An`anaviy folklor muammolari - Литература - Рефераты

An`anaviy folklor muammolari

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2071.5 KB

An`anaviy folklor muammolari Folklor-xalqning o`zi haqidagi badiiy xotirasi. Bu xotirani saqlab qolish va kelgusi avlodlarga mukammal holida yetkazish, keng ma`noda, an`anaviy folklor va uning hozirgi ahvoli masalasining tarkibiy qismiga taaluqli masala hisoblanadi. Mantiqan olib qaralsa, xalq yashar ekan, uning og`zaki ijodi ham yashaydi. Bu-inkor qilib bo`lmas haqiqat. Ammo xalqning o`zi ham, u yaratgan ijod namunalari ham tarixiy tushuncha. Buning ma`nosi shuki, davrlar o`tishi bilan xalqning moddiy ahvoli, ma`naviy qiyofasi ham o`zgaradi. Shu jihatdan qaralsa, qachonlardir xalqning badiiy dahosi yaratgan ma`naviy boylik-xalq og`zaki ijodi yangi yaratilajak ijod namunalariga o`z o`rnini bo`shatib berishi tabiiy. An`anaviy folklor xalq xotirasidagina saqlanadi. Ammo xalq xotirasi ham ma`lum darajada zamonaviy cheklashlarga ega. Yozma adabiyot ma`naviy hayotimizning barcha jabhalarini to`la egallab olgan hozirgi davrda an`anaviy folklorning o`rni va vazifasi ancha torayganligi ayni haqiqatdir. An`anaviy folklor janrlarining ijro etuvchilarning tobora ozayib borishi sababli bir qancha og`zaki ijod namunalari ham unutilib ketmoqda. An`anaviy folklor janrlarining izsiz unutilib ketish xavfi kuchaygan sayin ularni saqlab qolish va kelgusi avlodlarga yetkazish muammosi allaqachonlardan buyon ko`pchilikning diqqat markazida bo`lib kelmoqda. Ilm-fan va madaniyat xodimlari, ziyolilar, ta`lim-tarbiya muassasalari, folklorshunos mutaxasislar tashabbusi bilan XX asrning 20- yillaridan buyon tashkil etilib kelingan folklor-etnografik ekspeditsiyalari xalq ijodining ko`plab nodir namunalarini yozib olib, davlat arxivlariga topshirdi. Shu tufayli xalqimizning asrlar mobaynida yaratgan ijod mahsuli yillar to`fonida izsiz yo`qolib ketishdan saqlab qolindi. Ammo qog`oz yoki magnit tasmalarga yozib olingan, arxivlarga topshirilgan xalq ijodi namunalari o`lik material holida saqlanishini ham unutmaslik zarur, Ular ijodkor va ijrochilar tomonidan qayta-qayta

kuylanmas ekan, o`zlarining g`oyaviy-badiiy jihatdan dolzarbligini yo`qotishlari tabiiy. Xolbuki, jonli ijroda eng arxaik folklor namunalari ham barcha davrlar va avlodlar uchun hozirjavoblik xususiyatiga ega. Bevosita ana shu xususiyatgina an`anaviy folklor janrlarining zamonaviyligini hamisha ta`minlab keladi. An`anaviy folklor asarlarini yozib olish, ko`plab nusxalarda chop ettirish va shu orqali xalq ongini, uning qalb olamini boqiy ma`naviy ziyo bilan nurlantirish XIX asrning so`nggi choragida, kengroq miqyosda esa XX asrning boshlaridan boshlangan. Ana shu davrlarda boshlangan bu an`ana aniq ilmiy-madaniy dasturlar asosida emas, balki ko`proq folklor havasmandlari, bosmaxona egalarining moddiy manfaatlari asosida olib borildi. XX asrning 20-yillariga kelib, bu ish bilan folklorshunoslar, etnograflar muntazam shug`ullana boshladilar. G`oziolim Yunusov, H.Zarif, B.Karimiy, M.Alaviya, M.Afzalov kabi olimlar esa bu xayrli ishlarda jonbozlik ko`rsatdilar. Ma`lumki, XX asr insoniyat tarixida, jumladan, Markaziy Osiyo xalqlari taqdirida keskin burilishlar yasadi. Oktabr to`ntarishidan keyin xalqning moddiy va madaniy hayotida sezilarli o`zgarishlar yuz berdi; mamlakatni to`la elektrlashtirish, qishloq xo`jaligini mexanizatsiyalash, savodsizlikni tugatish kishilar ongini o`zgartirib yubordi, kundalik turmushimizga radio, kino, televideniye kirib keldi, professional teatr va san`at taraqqiy etdi, fan-texnika misli ko`rilmagan miqyosda kamol topdi. Bunday madaniy taraqqiyot esa xalq ijodida ham o`z ta`sirini qoldirdi. So`z san`atida yozma adabiy ijod hukmronlik mavqeini egalladi. Buning oqibatida esa xalq og`zaki ijodi taqdiri ancha cheklanishlarga uchradi. Shiddatli zamon voqeligini badiiy aks ettirishda xalq ijodi ancha ortda qoldi. Bu tabiiy hayotiy vaziyat shu paytgacha yaratilgan folklor merosimizni saqlab qolish, uni omma o`rtasida targ`ib va tashviq etish, yuksak namunalarni avlodlarga yetkazish muammolarini keltirib chiqardi. Fan va

madaniyat xodimlari an`anaviy folklor namunalarini saqlab qolishning turli vosita va usullarini kashf etdilar. Ana shunday vositalardan biri sifatida xalq ijodining g`oyaviy- badiiy jihatdan yuksak namunalarini yozib olish va ko`plab nusxalarda nashr ettirish ishlari amalga oshirildi. Bu xayrli ishga folklorshunoslar, adibu shoirlar folklor havasmandlari jalb etildi. Natijada, xalq qo`shiqlari maqol va topishmoqlari, ertak va dostonlari, rivoyat va afsonalari, naql va latifalari to`planib maxsus to`plamlar holida ko`p ming nusxalarda chop ettirildi. Ushbu nashrlarning xalqimiz madaniy hayotida muhim rol o`ynaganligi ma`lum. Bu nashrlar qanchalik ahamiyatli bo`lmasin, xalq ijodi janrlarini jonli ijro holatidagi jozibasini berishga ojizlik qiladi. Chunki ular asarning matnini va shu orqali faqat g`oyaviy mazmunini yetkazishga qodir xolos. Folklor asarlar ijrosidagi maftunkor jozibani, zavq va shukuhni ular yetkaza olmaydilar. Demak bu nashrlar folklor merosimizning yetuk namunalarini kelgusi avlodlarga yetkazishda qanchalar ahamiyatli bo`lmasinlar xalq ijodining jonli ijro jarayonidagi nafosatini yetkazishda ojizdirlar. Xalq ijodi namunalarini plastinkalarga, magnit tasmalarga yozib olish jonli ijrodagi o`ziga xos shukuhni tinglovchilarga yetkazishda katta imkoniyatlarga ega bo`lsalar ham, biroq bu vosita ham ma`lum cheklanishlarga ega. Chunki ayrim janrlar ijrosida nafaqat intilish, balki jonli mushohada imkoniyatlari ham talab etiladi. Magnit tasmalar va plastinkalar esa aks ettirish vositasi emas. Bugungi kunda ham ovoz, ham tasvir orqali folklor asarlarni yozib olish imkoniyatlari mavjud bo`lgan videokassetalar disklar paydo bo`ldi, lekin ular barcha uchun, ayniqsa folklorshunoslar uchun yetarli emas va folklor merosimizni butun miqyosi bilan qamrab olishi mumkin emasdek tuyuladi. XX asrga qadar an`anaviy folklorning jonli yashashi, uning yangi-yangi namunalarining yoxud mavjud namunalarining yangi variant va versiyalarini yaratilishi uchun muayyan imkoniyatlar mavjud edi. Taniqli

folklorshunos B.N.Putilov to`g`ri qayd etganidek, folklor janrlarining jonli yashashi, yangi namunalarini yaratilishi uchun maishiy asos mavjud bo`lgan. Kishloq hayotidagi qoloq ijtimoiy-madaniy hayot, og`ir dehqon turmushi, qishloq kishilarining barqarorligi xalq og`zaki ijodining jonli yashashini ta`minlab turgan. Bundan tashqari, bizningcha, ulkan folklor ijodkorlari ijrochilari u davrlarda barhayot bo`lganlar. Fan-texnika yutuqlari, ommaviy axborot vositalari, yozma adabiyot va san`at ham jamiyat hayotida sezilarli mavqega ega bo`lmagan. XX asr, ayniqsa uning ikkinchi yarmidagi o`zgarishlar an`anaviy folklorning jonli ijro hamda ijodni izdan chiqarib yubordi. 30-40-yillardan boshlab qishloqda mexanizatsiya vositalari kirib keldi. Bu narsa mehnat qo`shiqlaridagi ijodiylik hamda ijrochilikka chek qo`ydi. Kishloqlar elektrlashtirila boshlandi. Bu degani qishloq turmushiga kino, radio, va keyinroq televideniye kirib keldi degani. Dostonchilik, ayniqsa ertak ijrochiligi va ijodkorligi bu narsadan ma`lum darajada zarba yedi. Bunday sharoitda folklor an`analaridagi vorisiylik yuzaga kelgan yangi vosita va usullar orqali davom etdi. Shunday imkoniyatlardan biri badiiy havaskorlik to`garaklari, ansambllari bo`ldi. Xalq hayotini sivilizatsiya gurillab egallayotgan, fan va texnika yutuqlari va ularga asoslangan san`at turlari qishloq va shaharlarni o`z domiga tortayotgan bir paytda badiiy havaskorlik xalq ijodining eng yaxshi asarlarini saqlab qolish, jonli ijro jarayonlarinini omma orasida keng yoyishning birdan-bir faol vositasiga aylandi. Biroq badiiy havaskorlik bilan folklor ijodkorligi va ijrochiligi o`rtasidagi aloqa ko`ngildagidek tashkil etilgandagina folklor janrlaridagi vorisiylik izchil davom etadi. Buning esa bir necha muhim shartlari borki, ularga amal qilmaslik folklor bilan badiiy havaskorlik o`rtasidagi aloqani ijobiy tomonga emas, balki salbiy tomonga burib yuborishi tabiiy. Ana shu shartlardan biri folklor janrlari bilan badiiy havaskorlik jamoalari o`rtasidagi mahalliy koloritning uyg`unligini aniqlab olish zarurligi hisoblanadi. Masalan, Toshkent va Farg`ona vodiysidagi badiiy havaskorlik

jamoalari uchun askiya, hajviya yoki yumoristik yo`nalishdagi og`zaki tamosha janrlari (muqallid, og`zaki drama, qiziqchilik, masxarabozlik va boshqalar), dorbozlik, qo`shiq, o`lan, lapar kabi xoreografik, musiqiy ijrochilikka asoslangan folklor janrlari mos keladi. Samarqand, Kashqadaryo va Surxondaryo vohalari badiiy havaskorlik jamoalari uchun mahalliy xoreografik qo`shiqchilik ijrochiligi, doston kuylash an`analari mos keladi. Biroq dostonchilik an`analari bunday jamoalar faoliyatida rivojlana olmaydi. Chunki havaskorlik jamoalarida dostonlardan parchalargina yoki alohida termalar ijro etiladi, ularda ijodkorlik, yangi asar yaratish tamoyili bo`lmaydi. Binobarin, qaysi zamonda bo`lmasin, folklor janrlari havaskorlik jamoalarida ijodiylik nuqtai nazaridan emas, balki ijrochilik jihatidan an`anaviylikni davom ettira oladi, xolos. Folklor va badiiy havaskorlik jamoalari aloqalarida ijobiy natijalarga erishish shartlaridan yana biri mahalliy regionlar bilan bog`liq holda qaysi janrga murojaat etilmasin ijro jarayonida professional xalq ijrochilari ishtirok etishlari ahamiyatli. Masalan, turli ommaviy konsert va tomoshalarda professional san`atkorlar tomonidan ijro etilgan xalq laparlari, o`lan va duetlari qanchalik yoqimli bo`lmasin, ular professional ijrochilikka tortib ketadilar. Natijada, folklorga xos tabiiy ijro, muhit va ruh kutilgan natijani bermaydi. Bunday konsert va tomoshalarda, garchi folklorga xos matn, ijro va xoreografik unsurlar ishtirok etmasin, baribir, an`anaviy folklor ijrochiligidagi tabiiylik oqsaydi. Bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, professional san`atkorlar ijrosi folklor janrga xos xususiyatlarni xalq xotirasida saqlanib qolishiga imkon beradilar, ammo ularda folklorga xos ijodiylik yetishmaydi. An`anaviy qo`shiqlar, lapar va xoreografik tomoshalarni tabiiy shart-sharoitda, mahalliy koloritda ijro etish tajribasi jihatidan Boysundagi "Shalola", Beshqarsak, Anor kabi folklor-etnografik jamoalari ijrochiligi an`anaviy hatto qadimgi magik-ritual unsurlarni saqlagan holda asarni ommaga yetkazishi bilan katta ahamiyat kasb etadi.

Bunday folklor-etnografik jamoalari, bir tomondan, folklor matnlarini, xoreografik va musiqiy unsurlarni tabiiy mahalliy ijro an`analari asosida sahnaga olib chiqishga erishdilar. Ikkinchi tomondan ular sahna namoyishi uchun professional san`at imkoniyatlaridan emas, balki o`zlari yashagan sharoit imkoniyatlaridan foydalandilar. Uchinchi tomondan, ular mahalliy kiyim-kechak, bezak va boshqa etnografik ashyolarni ham janrning tabiiy-mahalliy yashash sharoitlaridan kelib chiqib istifoda etadilar. Buning oqibatida, ushbu folklor-etnografik ansambllari nafaqat respublikamiz, hattoki yaqin va uzoq xorij mamlakatlarida ham o`zbek folklori namunalarini san`atkorona namoyish etdilar. Kolaversa, ular unutilish jarayoni tobora keng quloch yozib borayotgan hozirgi sharoitda an`anaviy folklor matnlarini, raqs va musiqiy ijro yo`llarini saqlab qolishga, hozirgi avlod xotirasini uzoq ajdodlarimiz yaratgan durdonalar bilan qaytadan nurlantirishga erishdilar. bundan kelib chiqadigan xulosa shuki, badiiy havaskorlik hech qachon folklordagi ijodiylikka imkon beruvchi jabha bo`lgan emas va bo`la olmaydi ham. Badiiy havaskorlik faqat folklor ijrochiligini ta`minlaydi. Shunda ham u folklor asarlarining barchasini emas, balki havaskorlik jamoalarining ijrochilik rejalariga muvofiq keladiganlarini, davr va mafkura talablariga javob beradiganlarini ijro etishiga-saqlashga imkon beradi. Shundan kelib chiqilsa, rus folklorshunosi L.I.Yemelyanov to`g`ri ta`kidlaganidek, badiiy havaskorlik uning repertuarida ijro etuvchi folklor asarlari folklorshunoslikning tadqiqot obyekti bo`la olmaydi. Darhaqiqat badiiy havaskorlik keng omma badiiy ijrochiligi va xalq iste`dodlari o`z san`atlarini namoyish etadigan, muayyan ijodiy reja asosida faoliyat ko`rsatadigan ijodiy guruhlardan iborat. Badiiy havaskorlik folklor janrlarini erkin, tabiiy shart-sharoitdagi ijrochiligini emas, balki ularning eng saralarini ba`zi o`zgartirishlar, qayta ishlashlar orqali ijro etilishini ta`minlaydi. Kashqadaryo, Surxondaryo, Samarqand va Xorazm viloyatlaridagi badiiy havaskorlik jamoalari tarkibida xalq baxshilari ham ishtirok etib, dostonlardan ayrim parchalarini xalq o`rtasida ijro etib

ko`pchilikning olqishini olmoqdalar. Ammo bu parchalarni dostonchilik an`analarining jonli, tabiiy ijrosi bilan tenglashtirib bo`lmaydi. Bu narsani xalq dostonlari yoki ularning diqqatga sazovor o`rinlarini xalq xotirasida saqlab qolish, ijro yo`llarini unutmaslikning bir vositasi sifatida baholash mumkin, xolos. Shu o`rinda yana bir narsa haqida to`xtalib o`tish zarur. Surxondaryo, Kashqadaryo vohalarida yosh baxshilar maktablari tashkil etildi. Bu maktabga doston kuylashga layoqatli yoshlar jalb qilindi. Ular xalq dostonlarining ijro yo`llari va usularini puxta egallab olmoqdalar, an`anaviy dostonlar syujetlarini to`liq o`zlashtirib, xalq orasida mahorat bilan ijro etmoqdalar. Bu narsa xalq dostonlari ijrochiligini davom ettirishga yo`l ochmoqda. Ammo, taasufki, bu maktabda ta`lim olayotgan yoshlar, ularning ustozlari ham hozirgi davr ruhini,zamondoshimiz qalbidagi kechinma va tuyg`ularni butun murakkabligi bilan aks ettiradigan birorta doston yaratganlari yo`q. Chunki xalq eposi, tasviriy imkoniyatlari o`z umrini yashab bo`ldi. Xalq eposi bugungi kishilar ruhiyatini, bugungi davr estetik ehtiyojlarini qondirish qudratiga ega emas. Chunki jamoa estetikasi, jamoa ongi bugungi shaxsni o`z "kishani"da ushlab tura olmaydi. Bugungi ijod faqat individual iste`dodlar orqali yashaydi, yangilanadi. Shaxs to`la ma`noda o`z erkinligiga erishgan bir paytda jamoa ongi huquq maqomini yo`qotishi tabiiy. Demak, baxshilar maktablari ham xalq eposining olijanob g`oyalarini, ijro yo`llarini, an`anaviy poetik nazokatini xalq xotirasida saqlab qolish kabi ulug`vor ishga xizmat qiladi, xolos. An`anaviy folklorning barcha janrlari ham badiiy havaskorlik ijrochiligi maktablariga mos kelmaydi. Masalan, ertak, afsona va rivoyat kabi janrlar sahna ijrochiligiga mutlaqo to`g`ri kelmaydi. Chunki bu janrlar XX asrga kelib, ijro jarayonida amal qilinadigan ko`pgina magik-ritual talablarini, hatti-harakatlarini yo`qotadi. Ularda faqat verbal(so`z) komponent orqali muayyan syujetni hikoya qilib berish saqlanab qoldi, xolos. Bu esa ommani bir-ikki soatlik tomosha jarayonida o`ziga jalb qilish

imkoniga qodir emas. Chunki badiiy havaskorlik uchun tomoshaviylik, hatti- harakat faolligi, namoyishkorlik, musiqiy va xoreografik ijrochilik birinchi darajali imkoniyatga ega. An`anaviy folklor asarlarini saqlab qolish va kelgusi avlodlarga yetkazishning muhim vositalaridan biri xalq eposi, ertaklari, rivoyat hamda afsonalari, latifalari, obrazlari asosida kinofilmlar, multiplikatsion filmlar yaratish hisoblanadi. Bunday filmlarning ishlanishi zamondoshimizni ma`naviy- ahloqiy jihatdan kamol topishida, har bir shaxsni xalqning idealini tashuvchi qahramonlarga xos oliyjanob xislatlar asosida tarbiyalashda muhim vosita bo`lib xizmat qilishi shubhasiz. Bevosita folklor syujetlari asosida ishlangan "Tohir va Zuhra", "Nasriddin afandi sarguzashtlari", "Nasriddin Buxoroda", "Alpomish" kabi kinofilmlar milliy kino san`atimizning nodir namunalari sifatida ko`pchilik tomoshabinlar tomonidan yuksak qadrlanib kelinmoqda. Folklor syujetlari asosida kinofilmlar, spektakllar yaratish g`oyaviy-badiiy jihatdan yuksak insoniy fazilatlarni targ`ib etuvchi asarlarini san`atning yangi turlari orqali saqlab qolishga ulkan hissa qo`shishi tabiiy. Chunki kino ommaviy san`at bo`lib, u og`zaki ijod namunalarini targ`ib va tashviq etishning eng qulay, eng zamonaviy vositasi hamdir. Ammo bu vositaning o`ziga xos havfli jihatlari bor. U ham bo`lsa kinorejissor va ssenariy mualliflarining folklor syujeti ustidan "zo`ravonlik" qilishi hisoblanadi. Ular syujet yo`nalishiga turli xildagi o`zgartirishlar, yangi motivlar kiritishi, hattoki folklorga xos talqinlarni o`zgartirishlari ham mumkin. Albatta kino san`atining o`ziga xos murakkab jihatlari bor va ular folklor syujetlarini u yoki bu darajada "tahrir" qilishga olib keladi. Shunda ham ssenariy mualliflari va rejissorlar asarning g`oyaviy-badiiy talqiniga halal bermaydigan, uning g`oyaviy-estetik yo`nalishlarini boshqa o`zanga burib yubormaydigan darajada ijodiy yondashuvlari zarur. Ana o`shandagina kino san`ati folklor asarlarining saqlanib qolishi, kelgusi

avlodlar uchun bebaho yodgorliklar qoldirishdek sharafni uddasidan chiqadi. Yirik xalq baxshilari, mohir ertakchilar va latifago`ylar, askiyachilar, qiziqchi va masharabozlar, kinnachi va badikxonlar hayoti va ijodi haqida, shuningdek, navro`z, gul, qovun sayli, an`anaviy to`y va motam marosimlari, ko`pkari va kurash musobaqalarining o`tkazilishi haqida ham ilmiy-ommabop yoki hujjatli filmlar yaratish katta ilmiy-ma`rifiy ahamiyatga ega. Bu borada hali yetarlicha ishlar qilingan emas. Fozil Yo`ldosh o`g`li, Ergash Jumanbulbul o`g`li, Po`lkan va Islom shoir kabi dong taratgan dostonchilar; Nurali, Nurmat o`g`li, Abdug`ofir Shukurov, Boynazar Beknazarov, Jabbor Choriqulov singari mohir ertakchilar, ko`plab askiya darg`alari va qiziqchilar hayoti va faoliyati haqida birorta ham yirik hujjatli film yaratilmadi, ularning mahorat sirlari jonli lavhalarda yoritilmay qoldi. Folklor asarlari syujetlari asosida teatr asarlari yaratish keyingi paytlarda to`xtab qoldi. XX asrning 40-50-yillarida Sobir Abdulla, K.Yashin va boshqa ijodkorlar tomonidan "Ravshan va Zulxumor", "Tohir va Zuhra", "Oshiq G`arib va Shohsanam", "Alpomish" kabi dramalar, musiqali dramalar tomoshabinlar tomonidan iliq kutib olingan edi. Bugunga kelib bu an`ana ham barham topgandek bo`lib qoldi. Kuvonchli tomoni shundaki, endilikda milliy estrada xonandalari xalq qo`shiq va laparlariga dadil murojaat qilib, bir qancha folklor asarlarini yangicha musiqiy talqinda qo`shiq muxlislari didiga mos, diliga yaqin usullarda ijro qilmoqdalar. Bu narsa xalq qo`shiqlarini faqat saqlab qolish, ularni targ`ib va tashviq qilishgina emas, balki ularning umrini cho`zish hamdir. Xulosa qilib aytganda, bugungi fan-texnika va madaniy taraqqiyot an`anaviy folklor rivojiga qanchalar to`siq bo`lmasin, an`anaviy folklor janrlarini saqlab qolish va yangi vositalar asosida rivojlantirishga ham qodir imkoniyatlar mavjud. Mazkur maqolani yozishdan maqsad

madaniyat va san`at xodimlarini, folklorshunoslarni ana shu xayrli ishlarga da`vat etishdan iborat.

Похожие

Abdulla Qahhor hikoyalarida an`anaviy folklor janrlarining hozirgi yashash shakllari

Dostonlar tlining an`anaviy lingvofolkloristik qonuniyatlarga munosabati

Sharq adabiyotida xamsachilik an`anasi

Folklor – xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos xususiyatlari

O`zbek xalq afsun-duolar folklor janri sifatida