O`zbek xalq afsun-duolar folklor janri sifatida - Литература - Рефераты

O`zbek xalq afsun-duolar folklor janri sifatida

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

101 KB

O`zbek xalq afsun-duolar folklor janri sifatida Reja: 1. F olklor va uning xususiyatlari 2. A fsun-duolar haqida 3. A fsun-duolar ning tuzilishi 4. Afsun-duolar vujudga kelish davrlari .

Xalqimiz o`rtasida afsun qilmoq, duo o`qimoq, dam solmoq kabi birikmali atamalar bilan yuritiluvchi aytimlar borki ular folklorshunoslikda deyarli o`rganilmagan. Xalq afsun-duolari tahliliga o`tishdan oldin ikki og`iz yuqoridagi atamalar xususida to`xtalib o`tishga to`g`ri keladi. Chunki ayrim manbalarda yuqoridagi atamalar noto`g`ri izohlangan. Jumladan, «O`zbek tilining izohli lug`atida» «afsun» atamasi fors-tojik tilidan olingan deyiladiki1, aslida bu atama arab tilidan olingan va sehr, jodu ma`nolarini anglatadi2. «Duo» atamasi ham arab tilidan olingan so`z bo`lib, xudoga va boshqa g`ayri tabiiy kuchlarga sig`inish orqali o`zgalarga yaxshilik yoxud yomonlik tilash ma`nosini anglatadi3. «Dam» esa fors-tojik tiliga mansub so`z bo`lib, u nafas ma`nosini ifodalaydi4. Yuqoridagi qisqacha izohlardan shu narsa ma`lum bo`ladiki, xalq turmushida keng qo`llanilib kelingan aytimlarning aksariyati arab, fors-tojik atamalari bilan yuritiladi. Buning eng asosiy sabablari, bizning nazarimizda, quyidagilarda: Birinchidan, xalq o`rtasida keng qo`llaniluvchi va mahsus marosimlar tarkibida o`qiluvchi aytimlar ham borki, ular sof turkiy tilga mansub atamalar bilan yuritiladi. Masalan, badik, burey-burey kabilar shular jumlasidan bo`lib, ular B.Sarimsoqovning tadqiqotlarida batafsil tahlil etilgan5. Ikkinchidan, O`rta Osiyo arablar tomonidan to`la istilo etilgandan so`ng yerli xalqning hukmron mafkurasi islom bo`lib qoldi. Xuddi mana shuning uchun ham xalq o`rtasidagi aytimlar bilan islom diniga xos aytimlar o`zaro singishib ketdi. Mana shu singishish oqibatida taomilga kirgan aytimlar bilan birga arabcha, tojikcha aytimlar ham bevosita qabul qilindi. Uchinchidan, turkiy xalqlarning juda qadim zamonlardan tojiklar bilan yonma-yon va ayrim joylarda aralash yashashi, qolaversa, juda uzoq vaqtlar fors- tojik tilining O`rta Osiyo xalqlarida adabiy til vazifasini ado etishi ham xalq o`rtasidagi ayrim aytimlarni tojikcha atamalar bilan nomlashga olib kelgan. Umuman, xalq aytimlarining yerli aholi bilmaydigan tillarga mansub so`zlar bilan nomlanishi ana shu aytimlarga sirlilik, g`ayri tabiiylik bag`ishlangan. Shuning uchun ham xalq shu aytimlarni o`z tilidagi so`zlar bilan atashga

nechog`lik imkoniyatlarga ega bo`lishiga qaramay, ularning nomlarini o`zgartirmay kelmoqda. Afsun-duolar xalq hayotining ajralmas bir qismi sifatida juda qadim zamonlarda vujudga kelgan. Chunki kishilar o`zlarini turli-tuman kasalliklardan, ofat va falokatlardan, ziyon-zahmatlardan, o`g`ri va qaroqchilardan, yirtqich va darandalardan saqlash kerak bo`lganda, o`zgalarga ta`sir ko`rsatish yoki zarar yetkazishga harakat qilganlar. Xuddi mana shunday intilish va istak asta-sekin rang-barang xatti-harakatlar vositasida aytiladigan aytimlarning yaratilishiga olib kelgan. Bu xildagi aytimlar esa uzoq davrlar aytilaverish oqibatida tobora qat`iy shakl mazmunga ega bo`lgan afsun-duolar shaklini olgan. Albatta, bunday aytim-duolarning kelib chiqishi qadimgi ajdodlarimizning tabiat kuchlari oldida ojizliklari, nochorliklari oqibatidan boshqa narsa emas. Chunki inson o`z tarixiy rivojining qaysi bosqichi, o`z umrining qaysi nuqtasida bo`lmasin, hamma vaqt tinch, omon hayot hadeb bo`lavermaydi. Bir maromda oqib o`tayotgan turmush ba`zan tabiat raftori, ba`zan esa insonlarning o`zlari, ba`zan esa boshqa sabablar bilan buzilib turadi. Ana shunday paytlarda esa nochor qolgan uzoq ajdodlarimiz har xil narsalarga, jumladan insonni barcha mahluqotdan ajratib turuvchi o`zining so`zlash iqtidoriga, aniqrog`i, so`zning sehrli kuchiga murojaat qilgan. Demak, ma`lum bo`ladiki, xalq afsun-duolari, folklorshunos B.Sarimsoqov to`g`ri ta`kidlaganidek, so`zning sehr-jodu (magik) qudratiga tayanuvchi janrlari hisoblanadi. Bu haqda u quyidagilarni yozadi. Qadimgi inson o`zini sal noxush sezadimi yoki qoqilib-surilib ketadimi, yoki qilichining dami qaytadimi-bularning barchasini u g`ayri tabiiy harakat, yomon ko`z bilan qarash yoki so`z qudratidan deb biladi. Bu narsa istar-istamas insondagi yuqorida aytilgan uch jihat oldida kishilarni sajda qilishga olib keladi. Ammo har qanday holatda ham u xatti-harakat va so`zning sehrli qudratidan najot kutgan. Chunki u o`zidagi so`zlash iqtidorini ilohiy qudrat deb bilgan6.

Albatta, so`z va uning sehr-jodu kuchi oldida sajda qilish, unga najot ko`zi bilan qarash uzoq o`tmishdan hozirga qadar ma`lum darajada saqlanib keladi. Bevosita mana shu narsa tufayli turli-tuman afsun-duolar yaratilgan. Mana shunga tayanib aytish mumkinki, so`zning jodu kuchiga, ta`sir qudratiga asoslanish afsun- duolarning xalq og`zaki ijodiga mansub mustaqil janrlar sifatidagi xususiyatlaridan biri sanaladi. Biroq yolg`iz so`zning sehr-jodu kuchi hamma vaqt afsun-duolar uchun belgilovchi janr xossasi bo`la olmagan. Ba`zan afsun-duolar matnini tashkil etuvchi so`zlarning sehr-jodu kuchi magik qudratga ega deb qaralgan narsalar (masalan, isiriq, qalampir, non, pichoq, pul, tuz va hokazolar) ko`magida kuchaytirilgan. Hattoki, insondagi xatti-harakat ham bevosita so`z sehrini kuchaytiruvchi vosita sanalgan. Sehr-jodu nuqtai nazaridan qaralsa, bizningcha, xatti-harakat so`zga qaraganda qadimiy magik vosita sanaladi. Chunki, inson hali so`zlash iqtidoriga ega bo`lmagan davrlarda ham xatti-harakat bo`lgan va u kishi nochor qolgan kezlarida bevosita takrorlanuvchi xatti-harakatdan najot kutgan. Bu narsa bizni xatti-harakat jodusi so`z jodusiga qaraganda ham qadimiy, ham kuchli ta`sir ko`rsatish qudratiga ega, degan hulosaga olib keladi. Demak, afsun-duolarga xos ikinchi muhim janr xususiyati shundaki, mazkur janrga aloqador aytimlar faqat muayyan xatti-harakat xamkorligida ijro etiladi7 Sehr-jodu (magiya)ning muhim xususiyati shundaki u g`ayri tabiiy kuchlar vositasida biror narsaga yoki kishiga ta`sir ko`rsatish va shu orqali ko`zlangan natijaga erishishni nazarda tutadi. Magiyaning bu jihatini yaxshi bilgan taniqli ingliz olimi Dj.Frezer o`zining «Oltin shoxa» asarida sehr-joduning quyidagicha ko`rinishlarini, ularning ta`sir ko`rsatishdagi o`ziga xosliklarini alohida qayd etadi, uning ko`rsatishicha, ikki xil magiya mavjud: 1) Gomeopatik magiya; 2) Mulokot magiyasi8. Gomeopatik magiya (gomeo-yunoncha o`xshash, bir xil demakdir)talablariga ko`ra, o`xshash narsalar o`xshash narsalarni keltrib chiqaradi.

Demak, ibtidoiy kishilar tasavvuricha, biror kishining biror narsasiga ta`sir ko`rsatish orqali uning o`ziga ham ta`sir ko`rsatish mumkin deb qaraganlar. Masalan, uning ko`ylagini g`ijimlash orqali uning joniga og`riq keltirish mumkin. Yoxud boshqa misol: biror kishining yuragi deb faraz qilingan bir siqim xamirga igna sanchish orqali o`sha kishining yuragida sanchiq qo`zg`ash mumkin. Muloqot magiyasida esa o`zaro muloqotda bo`lish orqali muloqotda bo`luvchi tomonlardan birida bo`lgan bir xususiyat ikkinchisiga yuqishi mumkin deb qaralgan. Masalan, kinna kirgan shaxs oldida turish undagi kinnaning yuqi ikkinchisiga ham o`tadi deb qaralgan. Xullas, magiyaning har ikki turida ta`sirning kuchini oshirish yoki ana shu ta`sirni qaytarish maqsadida turli tuman afsun-duolar yaratilgan. Chunki afsun- duolar magiyani yo kuchaytirish yo singdirish uchun xizmat qilganlar. Har ikki holda ham afsun-duo mahsus xatti-harakat va narsalar vositasida ijro etiladi. Bu narsa afsun-duolarning ta`sir kuchini oshirishga ko`maklashadi. Bu o`rinda bir narsaga alohida ahamiyat bermoq lozim. U ham bo`lsa afsun-duolar tarixida xatti-harakatlar yoki aytimlar qadimiyligini aniqlashdan iborat. N.Poznanskiy bu masalada alohida to`xtalib, xatti-harakat birlamchi, aytimlar esa ikkilamchi degan fikrni bildiradi9. Albatta, xatti-harakat qadimiy, ammo afsun-duolarning to`laqonli izchil vazifaga yo`naltrilgan marosim sifatida shakllanishida aytimlarning ham roli katta. Xuddi shu ma`noda biz xalq afsun-duolarida xatti-harakat va aytimlar bir xil mavqega ega deb qarovchi V.P.Petrovning fikrini to`la quvvatlaymiz10. Demak, afsun-duolarga xos muhim hususiyatlardan biri ularning mahsus xatti-harakatlar va narsalar vositasida ijro etilishi hisoblanadi. Bu xususiyat afsun- duolar ijrosidagi qadimiy sinkretik tabiatning saqlanib qolganligidan dalolat beradi. Xalq afsun-duolariga xos muhim janr hususiyatlaridan yana biri ularning, ko`pincha, o`zga tillarda, ya`ni afsun-duo o`qiydigan va unga ishonadigan kishilarga noma`lum bo`lgan tillarda bo`lishi hisoblanadi. Bu narsa afsun-duolarga

nisbatan kishilarning qiziqishini, ixlosini oshiradi. Noma`lum tilda aytilayotgan duo tinglovchiga ko`proq ta`sir ko`rsatadi, chunki matnning mazmunidagi noma`lumlik afsun-duoga sirlilik bag`ishlaydi. Bu sirlilik esa afsun-duonning ko`rsatadigan ta`sir kuchini orttiradi. Afsun-duolarga xos bunday hususiyat o`zbek materiali uchungina emas, balki barcha xalqaro materiali uchun ham tarixiy-tipologik holat sanaladi. Taniqli rus faolklorshunosi P.G.Bogatirevning qayd etishicha, slavyan xalqlaridagi afsun- duolar ham slavyanlar uchun noma`lum bo`lgan qadimgi yahudiy va boshqa tillarda saqlanib qolgan11. Shu bois ham afsun-duolarga xos bu umumiy xususiyat bevosita afsun-duolarga xos yetakchi janr xususiyati sanaladi. Masalan, ilon chaqqanda o`qiladigan quyidagi afsun-duo parchasida qadimgi yahudiy, hind, fors- tojik, arab va turkiy tillarga xos so`zlar va so`z birikmalari uchraydiki, ular umuman olganda, matnga sirlilik bag`ishlab turadilar: «Otaturaka, bujur saraya, bujur bandi, g`unda makr, chal-chalaka, mullaka, zivalaka, alakoni bismillohi muhr uchun, kulli qur`oni yuz uchun. Bahaqqi Sulaymon dami bilan kuf, chik!» Keltirilgan misollardagi o`zga tillarga xos so`zlar, birikmalar afsun-duoga sirlilik bag`ishlash orqali uning ta`sir ko`rsatish kuchini ham oshirgan. Darhaqiqat, P.G.Bogato`rev aytgandek, tushunarli bo`lgan til unsurlarining ta`sir kuchidan qudratliroq bo`ladi12. Xulosa qilib aytganda, xalq afsun-duolarining o`zga tillarda bo`lishi ularning tabiatida sirlilikni ta`minlashga va shu orqali afsun-duolarning kishilar ruhiyatiga ko`rsatadigan ta`sir kuchini orttirishga xizmat qilish barobarida bevosita mana shu xususiyat afsun-duolarning mustaqil janrlari majmuasi sifatida o`ziga xosligini ham namoyish etadi. Xalq afsun-duolariga xos janr alomatlaridan yana biri ularning hamma vaqt buyruq, (imperativ) ohangda ijro etilishi sanaladi. Darhaqiqat, o`zbek xalqi o`rtasida keng istifoda etiladigan istalgan afsun-duoni olmang, unda hamma vaqt keskin buyruq ohangi mavjudligini ko`rasiz. Masalan, qoraqurt chaqqanda o`qiladigan afsun-duodan keltirilgan quyidagi parchada ham asar matni keskin buyruq ohangi bilan yakunlanadi:

Ola g`undol, balo g`undol, Kal keldi, kadi keldi. Payg`ambarning so`zi bilan Xudoyimning amri bilan. Arbaytigan olim o`zim, Qo`ymaytigan zolim o`zim. Kuf-suf, chik, kuf-suf, chik! Afsun-duolar ohangidagi keskin buyruq ohangining bevosita janrning ichki semantik mohiyati, hayotiy vazifasi bilan chambarchas bog`langan. Bu bog`liqlik esa afsun-duo asosidagi konflikt bilan, ya`ni kishi tanasiga kirib olgan zahar va uni siqib chiqarishga intiluvchi avrovchi o`rtasidagi shiddatli ruhiy kurash bilan aloqador. Ma`lumki, ibtidoiy kishilar qoraqurt yoki boshqa xashorat, maxluqlar chaqishi oqibatida kishi tanasiga kiritilgan zaharni ziyon-zahmat sifatida tasavvur qilganlar. Bu ziyon-zahmat esa ma`lum bir sehrli nafasga ega bo`lgan kishilar amriga bo`ysunadi deb qaralgan. Mana shuning uchun ham avrovchilar o`z afsunlari ijrosida o`zi yoki boshqa avliyo, pirlar madadiga bo`ysunib ziyon-zahmatni kishi tanasini tark etishga da`vat etadilar. Aslida esa kishi tanasiga kiritilgan zahar ta`sir kuchining sustlashishi yoki uning butunlay tanani tark etishi avrovchining xatti- harakati, ruhiy xolati orqali zarar ko`rgan kishi ruhiyatiga ta`sir ko`rsatishi, uning organizmida zaharga qarshi kurashuvchi holatning qo`zg`atilishi bilan bog`liq. Bu haqda quyida batafsil fikr yuritamiz. Biz uchun esa eng muhimi shundaki, afsun- duolar ohangidagi buyruq tarzining yetakchilik qilishi mazkur janrlarga xos umumiy xususiyat bo`lib, bu narsa afsun-duolarning semantikasi, ularning asosida yotuvchi konflikt bilan bog`liq ekanligini qayd etish hisoblanadi.

Afsun-duolarning folklorning mustaqil janr sifaditagi o`ziga xosliklari ularning obrazlari tarkibida ham ko`zga tashlanadi. Bu obrazlar esa afsun-duoning kimga yoki nimaga qarshi yo`naltirilganligiga qarab turlicha ko`rinishga, sifatga ega bo`ladi. Masalan, ilon, qoraqurt, chayon yoki ari kabi gazandalar chaqqanda o`qiladigan afsun-duolarda faqat ikki obraz-avrovchi hamda gazanda tomonidan kishi tanasiga kiritilgan va bevosita ana shu gazanda bilan bir narsa sifatida tasavvur etiladigan zahar obrazi ishtirok etadi. Shuning uchun ham bu hildagi afsunlar matn boshdan-ayoq shu ikki obraz o`rtasidagi shiddatli og`zaki kurashdan tashkil topadi. Albatta, har ikki obraz ham afsunlarda real, aniq qiyofada emas, balki o`ta mavhum bir qiyofada ishtirok etadi. Bo`ri kabi yirtqich hayvonlarga qarshi yo`naltirilgan yoki o`g`ri, qaroqchi kabi salbiy ijtimoiy kuchlarga qarshi qaratilgan afsun-duolarda esa bo`ri va o`g`ri obrazlari hamda duohon obrazi ishtirok etib, asar matni ana shu ikki kuch o`rtasidagi ziddiyatni, kurashni ifodalashdan tashkil topadi. Ko`z og`rig`i, tish og`rig`i, qorin og`rig`i, bosh og`rig`i kabi xastaliklarga qarshi yo`naltirilgan afsun-duolarda duoxon va xastalikni keltirib chiqargan ziyon- zahmat obrazlari o`rtasidagi kurash ifodalanadi. Xullas, afsun-duoning nimaga yoki kimga qarshi yo`naltirilganligi yoxud nima yoki kimni yoqlashga qaratilganligiga qarab ularda ishtirok etuvchi obrazlar tarkibi, ularning vazifalari ham o`zgarib boradiki, bunday holat xalq afsun- duolariga xos bo`lgan xususiyat sanaladi. Xalq afsun-duolariga xos xususiyatlardan yana biri mazkur janrlarning maxsus tayyorgarlikka ega bo`lgan shaxslar tomonidan ijro etilishi hisoblanadi. Mana shu xususiyati bilan afsun-duolar ommaviy ijro etiluvchi folklor janrlaridan alohida farqlanib turadilar. Afsun-duolarni ijro etuvchilar ruhlar tomonidan adlohida tanlangan yoki maxsus ta`lim-tarbiya olgan shaxslardan iborat. Xalq o`rtasida baxshi, qo`shnoch, folbin, shomon, kinnachi kabi nomlar bilan ataluvchi kishilar borki, ular o`zlari mansub bo`lgan kasblarning pirlari,

ruhlar tomonidan tanlangan va muayyan darajada ruhiy ta`sirga uchragan shaxslar hisoblanadilar. Kishilar u yoki bu xastalik tufayli yordam so`rab murojaat qilganlarida ular o`zlari tanlangan ruhlar vositasida davolashga harakat qiladilar. Shuning uchun ham bemorlarni davolash paytida ular o`zlarining homiy ruhlari yoki pirlarini ko`makka chaqiradilar, ulardan madad so`rab iltijo qiladilar. Albatta, bu xildagi afsun-duolar, ularning g`ayri tabiiy ruhlar bilan aloqasi, umuman, afsun-duolarning bemorlarni davolashlariga xos sir-asrorlar haqida hozirgi tibbiyot ilmi, ruhshunoslik va biologiya fani konkret, ishonarli biror materialga ega emas. Shu bois bizning ham bu borada biror aniq fikr yuritishimiz qiyin. Ammo umumiy tarzda shuni alohida qayd etishimiz mumkinki, har bir insonning o`ziga xos bioenergiyasi, biomaydoni mavjud. Bioquvvati kuchli kishilar esa ana shu biomaydon orqali kishilarga ta`sir ko`rsatishlari mumkin. Bunda gipnoz hodisasi va shu orqali kishi ruhiyatiga, ruhiyat orqali esa kishi organizmiga ta`sir ko`rsatadi. Bizningcha, baxshi(qo`shnoch), avrovchi, folbin, shomon, kinnachi kabi afsun-duoxonlar faoliyati ana shu qonuniyatga asoslanib ish ko`rsalar kerak. Har xolda, masalaning bu tomoni bizning tadqiqotimiz doirasiga kirmaydi. Biz uchun esa asrlar mobaynida shakllangan afsun-duolarni ijro etuvchi shaxslarning homiy ruhlar tomonidan tanlanganligini e`tirof etish muxim. Xalq o`rtasida yana bir xil afsun-duoxonlar borki, ular madrasalarda ta`lim olgan o`qimishli kishilardan iborat. Ular islom diniga mansub kitoblarda yozilgan afsun-duolarni yaxshi biladilar va o`z faoliyatlarida ana shu bilimlarini xalq afsungarligi materiallariga uyg`unlashtirgan holda ishga soladilar. Duoxon, azoyimxon, isitma-sovutmachi, dam soluvchi, mulla, otin kabi atama bilan biriktiruvchi shaxslar ana shular jumlasidandur. Afsun-duolarni ijro etuvchi yuqorida zikr etilgan shaxslarning ikkala tofiasi ham xalq o`rtasida juda keng tarqalgan bo`lib, ular o`zlarining faoliyatlari bilan afsun-duolarning folklorning mustaqil janrlar sifatidagi huquqlarini ta`minlaydilar. Shuning uchun ham afsun-duolarning mahsus tayyorgarlikka ega bo`lgan shaxslar

tomonidan ijro etilishi ularning janr o`zgachaligini ta`min etuvchi omillardan biri deyishga to`la xaqlimiz. Xalq afsun-duolarning folklorning mustaqil janrlari sifatidagi o`zlariga xosligi ularning tarkibiy tuzilishida ham ko`zga tashlanadi. O`zbek xalq afsun-duolarining tarkibiy tuzilishi haqida folklorshunos B.Sarimsoqov fikr yuritib, afsun-duolar asosan uch qismdan: boshlama, epik qis va tugallanmadan iborat ekanligini ta`kidlaydi13, rus xalq afsun-duolarining bunday tuzilishiga ega ekanligini Z.I.Vlasova hamda V.I.Ilinskayalar ham qayd etishgan14. Biroq taniqli rus olimi YE.G.Kagarov esa afsun-duolar besh qismdan: xudolarga, ruhlarga murojaat epik qism, lirik qism, mistik qism, yakunlovchi qism kabilardan iborat deb ko`rsatadi.15 O`zbek xalq afsun-duolarining tuzilishini ko`zdan kechirish bu borada Z.I.Vlasova, V.I.Ilinskaya hamda B.Sarimsoqovlarning fikri to`g`ri ekanligini tasdiqlaydi, chunki barcha xalq afsun-duolarida asosan boshlanma mavjud va bu qismda afsunxon xudoga, barcha aziz-avliyolarga murojaat etib, ulardan madad tilaydi, so`ng afsun-duoning asosiy mazmunini belgilovchi matn keladiki, bu qism shartli ravishda epik qism deb yuritiladi. Mana shu qismdan so`ng esa afsun- duoning yakunlovchi qismi keladi. Demak, uch qismdan iborat tuzilish ham afsun-duolarning mustaqil janr sifatidagi huquqlarini belgilab beradi. Ma`lumki, folklor janrlari hayotiy vazifalariga ko`ra sof badiiy va maishiy maqsadlarni ado etishga mo`ljallangan. Mana shu nuqtai nazardan ham afsun- duolar alohida ajralib turadilar. O`zbek xalq afsun-duolaridagi maishiylik va badiiylik haqida fikr yuritganda, dastlab, ularning qo`llanilish o`rni hamda shart-sharoitini hisobga olish zarur. Chunki afsun-duolar kishilarning estetik extiyojlarini qondirish emas, balki ularning dartdlariga malham bo`lish, ularni turli baxtsizliklardan xalos etish uchun xizmat qiladilar. Shu bois xalq afsun-duolaridan yuksak badiiylikni talab etish va ularga ham sof estetik vazifa bajaruvchi janrlar mezoni bilan yondoshish mumkin emas.

Afsun-duolar xalq ruhiy muolijasining bir ko`rinishi bo`lib, ular o`z mazmuni, ohangi va ijrosi bilan kishilarni u yoki bu baxtsizlikdan, xastalik yoki falokatdan saqlab qolishga yo`naltirilgan. Shuning uchun ham afsun-duolar kishilarning ko`ngil yozish istaklarini tug`ilgan paytlarda emas, balki hayotiy ehtiyoj tug`ilgan paytlaridagina ijro etiladi. Afsun-duolarga yuksak badiiylik talablarini qo`yib bo`lmaydi, chunki ularda badiiylik ikkinchi o`rinda turadi. Xullas: maishiy (Utilitar) vazifa bajarish xalq afsun-duolariga xos yetakchi vazifa sanaladi. Afsun-duolar folklor janri sanalishga haqlimi, degan savol tug`iladi. Ushbu savolga «ha», afsun-duolar folklor janri sanalishga haqli deb javob qaytarish mumkin. Chunki, birinchidan, afsun-duolar ham xalq o`rtasida dastlab og`zaki yaratilib, og`zaki ijro orqali yashaydi va avlodlardan avlodlarga meros bo`lib qoladi. Albatta, afsun-duolar uchun og`zakilik yetakchi belgi ekan, bevosita mana shu jarayonda, ya`ni og`zaki yaratilish va ijro jarayonida afsunlar mazmunan hech qanday o`zgarishlarga uchratmasalar ham, biroq matnda muayyan shakliy o`zgarishlar, farqlanishlar uchraydi. Bu narsa xalq afsun-duolarida ham ma`lum darajada variantlilikni keltirib chiqaradi. Birgina misol. O`zbeklarda uyquga yotish va uy qudan sog`-omon turish ham katta baxt sanaladi. Uyquning osuda va yaxshi o`tishi, kishi xordig`ining chiqarishi uning mehnat faoliyati, sog`ligi uchun katta ahamiyat kasb etadi. Mana shuning uchun ham xalq o`rtasida uyqudan oldin aytiluvchi afsun-duolar yaratilganki, ajdodlarimiz nazdida ularni uyqu oldidan takrorlash faqat foyda keltirgan. Birgina uyqi oldidan aytilgan afsun –duolarning juda ko`p variantlari mavjud bo`lib, ular shaklan xilma-xil bo`lsalar xam, biroq mazmunan bir xildirlar. Chunki ularning barchasida bir maqsal uyquning tinch va foydali kechishi istagi bildiriladi, quyidagi afsun-duolarni o`zaro qiyoslash fikrimizning dalili bo`la oladi. Bismillohir rahmonir rahim. Yotdim tinch, yostig`im notinch,

Behishtda bir tup chinor, barglari markon Mendan salom kuray shoxli ilonga. Uyqu oldidan aytiladigan afsun-duolardan yana biri esa quyidagi shakldadir: Bismillohir rahmonir rahim, Yotdim yotaloq, turdim tug`aloq, Yotdim tinch, turay omon, Yotdim, yo oblo, turay, inshollo, Yotdim, yo oblo, saqlagaysan, sen ollo! Quyidagi afsun-duo ham faqat uyqudan oldin aytiladigan afsun-duolar sirasiga mansub: Bismillohir rahmonir rahim, Yotdim, yo oblo, tinch uxlay, inshollo, Yostig`im tagida kalomullo, deyman, asog`furullo! Bexishtda bor bir tup chinor, barglari, gavhar, O`zi tillo, mendan salomlar bo`lsin ikki shoxli Mo`ylovdor, yolli ilon podshoga, kuf-suf,kuf-suf! Birgina uyqu oldidan aytiladigan afsun-duolarning o`zi xalq o`rtasida turli joylarda turlicha shakllarda uchraydi. Biz ulardan asosan Andijon va Farg`ona viloyatlarida ko`proq uchraydigan uchta namuna keltirdik, xolos. Albatta, bunday va bunga o`xshash namunalar ancha ko`p. Ularning bu o`rinda barchasini keltirishga hojat yo`q. Yuqoridagi namunalarni keltirishdan maqsad shuki, bir xil vazifa bajarishga yo`naltirilgan afsun-duolar shaklan necha xil bo`lishlaridan qat`iy nazar ular mazmunan bir vazifani o`tashga yo`naltirilganliklarini ko`rsatishdan iborat. Boshqacha aytganda, afsun-duolar ham folklor asari sifatida og`zaki yaratiladi,

og`zaki yashaydi va mana shu jarayonda variantlashadi, bu variantlar shaklan rang- barang bo`lsalar ham, biroq bir xil vazifa bajaradilar. Afsun-duolar variantlashuvi qonuniy hodisa ekan, mavjud variantlarni muayyan turkumlarga birlashtirib turuvchi narsalar borki, ular afsun-duolar mazmuni va tuzilishidagi bir xillikdan iborat. Agar uyqudan oldin aytiladigan afsun-duolar mazmuniga diqqat qilinsa, ularning barchasida tinch uxlab, tinch uyg`onishga intilish ko`zga tashlanadi. Mana shu umumiy mazmuniy yo`nalish mazkur turkumga mansub barcha asarlarni birlashtirib turadi. Mazmundagi umumiylik esa ushbu afsun-duolar asosidagi e`tiqodiy qarashlarning qadimiy va yaxlitligi oqibatida yuzaga kelgan. Chunki qadimgi ajdodlarimiz insondagi barcha fiziologik holatlarga, jumladan, uyquga ham alohida magik hodisa deb qaraganlar. Darhaqiqat, ular uyquni o`lim bilan teng ko`rishgan, ya`ni kishi uxlaganda uning ruhi tanani tark etib, sayr qilib chiqib ketar emish. Ana shu ruhning yomon ziyonlardan omon-eson o`z egasiga qaytarish juda ma`suliyatli hisoblangan. Kishilarning turli-tuman tushlar ko`rishi ham tanani tark etgan ruhlarning sarguzashtidan iborat deb qaralgan. Binobarin, uxlab yotgan kishini cho`chitmaslik, behosdan uyg`otmaslik lozim, deb qaralgan. Chunki u qo`rqitib uyg`otilsa, tark etgan rux o`z makonini topa olmaydi, natijada, kishi o`z ruhidan ajraladi va o`lishga mahkum bo`lib qoladi deb qaralgan. Shuning uchun ham uyqudan oldin uyquning tinch, osoyishta o`tishi, sog`-omon uyg`onish kabi istaklar xudodan iltijo qilinadi. Uyqu paytida ruhning tanani tark etishi haqidagi qadimiy e`tiqodiy qarashlar dunyodagi juda ko`p xalqlarda mavjud, taniqli etnograf Dj. Frezerning ko`rsatishicha, inson joni kichkina qushcha yoki sichqon shaklida bo`lib, ketadi. Mana shu paytda u behosdan uyg`otilsa, jon qaytib badangan kira olmaydi uyqu paytida qattiq qo`rqitib uyg`otilgan kishilarning o`lib qolishi ham jonning o`z tanasini topa olmay qolishidan boshqa narsa emas. Agar uxlab yotgan kishining yuzlari boshqa ranga bo`yab qo`yilsa ham, jon qaytishda uni tanimay qolishi va u o`lishga mahkum bo`lib qoladi.

Ko`p hollarda, yonma-yon uxlagan kishilarning joni qaytishida adashib, bir birlarining tanasiga kirib qolishi mumkin, boshqa jon kirgan tana yangi jonning talabi bilan o`z vazifasini qudratini o`zgartiradi16. Uyquning fiziologik xususiyati, jon va uning xatti-harakati haqidagi e`tiqodiy qarashlarning tarixan bir-xilligi yoki yaqinligi uyqu oldidan aytiluvchi afsun-duolarning ham deyarli bir xil yoki bir birlariga yaqin mazmunda yuzaga kelishlariga zamin bo`lgan. Chunki o`xshash tasavvurlar o`xshash afsunlarni keltirib chiqaradi. Endi afsun-duolar tuzilishi (strukturasi)dagi bir xillik sabablariga kelganda shuni aytib o`tish kerakki, afsun-duolar yo`naltirilgan narsa va hodisalar haqidagi qarashlar bir xilligi ularning tarkibidagi bir xillikni ham keltirib chiqaradi. Yuqorida uyquning tabiati haqidagi qadimiy tasavvurlarning juda ko`p xalqlarda bir xil ekanligini ko`rdik. Mana shunday bir xil hodisalarga yo`naltirilgan afsun-duolar ham bir xil tuzilishda yuzaga keladi. Masalan, keltirilgan uchta afsundan ikkitasi-birinchisi va uchinchisi uch qismdan iborat. Birinchi qism xudo-taologa iltijo va tinch, osoyishta uyqu tilash, ikkinchisi qanday tinch uxlangan bo`lsa, shunday tinch uyg`onish va nihoyat uchinchi qismida kishining ruhiga ta`sir ko`rsatuvchi quray shoxli ilonga salomlar yo`llash darhaqiqat, B.Sarimsoqovning ko`rsatishicha, qadimgi afsonalarda jannat eshigini ulkan shoxli ilon qo`riqlab yotar emish. Kishi uhlashdan oldin afsun-duo o`qib, ana shu ilonga salom yo`llansa, u dunyoda uning jannatga kirishi oson bo`lar emish va uyqusi tinch o`tar emish17. Albatta, ushbu afsun o`z ildizlari bilan qadimgi majusiylik davrlarida yaratilgan bo`lsa ham, biroq u keyinchalik islom dini ta`siriga uchragan. Binobarin, kishilarning kundalik faoliyati, jumladan, uyqulari ham do`zax azoblarini o`ylab behalovat o`tgan. Demak, jannat darvozasining qo`riqchisi ulkan shoxli ilonga salom yo`llash va uning muhabbatiga sazovor bo`lish orqali jannatga kirishga zamin hozirlash kishiga ruhiy taskin bag`ishlaydi va uning uyqusi tinch o`tishiga yordam beradi. Yuqoridagi afsunlarning tinch, osoyishta uyquga yordam berishidagi ruhiy ta`sir ko`rsatish vositasi xuddi mana shu detaldadir.

Ikkinchi afsunning ham dastlabki ikki qismi, ya`ni olloga iltijo qilish, uyquning sog`-omon kechishi haqidagi istaklar qilingan qismlari dastlabki variantdan farqlanmaydi. Ammo jannat eshigini qo`riqlab yotuvchi ilonga salom yo`llash qismi tushirib qoldirilgan. Bizningcha, bu narsa afsun aytuvchining xotira quvvati, afsun matnini bilish, bilmasligi darajasi bilan bog`liqdir. Aslida afsun-duolar avlodlar og`zidan avlodlarga juda katta mas`uliyat bilan an`anaviy holda o`tkaziladi. Bunda afsunni ijro etish o`rni, holati, tarzi, vaqti, aytiluvchi matnning so`zlari va hokazolar juda ham aniqlik bilan, noziklik bilan o`rgatiladi. Chunki yuqorida aytilgan shartlarga rioya qilmaslik yoki ularni buzish afsunlarning ta`sir kuchini ularning ko`rsatadigan foydasini pasaytiradi. Ikkinchi variantdagi afsun matnidagi bir qismning tushurib qoldirilishi esa afsun aytuvchining mas`uliyatsizlik bilan matnga yondoshganlgidan dalolat beradi. Shunga qaramay ikkinchi variant ham o`z yo`nalishi mazmuni bilan qolgan ikki variantga o`xshab ketadi. Demak, xalq afsun-duolari xalqning u yoki bu narsa, hodisalarga bo`lgan qarashlaridagi bir xillik, ularga qarata yo`naltirilgan afsun-duolarda ham bir xilliklarni keltirib chiqaradi. Bu afsun-duolardagi bir xillikni keltirib chiqaruvchi jihat bo`lsa, ikkinchi jihat shundan iboratki, afsun-duolarning magik qudratiga ishonch, bu magik oldida qo`rqish har bir afsuning barqaror an`anaviy shaklda tarqalishiga sabab bo`ladi. Natijada, barqaror an`ana barqaror matn va strukturaga ega bo`lgan afsun-duolarni keltirib chiqaradi. Xullas, bir xil an`anaviy tarkib, bir xil mazmunga ega bo`lish xalq afsun- duolariga xos bo`lgan janriy alomatlardan biri hisoblanishiga arzigulik faktdir. Xalq afsun-duolarining tarixiylik prinsiplari ham alohidalik kasb etadi. Biroq, o`zbek folklorshunosligida afsun-duolarning tarixiylikka munosabati masalasi hozirga qadar maxsus o`rganilmagan. Binobarin, bizning bu boradagi fikr-mulohazalarimiz afsun-duolar tarixiyligi masalasini o`rganishda dastlabki qadam, dastlabki tajriba hisoblanadi.

Ma`lumki, folklorshunoslikda, tarixiylik prinsiplari atamasi u yoki bu janrning yaratilish tarixi, unda voqelikni aks etish tarzi va ushbu janrning tarixiy taraqqiyoti hamda qismati kabi ma`nolarini o`zida mujassamlaydi. Biz ham atamaning zikr qilingan ma`nolari nuqtai nazaridan o`zbek xalq afsun-duolariga yondoshamiz. Afsun-duolar vujudga kelish davrlari, yaratilish davridagi tarixiy sharoit va kishilar ongining darajasi jihatidan ibtidoiy jamoa tuzumi bosqichiga borib taqaladi. Chunki ibtidoiy inson nazdida so`z va harakat bir xil kuchga ega bo`lgan moddiy narsa sifatida tasavvur etilgan. Afsun-duolarda ishtirok etuvchi so`z va harakatga moddiy narsa sifatida murojaat etish ularning genetik asoslari juda uzoq o`tishga, aniqrog`i, ibtidoiy jamoa tuzumiga borib taqalishini ko`rsatadi. Ushbu fikr na faqat o`zbek xalq afsun-duolari uchun, balki dunyodagi barcha xalqlar afsun-duolari uchun ham taaluqlidir. Chunki so`z va harakatning o`zaro aloqadorligi, ularning bir-birilariga o`tishi kishilikning «baxt bolaligi» davrlariga xos xususiyat ekanligi juda ko`p taniqli olimlar tomonidan alohida ta`kidlab o`tilgan18. Bu haqda taniqli etnograf N.Krushevskiy quyidagilarni yozganida to`la haqli edi: Ibtidoiy inson tushunchasida so`z va harakat o`rtasida hech qanday ayirma yo`q, uning uchun boshqa narsalar qay darajada moddiy bo`lsa, afsundagi so`z ham shu darajada moddiylik kasb etadi19. Yuqoridagi qaydlardan shu narsa ma`lum bo`ldiki, afsun-duolarning dastlabki vujudga kelish davri ibtidoiy jamoa tuzumi bo`lib, bevosita ana shu vaqtlarda inson o`zini tabiatning bir parchasi sifatida, tabiatni ea o`zining mavjudligi sifatida tasavvur qilgan, har bir narsaga, qismga u o`zidagi kabi joni ruhi bordek munosabatda bo`lgan. Afsun-duolar mazmunidagi bunday ibtidoiy munosabat keyinchalik bashariyat boshidan kechirgan turli-tuman o`zgarishlar ta`siriga ozmi-ko`pmi berilgan holda o`zining yetakchi ibtidoiy mazmunini asosan saqlab qoldi. Shuning uchun ham muayyan afsun-duo matniga murojaat qilinganda ularda qadimiy ruhlar haqidagi animistik, ajdodlar haqidagi totamistik, g`ayri-tabiiy iloxiylashtirish kabi

fetemistik tasavvurlar barqaror saqlanib qolganligini ko`ramiz. Bu tabiiy, albatta. Chunki bunday tarixiy qadimiyatsiz afsun-duolarning o`zi ham, ularning keltiradigan foyda va ziyonlari haqidagi tasavvurlar ham yo`q. Bu narsa shundan dalolat beradiki, afsun-duolarning tarixiylik prinsiplari uzoq o`tmishga hos tasavvurlarga tayangan holda istalgan davrlarda kishilarga tabiatga ta`sir ko`rsatish qudrati mavjudligini namoyish etishga asoslanadi. Mana shuning uchun ham har bir shaxs afsun-duoga murojaat etar ekan, uning ko`rsatajak ta`siriga to`la ishonadi. Bordiyu, u afsun-duolar qudratiga ishonmas ekan, u holda afsun-duolar ham, ularning sehr-jodu qudrati haqidagi tasavvurlar ham o`z-o`zidan yo`qqa chiqadi. O`zbek xalq afsun-duolarining juda katta qismi keyingi davrlarda ilm-fan, texnika taraqqiyoti ta`sirida o`z ahamiyatini yo`qotdi va unutildi. Ularning asosan keksalar xotirasida saqlanib qolishligini sabablari ham shunda. Afsun-duolarning juda ham qadimda yaratilganligini tasdiqlovchi faktorlardan biri ularda so`z va u ifodalagan narsa o`rtasidagi bog`lanishning xarakteri hisoblanadi. Qadimgi inson narsa va uni ifodalovchi so`z o`rtasida yaqinlik qurgan, boshqacha aytganda, so`zda narsani, narsada esa so`zning o`zini qurgan. Shuning uchun ham biror narsaning nomini keltirishdan qo`rqib, uni boshqacha nomlar bilan atagan. Chunki narsaning nomi uning o`zini chaqirgan va chaqirilgan narsa kishiga ziyon yetkazadi, deb tasavvur qilingan. Xalq o`rtasida chayon deyish o`rniga «sariq eshak», ion deyish o`rniga «xunuk narsa» deyish kabi ta`qiqlar bevosita ana shunday qarashlar bilan bog`liqdir. Xalq afsun-duolarida bunday tadqiq va o`zgacha nomlashlar muayyan darajada saqlanib qolgan. Masalan, ari chaqqanda o`qiladigan quyidagi afsun-duoda ana shunday tabuatsiya izlari mavjud. «Zard hasti zalil, fang hasti humor, miyon basta halol zambur, mo badaxan megazem, tu bakunat magazi, kuf-suf, chik,chik!» Keltirilgan misoldagi birinchi gapda ari deyish o`rniga «zard hasti zalil» deb uning rangi va zaharli ekanligiga ishora qilingan. Ikkinchi gapda esa ari «zambur» deb aytilmoqda, ammo u o`zbeklar uchun tushunarli bo`lmagan tojik

tilida ifodalangan, keyin uning beli qisiqligiga ishora qilingan. Uchinchi va to`rtinchi gaplarda esa ariga hos orqasi bilan nayza sanchish xususiyati haqida so`z yuritilgan. Demak, afsun-duolardagi so`z va u ifodalagan narsa bilan uzviy bog`liqlik tushunchasi ibtidoiy kishilar tafakkuri, ongi va dunyoqarashi bilan bog`liq holda shakllangan. Bunday qarashlar esa o`z mohiyatini saqlagan holda hozirga qadar yetib kelganki, ayrim keksa kishilar o`rtasida «jin, alvasti, bo`ri, ilon, qoraqurt, o`g`ri» kabi nomlarni keltirishga monelik qilish istagi uzoq o`tmishdagi ajdodlarimiz dunyoqarashining ta`siri sifatida saqlanib qolgan. Aytilganlardan kelib chiqadigan asosiy hulosa shuki, qadimgi animistik, tstemistik tasavvurlar ta`sirida vujudga kelgan afsun-duolar o`z tarixiy taraqqiyotining barcha bosqichlarida o`zlarining dastlabki e`tiqodiy tasavvurlarini barqaror saqlab qoladilar. Bunday tasavvurlarning so`nishi esa afsun-duolarning ham qadrsizlanishi va unutilishiga olib keladi. Afsun-duolarning tarixiylik prinsiplari o`ta turg`un va mustahkam ekanligini davrlar o`tishi tufayli ularning tarkibiga yangi tarixiy davrlarga hos unsurlarning kiritilishi qadimgi afsun-duolar tarkibida yangi davrlarga hos qatlamlarning vujudga kelishiga to`siq bo`la olmaydi. Darhaqiqat, ibtidoiy jamoa davrida yaratilgan ayrim afsunlar tarkibida Sulaymon, Muhammad Payg`ambar kabi ulug` zotlar nomlarining kirib qolishi, bevosita ularning nomlarini keltirish orqali afsun-duo ko`rsatadigan ta`sirining kuchini oshirish talabidan kelib chiqqandir. Qoraqurt chaqqanda o`qiladigan afsun-duolar tarkibida jamiki hayvonot, xashorat va parrandalarning tilini biladigan, ularni o`z hukmiga bo`ysundirib olgan Sulaymon payg`ambar nomining keltirilishi fikrimizning yorqin dalilidir: Bahaqqi Sulaymon dami bilan, Xudoning amri bilan, Yaratganning qudrati bilan Kuf-suf, chik! Kuf-suf chik!

Ko`rinib turibdiki, qadimgi afsun matni, uning mazmuni islom dini ta`sirida boyigan. Bunday boyish ea o`zbek xalq afsun-duolari matnida alohida qatlamlarni tashkil etadi. Ular afsun-duolarning mazmuniga, ularning sehr-jodu qudratiga salbiy ta`sir ko`rsatmay, aksincha, ularning ta`sir kuchini oshirishga xizmat qiladilar. Afsun-duolarning tarixiyligi masalasi ularning tarixiy taqdiri masalasini ham o`z ichiga oladi. Shu jihatdan o`zbek xalq afsun-duolariga murojaat qilinsa, hali ular xalq o`rtasida juda uzoq davrlar yashaydilar, deb o`ylaymiz. Chunki xalq o`rtasida so`z va bir hilda takrorlanuvchi xatti-harakat magiyasiga, shuningdek, biroz ta`sir ko`rsatish xususiyatiga ega bo`lgan narsalarning qudratiga ishonch ruhi hali ham kuchli. Demak, xalq afsun-duolari hali yashaydi. Ularning yashash davrining oxirgi chegarasi esa yuqorida aytilgan so`z, harakat va ayrim narsalar tabiatidagi magiya haqidagi tasavvurlarning so`nish davri bilan belgilanadi. Afsun-duolarning janr xususiyatlari ularning o`ziga xos qo`llanilishi o`rni mavjudligiga ham namoyon bo`ladi. Chunki ko`pgina folklorshunoslarning yakdillik bilan e`tirof etishlaricha, yozma adabiyot janrlaridan farqli o`laroq folklor janrlarining turmushda o`z qo`llanilish o`rni bor. Masalan, kinna matnini uyqudan oldin o`qiladigan afsun-duo o`rnida bo`lmaganidek, chayon chaqqanda, ko`z og`riganda o`qiladigan afsun-duoni o`qib bo`lmaydi. Mana shundan kelib chiqib aytish mumkinki, yagona tasvir yoki ifoda prinsipi, yagona poetik xususiyat, yagona qo`llanilish o`rni va yagona vazifa bajarish xalq afsun-duolarining folklorning mustaqil janrlari deb hisoblashga to`la huquq beradi. Xullas, xalq afsun-duolari kishilarga nochor hollarda yordam berishi yoki, aksincha kishilarga ziyon yetkashida qo`llaniladigan folklorning mustaqil janrlar turkumi hisoblanadilar.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR: 1. Karimov I.A. O‘zbekiston buyuk kelajak sari. -Toshkent: «O‘zbekiston», 1998. –524 b. 2. Karimov I.A. Halollik va fidoyilik – faoliyatimizning asosiy mezoni bo‘lsin. -Toshkent: O‘zbekiston, 1994. 3. Abdullayev A. Ko‘makchilar yordamida so‘z birikmalarida ifodalangan sintaktik munosabatlar // O‘zDU asarlari, Yangi seriya № 91. –Samarqand, 1958. -167 – 186 b. 4. Abdullayev A. O‘zbek tilida ekspressivlik ifodalashning sintaktik usuli. -Toshkent: Fan, 1987. - 86 b. 5. Abdullayev F. O‘zbek tilining o‘g‘uz lahjasi. -Toshkent, 1978. – 102 6. www.ziyonet.uz

Похожие

O`zbek xalq afsun-duolarining badiiyati

O`zbek afsun-duolarining mavzu va vazifadoshlik jihatidan tasnifi

O`zbek xalq ertaklariga tarixiy yondashuv

O`zbek xalq maqollari va matallarida chegara munosabati

Folklor – xalq og‘zaki ijodining o‘ziga xos xususiyatlari