятга эга. Айниқса бизнинг оммавий маданият ва глобаллашув даври авж олган замонимизда. Инсон Ҳуқуқларини Ҳимоя қилиш Умумжаҳон Декларациясининг нечанчи моддасида инсоннинг фикр эркинлиги ҳақида сўз боради? Айни шу моддада келтирилган фикрлар Ўзбекистон Республикасининг қандай қонуни ва нечанчи моддасида кетирилади? Бирлашган Миллатлар Бош Ассамблеяси томонидан 1948 йил 10 декабрда қабул қилинган Инсон Ҳуқуқларини Ҳимоя қилиш Умумжаҳон Декларациясининг 19 –моддасида “Ҳар бир инсон фикр ва сўз эркинлиги ҳуқуқига эга, бу ҳуқуқ четдан аралашувсиз ўз фикрига эга бўлиш эркинлиги, маълумот излаш, тўплаш, уларни ҳар қандай чегарадан қатъий назар истаган матбуот воситаси орқали тарқатиш эркинлигини ўз ичига олади.” Худди шундай қонун Ўзбекистон Республикасининг 29-моддасида ҳам келтирилади. Фикр эркинлиги ва сўз эркинлигини қонун билан ҳимоя этишга зарурият нималарда кўринади? Ҳар бир инсон ўзининг фикр айтиш ва фикр ўрганиш ҳуқуқига эгалиги нима учун халқаро қонун ҳужжатларида қайд этиб қўйилган? Чунки инсон туғилганиданоқ эътиқод ва фикр айтиш ҳуқуқига эгадир. М.Шайхзода таърифи билан айтганда: ―Киши туғилмайди бошда тож билан, туғилар эркликка эҳтиёж билан‖. Бу ҳуқуқнинг қонун ҳужжатлари билан ҳимояланганлиги эса шахснинг эътиқоди ва яшаш жойи,

миллати, турмуш тарзи ва ҳ.к.лардан ташқари ҳар қандай мамлакат ва унинг фуқаролари тўғрисида ўз фикрини очиқ айта олиш имкониятини яратади. Бу ҳуқуқлар суъистеъмол қилинмаслиги учун ҳам давлат ҳужжатларига киритилган бўлиб, инсоннинг шаъни, қадр қимматини ерга урмаслик, ҳақорат қилмаслик ва бошқа ҳуқуқбузарликларнинг олдини олиш чора тадбирлари қонунлар билан расмийлаштириб қўйилган. Бундай ҳуқуқ эркинлигининг бузилиши ҳолларини инсон эркинликлари топталган тарихий даврларда ёки бугунги кунда айрим мамлакатларда содир бўлаётган ижтимоий-сиёсий қонунбузарликлар натижасида кўришимиз мумкин. Ҳатто собиқ совет тузумида ҳам инсоннинг фикр эркинлиги, сўз эркинлиги, эътиқод эркинлиги узоқ йиллар давомида топталгани ва миллатлар ўз ҳуқуқларини ҳимоя қилиш имкониятидан бебаҳра бўлганликлари сир эмас. Демак, бугунги кунда демократик жамият қуриш йўлида юксалаётган Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 1 моддасида мамлакатимиздаги тузум демократик республика эканлиги қайд этилган бўлса, 2 моддасида “Давлат халқ иродасини ифода этиб, унинг манфаатларига хизмат қилади. Давлат органлари ва мансабдор шахслар жамият ва фуқаролар олдида масъулдирлар” деб қайд этилгани бежиз эмас. Сиз билан биз танлаган журналистика соҳаси эса давлатни бошқараётган мансабдор шахслар ва давлат қонунлари халқ манфаатларига қай даражада хизмат қилиши устидан жамоатчилик назоратини ўрнатади. Маълумки ОАВларининг эркин фаолият юритиши мамлакатда демократик жамият ҳукмрон эканлигини кўрсатади. Ўзбекиситон Республикаси Конституциясининг 15 боби “ОАВлари” деб номланади. Мазкур бобдаги 67 моддада ―ОАВ эркиндир ва қонунга мувофиқ ишлайди. Улар ахборотнинг тўғрилиги учун белгиланган тартибда жавобгардирлар. Цензурага йўл қўйилмайди‖ дейилган. ОАВларининг фаолиятини ташкил этувчи шахслар, шу жумладан журналистлар жамоатчилик фикрини ўрганиши мумкин, зарур ахборотларни олиши мумкин, бироқ воқеъликни объектив акс эттириши учун қонун ҳужжатларини яхши билиши ва

жамоатчиликка ҳодисани аниқ етказа олиш малакаси, аҳлоқий меъёрларини билиши муҳимдир. Нимани очиқ айтиш ва нимани ошкор этмаслик меъёрларини билмаган журналист кўп ҳолларда беиҳтиёр равишда этник низоларни кучайтириб юбориши ёки сўнаётган оловни алангалатиб юбориши мумкин. Мана шундай холларда жамиятга ҳақиқатни ошкор этиш зарурми ёки йўқ масаласи кўндаланг туради. Бунда ҳам журналистиканинг ҳуқуқий ахлоқий асосларидан келиб чиқилса масалага ойдинлик киритиш мумкин. Айтайлик, маълум бир мамлакатда кечаётган ижтмоий-сиёсий ўзгаришларни жамоатчиликка етказаётган журналист қай бир маънода сиёсий куч ҳисобланади. Унинг талқинида ёритилаётган воқеа жамоатчилик томонида қабул қилинар экан ўша воқеа тепасида бўлмаган кишилар журналистнинг ахбороти орқали маълум тушунчага эга бўладилар. Агар бу журналист сиёсий мақсадлар, кўрсатмалардан келиб чиқиб ахборот етказса унда қайд этилганидек этник можаролар, тушунмовчиликлар ва ҳ.к. хуллас нотўғри ахборот узатиш вужудга келади. Мана шу холатда журналистнинг шахсий маданияти, ахлоқи биринчи ўринга чиқади. Айрим ўринларда журналист ўз мамлакати манфаатларидан воз кечиб бошқа бир халқнинг тақдирини биринчи ўринга қўйиши мумкин. Бунга мисол тариқасида АҚШларининг Въетнамга қилган тажовузини ва 20 йилдан ортиқ вақт мобайнида олиб борилган совуқ урушга қарши журналистар фаолиятини келтириш мумкин. Натижа журналистларнинг ғолиблиги билан якунланди... (Мисоллар) Агар Журналистика фанининг ривожини Ўзбекистонда 1949 йилдан, яъни Ўрта Осиё Давлат Университетининг филология факультети қошида очилган журналистика бўлимининг очилиши билан боғлайдиган бўлсак, журналистнинг ҳуқуқий ва касбий аҳлоқи масалалари юзасидан бу даврда мафкура устунлик қилган ва синфийлик принциплари бадиий ижоднинг барча тури, шунингдек публицистикага ҳам бевосита ўз таъсирини ўтказганлигини инкор этиб бўлмайди.

Маълумки, 19-асрнинг охирларидан бошлаб Туркистон ҳудудида журналистиканинг илк кўринишлари намоён бўла бошлади. Яъни, “Туркестансике ведомости”, “Туркистон вилоятнинг газети”каби расмий газеталарда мақолалар билан иштирок этган маҳаллий зиёлилар бугунги журналистиканинг пойдеворини қўйганлардан ҳисобланадилар. Беҳбудий, Фитрат, Зиё Саид, Чўлпон, А. Авлоний, Мунавварқори Абдурашидхонов, Хожи Муин каби жадидларнинг 1920-30 йилларга қадар ижодий фаолиятида миллий тафаккур, воқеъликка холис ёндашиш, кишиларни камситмаслик тамойиллари устунлик қилган. Бу зиёлилар агарда шўро ҳокимиятининг зуғуми билан сиёсий майдондан йўқотиб юборилмаганида Ўзбекистон республикасининг барча соҳалари каби журналистикада ҳам юксакликка эришилган ва жаҳоннинг етакчи мамлакатлари ижтимоий ва гуманитар фанларда бизга рақобатдош бўлиши мумкин эди, деган хаёлга боришимиз тўғри бўлади. Зеро, мамлакатдаги барча етакчи кучлар қатағонга учрагач, шўро ҳокимияти маҳаллий матбуот вакилларини, шу жумладан ёзувчи шоирларни фақат ва фақат сиёсатни тарғиб ва ташвиқ этишга, эски турмушни ёмонлашга, синфий душманларга қарши курашишга чақирди. Натижада инсоний аҳлоқ ва одоб тушунчаларига муносабат ҳам ўз-ўзидан ўзгарди. Шунга кўра матбуотда ижтимоий воқеъликка фақат сиёсий мафкура нуқтаи назаридан, партиявийлик принципларини тарғиб этган ҳолда ёндашила бошланди. Бу даврда ота ва ўғил, она ва бола, эр ва хотин, устоз ва шогирд, дўстлик ва биродарлик ўртасидаги нозик ришталарга путур етди. Эски турмуш тарзи ҳақида бирор бир илиқ ҳаққоний фикр айтилмади. Матбут саҳифаларини кўздан кечирсак, инсонга нисбатан камситилиб айтиладиган сўзлар кечагина халқ эътиборида бўлган зиёли шахсларга нисбатан очиқдан очиқ қўлланилганининг гувоҳи бўламиз...(Мисоллар) 70 йил мобайнида журналист ва ижодкорнинг касбий аҳлоқи масалаларига амал қилинмай келинди. Матбуотдаги фелъетонларда ким ўзарга инсон шахси камситилганини, ҳақорат қилиниш даражасига келганини кузатиш мумкин.

Аммо, Ўзбекистон мустақилликка эришиш арафасида эътиқод софлиги, аҳлоқий нормалар масаласи яна кун тартибига чиқди. Халқ манфаатини ёқлаш ниқоби остида аҳолининг кўнглига ғулғула солган, нотўғри ахборотлар тарқатган нодавлат халқаро радиостанцияларнинг фаолияти ҳам бир қатор журналистларнинг ўз касбий аҳлоқий нормаларига амал қилмаганликларини кўрсатди. Уларнинг аксарияти турли ноқонуний йўллар билан ахборот тўплаш ва уни асосланмаган тарзда кенг жамоатчиликка тақдим этиш йўлини тутдилар. Айни пайтда сариқ матбуотда фаолият юритаётган ходимларнинг аксарияти ҳам айни мана шу аҳлоқий одоб мезонларини бузаётганларини кўриб турибмиз. Ғарб журналистикасининг тажрибасини кўр-кўрона ўзлаштириб, миллий менталитетимизга хос бўлмаган шахсий масалаларни титкилаш ва уни ростми-ёлғонлигини текширмай тарқатиш йўллари бизда жуда урф бўлаётганлиги ачинарли хол. Шу маънода биз ўтадиган ва ўрганадиган фан айни мана шу аҳлоқий одоб мезонларини ўргатади, миллий анъаналаримиз, аждодларимиз фикрларини бугунги кунга тадбиқ этиш йўлларини излайди ва амалиётда уни қўллаш йўлларини кўрсатади. Ёзувчи ва олим Х.Дўстмуҳаммад журналистнинг касб-одобига бағишланган илмий рисоласида Марказий Осиё минтақасидаги ижтмоийиқтисодий, миллий-маданий, аҳлоқий-этиқодий каби шарт шароитларнинг ўхшашлиги туфайли “Марказий Осиё минтақаси журналистикаси” атамасини қўллаш мумкин эканлигини қайд этади. Лекин бу малакатларда ўзаро муаммолар ўхшаш бўлса-да журналистиканинг ривожида жаҳон журналистикасида қабул қилинган халқаро ҳуқуқий меъёрларга суянилади, дейилади. Албатта бу фикрда жон бор. Лекин ҳар андай ҳалқаро ҳуқуқий меъёрлар миллий менталитетга хавф солувчи хабарлардан воз кечиш, миллий қадриятлар, урф одатларнинг ижобий хусусиятларини ёқлашга дахл қила олмайди. Айни пайтда Ўзбекистон ҳудудида олиб борилаётган сиёсат айни инсон ҳуқулари умумжахон декларациясида илгари сурилган фикрларни эътироф этмоқда. Яъни

инсоннинг дини, ирқи ва эътиқодига нисбатан бағрикенглик хусусияти ўзбек халқининг азалий қадриятлари сифатида тан олинган. Бу анънавий тамойил эса давлат сиёсати даражасида амалга оширилмоқда. Журналист давлат билан халқ орасидаги воситачи экан унинг ўз касбий- ҳуқуқий ва аҳлоқий асосларини яхши билиши, амалда қўллаши муҳимдир. Бунинг учун унинг нафақат ахборотни қабул қилиши ва жамоатчиликка етказиши маҳорати, шунингдек тафаккури, маданияти, дунёқарашининг кенглиги ҳам асосий мезондир. Шайх Азизиддин Насафий ҳам шу учликни илгари сурган: "Билгилки, шариат, тариқат ва ҳақиқатда етук бўлган инсон комил инсондир... Билгилки, қуйидаги тўрт кўрсаткич бўйича камолга етган инсон комилдир: эзгу сўз, эзгу феъл, эзгу аҳлоқ ва маориф".

Похожие

Журналистикада аҳлоқий дилеммалар (зиддиятлар)

Оила, фуқаролик жамияти ва давлатнинг ахлоқий асорбияси

Касбий этикага таллуқли халқаро журналистлар ташкилотлари томонидан қабул қилинган ҳужжатлар

Журналист касбий одоб – ахлоқи кодексининг пайдо бўлиши, шаклланишининг ўзига хос хусусиятлари

Зиёлилик журналист касб-одобининг негизи сифатида