Sharq adabiyotida xamsachilik an`anasi - Литература - Рефераты

Sharq adabiyotida xamsachilik an`anasi

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

48.5 KB

SHARQ ADABIYOTIDA XAMSACHILIK AN`ANASI Reja: 1. Sharq adabiyotida “Xamsa” tipidagi dostonlarning yaratilishi tarixi. 2. Nizomiy Ganjaviy “Xamsa”si va uning xamsachilik an`anasi taraqqiyotidagi o`rni. 3. Navoiy turkey tildagi ilk “Xamsa” muallifi. 4. Jomiy ijodi va xamsachilik an`anasining taraqqiyoti.

SHarq allomalaridan biri Nizomiy Ganjaviyni o`tmishning ko`plab shoiru fozillari, olimu ulamolari yuksak iste`dod, donolik sohibi deya e`tirof etib kelganlar. Abu Muhammad Ilyos ibn Zakiy Muayyad Nizomiy Ganjaviy 1141 yilda Ozarboyjonning ko`hna madaniyat markazlaridan biri – Ganja shahrida, ziyoli oilada dunyoga keldi. Otasi Yusuf ibn Muayyad o`z davrining taniqli arboblaridan biri, onasi Ganja shahriga hukmronlik qilgan Shaddodiylar naslidan edi. Ma`lumotlarga ko`ra, u umr bo`yi o`zi tug`ilib o`sgan Ganja shahrida yashab ijod etgan. Yoshlik chog`laridan Nizomiy taxallusi bilan she`rlar yoza boshlagan (nizom so`zi arab tilida “nazm etmoq, tartibga solmoq” degan ma`noni beradi). O`sha davr adabiy muhiti faqat forsiy tilda asarlar bitishni taqozo etardi. Shu bois u asarlarini asosan o`z davrining adabiy tili hisoblangan forsiyda yozdi. Tadqiqotchilarning fikricha, uning o`z ona tili – turkiyda yozgan devoni ham mavjud bo`lib, u hozir Misrning Hadaviya kutubxonasida saqlanmoqda. Ma`lumotlarga ko`ra, adib devoni yigirma ming baytni tashkil etgan. Ammo bizgacha bu oy ma`naviy merosning kichik bir qismi yetib kelgan, xolos. Nizomiyning she`riy iste`dodli o`z davrining hukmdorlari e`tiboridan ham chetda qolmadi. Barda hokimi Sayfiddin Muzaffar uni o`z saroyiga chorlab, shu yerda ijod qilishni taklif etadi. Ammo shoir tabiatan ortiqcha dabdabani yoqtirmasdi. U oddiy, kamtarin hayot kechirishni istardi. Sayfiddin Muzaffar uning iste`dodini yuksak qadrlar edi. U asli qipchoqlardan bo`lgan yosh kanizak Ofoqni shoirga hadya qiladi. Nizomiy esa kanizakni ozod qilib, o`z nigohiga oladi. Ofoqdan tug`ilgan yolg`iz o`g`li Muhammadani ham oqil va qobil farzand qilib tarbiyalaydi. O`z asarlarida unga nasihatlar qiladi. Nizomiy ma`lumotlarga ko`ra, hijriy 605 yil ramazon oyining to`rtinchi kuni, milodiy 1209 yilning 12 martida hayotdan ko`z yumadi va ona shahri Ganjada dafn etiladi. Uning maqbarasi bugungi kunda muhtasham ziyoratgohga aylantirilgan. SHoir Sharq adabiyotida keng tarqalgan “Xamsa” chilik an`anasining boshlovchisi sanaladi. Ammo dastlab uning besh kitobdan iborat yaxlit asar yozish fikri bo`lmagan. Keyinchalik “beshlik” nomini olgan bu dostonlarning har birini alohida kishilar tavsiyasi bilan turli davrlarda yozgan. Sharq adabiyotida yillarda yozgan. Sharq adabiyotida yirik asarlar ko`pincha hukmdorlar, davlat arboblari topshirig`iga asosan yozilgan yoki keyinchalik ularga tortiq qilingani yaxshi ma`lum. Nizomiy ham dastlab 1177 yilda ma`naviy-axloqiy mavzudagi “Maxzanul- asror” dostonini yozib, uni Arzinjon hokimi Fahriddin Bahromshohga bag`ishlaydi. Masnaviy janrida bitilgan bu asar odob-axloq, insoniy fazilatlarni tarannum etuvchi bir qator maqolotlar va hikoyatlarni o`z ichiga olardi. Doston tez orada xalq og`ziga tushadi, shoirning shuhrati tillarda doston bo`ladi. 1180 yilda Nizomiy navbatdagi yirik dostoni – “Xusrav va Shirin” – ni yozadi. Unda Sharqda mashhur bo`lgan Eron shohi Xusrav va uning arman malikasi Shiringa bo`lgan muhabbati haqidagi mashhur rivoyat asos qilib olingan edi. Bu asar Iroq hukmdori To`g`rul uchinchining iltimosiga ko`ra bitilgan edi. SHarqda eng hazin ishq qissalaridan biri “Layli va Majnun” xalq orasida keng tarqalgan bo`lsa-da, hali biror shoir uni nazmga solishga jur`at etmagan edi. Shirvonshohlardan bo`lmish Axsatan birinchi ana shu mavzuda doston yozishni

Nizomiydan iltimos qiladi. Garchi dastavval shoir bunga unamasa-da, o`g`li Muhammadning qistovi bilan ko`liga qalam oladi. 1188 yilda arab xalq afsonasi asosidagi dostonni yozib tugatadi. 1166 yilda Alouddin Ko`rpa Arslonning topshirig`i bilan shoir “Haft paykar”, ya`ni “Yetti go`zal” dostonini qalamga oladi. Bunda sharq adabiyotidagi “hikoya ichida hikoya” usulidan foydalanib, Sosoniylarning zabaradast vakili Bahromi Go`r va uning mahbubasi Fitnaning ishqiy sarguzashtlari hikoya qilinadi. 1196-1201 yillar davomida esa, u yana bir yirik doston – “Iskandarnoma” ni yaratadi. Bu asar ikki qism – “SHarafnoma” va “Iqbolnoma” ni o`z ichiga oladi. Shu taxlit o`z-o`zidan besh yirik doston “Xamsa” (beshlik) vujudga keladi. Keyinchalik bu beshlik “Panj ganj” (besh xazina) nomi bilan ham mashhur bo`ladi. Nizomiy “Xamsa” si asrlar davomida turkiy va forsiy adabiyot rivojiga katta ta`sir ko`rsatib kelgan. Jumladan, XIV asrda yashagan o`zbek shoiri Haydar Xorazmiy uning “Mahzunul-asror” asarini, Qutb “Husrav va Shirin” dostonini o`zbek tiliga tarjima qiladi. “Xamsa”chilik an`anasini Sharqning ko`plab zabardast shoirlari davom ettirganlar. Jumladan, Xusrav Dehlaviy (1253-1325) hamda Abdurahmon Jomiy yaratgan fors tilidagi “Xamsa” da Nizomiyga xos hassoslik, nafosat ufurib turadi. “Farhod va Shirin” dostonida Alisher Navoiy “Xamsa” yaratishga jazm etgani xususida yozarkan, haqli ravishda iftixor bilan: Emas oson bu maydon ichra turmoq, Nizomiy panjasiga panja urmoq, -deya lutf qilgan edi. Buyuk o`zbek mutafakkiri Mir Alisher Navoiy esa bu an`anada muhim burilishi yasadi. O`zidan avvalgi uch buyuk shoirdan farqli o`laroq, “Xamsa” ni turkiy tilda bitdi. U o`z “Xamsa” sining har bir dostonida bu uch shoir siymosiga buyuk hurmat va ehtiromini ifoda etadi. Xususan, Nizomiy Ganjaviyga bo`lgan buyuk hurmati, Nizomiy shaxsiyati va ijodiga cheksiz muhabbatini bayon etadi. “Sab`ayi sayyor” dostonida shunday misralarni o`qiymiz: Ahli nazm avsaxul kalomi ul, “Hamsa” ning nozimi – Nizomiy ul. “Xamsa” yo`q, panj ganji Qoruniy, Yoyibon elga Ganja madfuni. Lek har kim bo`lub javohirsanj, Topib ul ganjlarda yuz ming ganj. Ya`ni nazm ahli orasida so`zlarni g`oyat fasohat bilan so`zlovchi, “Xamsa” ni birinchi bo`lib tartib etgan Nizomiydir. U “Xamsa” emas, balki Qorunning besh xazinasidir. (Xasis Qorunni butun boyligi bilan yer yutgan bo`lsa) Ganjada dafn etilgan shoir butun boyligini elga yoydi. Agar kimki javohirlarni ajratishga qodir bo`lsa, bu xazinalarning har biridan yuz ming xazina topadi.

Darhakikat, Navoiy ham g`oyibona ustozi Nizomiy Ganjaviyning xazinasidan bahra olib o`zining bebaho besh dostonini yaratgan edi. Navoiy umrining so`nggi yillarida baytgan “Nasoyimul-muhabbat” asarida ham Nizomiyning hayoti va ijodiga alohida to`xtaladi. “Alarg`a zohiriyulum va rasmiy istilohotdan bahrai tamom bor emish” deyiladi mazkur asarda. Nizomiy o`z asarlarida insoniylikni, ezgulikni, mehru oqibat, rahm-shavqat, mardlik va jasorat singari xislatlarni targ`ib qiladi. Uning “Layli va Majnun” dostonidagi bir hikoyatga e`tibor qilaylik. Naql qilishlaricha, o`tmishda bir zolim hukmdor yashab o`tgan ekan. U qonxo`rlik, jabr-zulmda haddidan oshgan edi. Uning saroyida maxsus qafaslarda odamxur itlar ham boqilar, kim ko`ziga yomon ko`rinsa, ana shu vahshiy jonzotlarning oldiga tashlar, itlar bu sho`rlikni, bir zumda tilka-pora qilishardi. Podshohning bir g`ulomi itlarga qarash bilan band edi. Itlar ham unga o`rganib qolishgan, undan boshqa hech kimni yaqin yo`latishmasdi. Nima buldiyu, uning qaysidir bir ishi podshoni ranjitdi. Mustabid hukmdor uning o`zini ham o`sha vahshiy itlar qafasiga tashlashni buyurdi. Ertasi kuni shoh gunohkorning g`ajilgan suyaklarini ko`rib huzur qilish uchun itlarning qafasi tomon yurdi. Ne ko`z bilan ko`rsinki, g`ulom itlar qafasida soppa- sog` o`tirar, vahshiy jonzotlar esa xuddi beozor mushuk singari uning pinjiga suqulishgan edi. Podshox bu holning sababini so`radi. Shunda g`ulom o`rnidan turib: “Podshohim, shuncha yil xizmatingizni qilib, sizdan ko`rgan ro`shnoligim shu bo`ldi. Meni itlarga yem qilmoqchi bo`ldingiz. Itlar esa, mendan ko`rgan g`amxo`rligi tufayli menga zarracha ozor yetkazmadi va ko`rib turganingizdek men sog`-salomatman”. Qissadan hissa shuki, yaxshilikni bilmaydigan, beandisha, noinsof odamlardan ko`ra vahshiy itlar a`loroqdir. Yana bir o`zbek shoiri, yetuk sarkarda va davlat arbobi Zahiriddin Muhammad Bobur ham Nizomiy Ganjaviyning ganjinasidan yetarlicha xabardor edi. “Boburnoma”da yozilishicha, uning otasi Umarshayx Mirzo ham ko`pincha Nizomiy va Dehlaviyning “Hamsa”si mutolaasi bilan mashg`ul bo`lgan. Bobur temuriyzoda hukmdor, buyuk olim Mirzo Ulug`bekning o`z o`g`li Abdullatif tomonidan fojiali o`ldirilishi haqida afsuslanib yozarkan, Nizomiyning “Xusrav va Shirin” dostonidan iqtibos keltiradi: Padarkush podshohero nashoyad, Agar shoyad ba shash mohash napoyad, ya`ni “Otasini o`ldirgan podshoh bo`lolmaydi. Agar toj-taxt unga nasib etgan taqdirda ham olti oydan ziyod shohlik qilolmaydi. Nizomiy bu o`rinda o`z otasi Xusravni saltanati va guzal ayoli-o`gay onasi Shiringa yetishish uchun o`ldirgan Sheruyaning qismatiga ishora qilgan edi. Dostonda aytilishicha, olti oy o`tib, saroyda yuz bergan fitna tufayli Sheruya o`ldiriladi. Shu voqealarni” bayon etib, Nizomiy yuqoridagi baytni bitgan edi. Ne ajabki, uning bu karomati oradan ikki yarim asrdan ko`proq vaqt o`tib, yana bir padarkush shahzoda Abdullatif qismatida ham o`z tasdig`ini topdi.

Nizomiyning barhayot ijodi nafaqat Sharq, balki, G`arb adabiyotiga ham o`z ta`sirini ko`rsatdi. Ko`plab Yevropa sharqshunoslarining fikricha, Italiya uyg`onish davrining yetuk namoyandasi J.Bokkachchoning “Ameto”, F.SHillerning “Turandod shahzodasi” asarlari Nizomiyning “Haft paykar” dostoni syujeti asosida yaratilgan. Nemis shoiri I.V.Gyote o`zining “G`arbu Sharq devoni” da Nizomiyga alohida bob ajratgan. Ta`kidlash joizki, o`zbek xalqi Nizomiy Ganjaviy ijodiga yuksak e`tibor va ehtirom bilan qarab kelgan. Uning asarlari yuz yillar davomida tilimizga qayt-qayta o`girilgan. Dilbar g`azallari hofizlarimiz tomonidan kuyga solib, tarannum etilgan. Mamlakatimizdagi eng yirik oliy ta`lim dargohlaridan biri ham ulug` mutafakkir nomi bilan ataladi. Bu o`quv dargohi ro`parasida esa Nizomiy Ganjaviyning muazzam haykali har ikki xalqning azaliy do`stligi, an`ana va qadriyatlar mushtarakligini ifoda etib turibdi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR 1. Shodiyev E. Alisher Navoiy va fors-tojik adiblari. T.,1989. 2. Shodiyev E. O`zbek – tojik adabiy aloqalari tarixidan. T., 1973 3. Shukurov SH. Mirzo Bedilning poetic merosi. T.,1979. 4. Vohidov R. XV asrning ikkinchi yarmi XVI asrning boshlarida o`zbek va tojik she`riyati. T.,1983. 5. O`zbek adabiyoti tarixi. 5 tomlik. T. “Fan” 1978. 6. Mallayev N. O`zbek adabiyoti tarixi. T. “O`qituvchi”, 1976. 7. Аbu Аli ibn Sinо. Fаlsаfiy qissаlаr.T. 1963, 48 b. 8. Jаlоliddin Rumiy. Uchmоqqа qаnоt yo`q, vаlе uchgаymаn. Fоrsiydаn Jаmоl Каmоl tаrjimаsi. T., G` G`ulоm nоmidаgi АSN, 1994. 48 b. 9. Ibrоhim Hаqqul. Аbаdiyat fаrzаndlаri. T., «Y o sh gvаrdiya», 1990. 192 b. 10. Ibrоhim Hаqqul. Irfоn vа idrок. T., «Mа`nаviyat», 1998. 160 b. 11. Ibrоhim Hаqqul. Tаsаvvuf vа shе`riyat. T., G` G`ulоm nоmidаgi АSN, 1991. 184 b. 12. Ibrоhim Hаqqul. Tаsаvvuf sаbоqlаri. Buхоrо, 2000. 144 b. 13. Ishоqоv Y. Nаqshbаndiya tа`limоti vа o`zbек аdаbiyoti. T., 2002, 120 b. 14. Коmilоv N. Nаjmiddin Кubrо. T., Аbdullа Qоdiriy nоmidаgi хаlq mеrоsi nаshriyoti, 1995. 15. Коmilоv N. Tаsаvvuf. Birinchi кitоb. T., «Y o zuvchi», 1996. 272 b. 16. Коmilоv N. Tаsаvvuf. Iккinchi кitоb. T., «O`zbекistоn» , 1999. 17. Mаhmud Аs`аd Jo`shоn. Tаsаvvuf vа nаfs tаrbiyasi. T., «CHo`lpоn», 1998. 80 b. 18. Muhаmmаd pаyg`аmbаr tаriхi. T., «Y o zuvchi», 1993, 32b. 19. SHаyх Nаjmiddin Кubrо. Tаsаvvufiy hаyot. T., «Mоvаrоunnаhr», 2004. 264 b. 20. SHimmеl А. Jоnоn mеning jоnimdа. T. «SHаrq», 1999.176 b. 21. Hаmidjоn Hоmidiy. Tаsаvvuf аllоmаlаri. T., «SHаrq», 2004. 208 b. Metodologik asos: 43. Karimov I. Yuksak ma`naviyat – yengilmas kuch. T. “O`zbekiston” 2008 44. Ziyonet axborot tarmog`i – www.ziyonet.uz

Похожие

Suriya adabiyotida «an-nahda» harakati. Suriya adabiyotida hikoyanavislikning vujudga kelishi

Sharq adabiyotida masnaviylar va ularning vazn tarkibi

Alisher Navoiyning “Xamsa” asari

XIV asr o`rtalaridan XVII asrgacha bo`lgan adabiyot

An`anaviy folklor muammolari