Sharq adabiyotida masnaviylar va ularning vazn tarkibi - Литература - Рефераты

Sharq adabiyotida masnaviylar va ularning vazn tarkibi

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

61 KB

Reja: 1. Masnaviy va uning aruz ilmidagi o'rni. 2. Turkum masnaviylar yoxud "xamsa" va "sab`a"larning vaznlari. 3. O'zbek mumtoz adabiyotidagi masnaviy yoxud dostonlar va ularning vazni.

Tayanch iboralar: masnaviy, "vase` maydon", mazmun va vazn, ishqiy mavzu, jangnoma, sarguzasht, falsafiy-didaktika, Sanoiy, Firdavsiy, Nizomiy, Attor, Amir Xusrav, Jomiy, Navoiy, mutaqorib, hazaj, ramal, sare`, xafif. I. "Masnaviy" so'zi arabcha "ikki" sanoq sonini bildiruvchi "isnan" so'zidan yasalgan bo'lib ikkilik ma`nosini ifodalaydi. Sharq mumtoz she`riyatida har juft misra o'zaro butunlikni hosil qiluvchi, ya`ni qofiyalanuvchi she`riy shakl masnaviy deb nomlanadi. O'rta asrlarda yirik hajmli dostonlarga nisbatan ham, ikkilik shaklida yozilgan kichikroq hajmdagi she`rlarga nisbatan ham masnaviy atamasini qo'llash odatiy hol edi. Hozirgi adabiyotshunoslikda esa bu atama ikki xil ma`noda ya`ni janr va she`riy shakl ma`nosida qo'llanadi. 1. Mavzu jihatdan rang-barang bo'lib, ikkilik shaklida yozilgan dostonlarga nisbatan masnaviy atamasi she`riy shakl ma`nosida qo'llanadi. Masalan: "Lison ut-tayr"ning janri doston, shakli esa masnaviydir. 2. Lirik asarlar majmuasi, xususan, devonlar tarkibiga kiritilgan va ikkilik shaklida yozilgan lirik she`rlarga nisbatan masnaviy janr nomi sifatida qo'llanadi. Masnaviylarning muhim jihatlaridan biri vazn bo'lib, bu borada o'rta asrlarda ham, keyingi davr, xususan, hozirgi adabiyotshunoslikda ham ko'plab fikr- mulohazalar aytilgan. Aruzshunoslikka oid yaratilgan deyarli barcha asarlarda masnaviylarga xos bo'lgan vaznlar va bu boradagi an`analar alohida qayd etiladi, tahlilga tortiladi. Jumladan, "Funun ul-balog’a", "Mezon ul-avzon", "Muxtasar" kabi turkiy tildagi manbalardan bu masalaga oid ma`lumotlar olish mumkin: "Bilmak kerakkim, aksar masnaviyning iyrodi qisasu hikoyat… bayonida voqe` bo'lurkim, qasida va g’azal amsolig’a gunjoyish ul yo'qtur, bu jihatdindurkim necha maxsus vaznda-o'q masnaviy aytibturlar. Ul jumladin besh vazni mashhurdurkim "Xamsa"lar ul avzondadur. Yana bir vazn agarchi "Xamsa"da yo'qtur fil jumla shuhrati bor. "Mantiq-ut tayr" va "Masnaviy" bu ikki kitobning qoyili azizlarning aksar masnaviylari bu vaznda voqe` bo'lubturlar. Yana bir vazndurkim, agarchi shu h rati kamdur

vale xeyli latif vazndur. Mavlono Abdurahmon Jomiy "Sabha"si ul vazndadur" . II. Masnaviynavislikda qo'llanuvchi vaznlar jami to'qqizta bo'lib, ular Amir Xusrav Dehlaviyning "No'h spehr" dostonida o'z ifodasini topgan. Har bir spehr (falak) alohida vaznda yozilgan. Mazkur to'qqiz vazndan ettitasi Abdurahmon Jomiyning "Haft avrang" dostonlar turkumida qo'llangan: 1. Sari`i musaddasi matviyi makshuf . Mufta`ilun mufta`ilun fo`ilun - v v - - v v - - v - Sadr, ibtido matviy, hashv matviy, aruz va zarb matviyi makshuf . Nizomiyning "Maxzan ul-asror" dostoni tufayli bu vazn xamsanavislikdagi dastlabki doston vazni sifatida qat`iy maqomga ega bo'ldi. "Matla` ul-anvor" (Amir Xusrav), "Tu h fat ul- Ah ror" (Jomiy) va " H ayrat ul-abror" (Navoiy) dostonlari ham shu vaznda. Turkiy adabiyotda yaratilgan mashhur dostonlardan Mavlono Haydar Xorazmiyning "Maxzan ul-asror" hamda Durbekning "Yusuf va Zulayho"si shu vaznda yaratilgandir. Mazkur vazn falsafiy-didaktik mavzularni ifodalash uchun q ulay deb h isoblanadi. 2. Hazaji musaddasi mahzuf (maqsur). Mafo`iylun mafo`iylun fa`uvlun (mafo`iyl) v - - - v - - - v - - Sadr, ibtido solim, hashv solim, aruz va zarb ma h zuf (ma q sur). Nizomiyning "Xusrav va Shirin" dostoni tufayli shuhrat qozongan bu vazn "Xamsa"lardagi ikkinchi dostonlarga xos bo'lib, unda ishqiy-sarguzasht syujetlar bayon etiladi. Amir Xusrav Dehlaviyning "Shirin va Xusrav", Jomiyning "Yusuf va Zulayho", Navoiyning "Farhod va Shirin" dostonlari ham shu vaznda yozilgan. Mazkur vazn turkiy adabiyotda keng iste`molda bo'lgan. Jumladan, Xorazmiy "Muhabbatnoma"si va uning naziralari, Sayfi Saroyining "Suhayl va Guldursun", Haydar Xorazmiyning "Gul va Navro'z" dostonlari buning yorqin misollaridir.

3. Hazaji musaddasi axrabi maqbuzi mahzuf (maqsur). Maf`uvlu mafo`ilun fa`uvlun (mafo`iyl). - - v v - v - v - - Sadr, ibtido axrab, hashv ma q buz, aruz va zarb mahzuf. Xamsalarning uchinchi dostonlari shu vaznda bo'lib, ko'proq ishq iztiroblari, dard va mahzun ohanglarni ifodalashga mo'ljallangan. Nizomiy, Amir Xusrav, Jomiy va Alisher Navoiyning Layli va Majnun haqidagi dostonlari, Hoju Kirmoniyning "Gavharnoma"si shu vaznda yozilgan. 4. Xafifi musaddasi maxbuni abtar . Fo`ilotun mafo`ilun fa`lan - v - - v - v - - - Sadr, ibtido solim, hashv maxbun, aruz va zarb abtar. Ta`kidlash lozimki, ushbu vaznda yozilgan masnaviylarda so'nggi rukn turli shaklda aralash qo'llanadi. Shunga ko'ra vazn nomi ham far q lanadi. Jumladan: fa`lan - abtar; fa`lon - abtari musabba g’ ; - - - ~ fa`ilun - maxbuni mahzuf; fa`ilon - maxbuni maqsur. v v - v v ~ Bu vaznda yozilgan ilk masnaviylardan biri mashhur so'fiy shoir Sanoiyning "Hadiqat ul-haqoyiq" dostonidir: In kitobe /ki guftaam /dar pand, - v - - v - v - - ~ Chun ruxi h u/r dilbaru /dilband. - v - - v - v - - ~ Fo`ilotun mafo`ilun fa`lon Falsafiy-tasavvufiy pandnoma ruhidagi bu doston Nizomiyning "Maxzan ul- asror" dostoniga ilhom bag’ishlagan deb aytiladi. Biroq bu vaznda Nizomiy o'zining to'rtinchi dostoni "Haft paykar"ni yaratdi. Shundan boshlab, Bahrom

haqidagi ishqiy-sarguzasht dostonlar shu vaznda yoziladigan bo'ldi. Xususan, " H asht bi h isht" (Amir Xusrav), "Sab`ayi sayyor" (Navoiy), " H aft avrang" (Ashraf) va h okazo. Abdura h mon Jomiy esa Sanoiy izidan borib, bu vaznda yana bir falsafiy-didaktik dostoni "Silsilat uz-za h ab"ni yaratdi. 5. Mutaqoribi musammani mahzuf (maqsur). Fa`uvlun fa`uvlun fa`uvlun fa`ul (fa`uvl) v - - v - - v - - v - Sadr, ibtido, hashvayn solim, aruz va zarb mahzuf (maqsur). Bu vazn Firdavsiyning "Shohnoma" asari tufayli mashhur bo'lib, keyinchalik, Nizomiyning "Iskandarnoma" dostonidan boshlab "Xamsa"lardagi beshinchi doston vazni maqomiga ega bo'ldi. Amir Xusravning "Oinai Iskandariy", Jomiyning "Xiradnomai Iskandariy", Navoiyning "Saddi Iskandariy" dostonlari ham shu vaznda yaratilgan. Mazkur vazn jangnoma dostonlarga xos deb q araladi. Biro q didaktik ru h dagi q ator asarlar ham shu vaznda yaratilan. Xususan, turkiy adabiyotdagi ilk dostonlar - "Qutadg’u bilig" (Yusuf Xos Hojib) va "Hibat ul-haqoyiq" (Ahmad Yugnakiy), Sa`diyning mashhur asari "Bo'ston" shular jumlasidan. 6. Ramali musaddasi mahzuf (maqsur). Fo`ilotun fo`ilotun fo`ilun (fo`ilon) - v - - - v - - - v - - v ~ Sadr, ibtido, hashv solim, aruz va zarb mahzuf (maqsur). Xamsalarning tarkibiga kirmaydigan bu vazn ko'proq tasavvufiy dostonlarda qo'llanadi. Uning shu h rat q ozonishi Fariduddin Attorning "Manti q ut-tayr" hamda Jaloliddin Rumiyning "Masnaviyi ma`naviy" dostonlari bilan bo g’ li q . Alisher Navoiy ham o'zining shu ru h da yozilgan "Lison-ut tayr" dostonini mazkur vaznda yaratdi. Jomiy esa bu vaznni "Salomon va Absol" dostonida q o'lladi. 7. Ramali musaddasi maxbuni abtar.

Fo`ilotun fa`ilotun fa`lan (fa`lon, fa`ilun, fa`ilon). - v - - v v - - - - Sadr, ibtido solim, hashv maxbun, aruz va zarb abtar (abtari musabbag’, maxbuni mahzuf, maxbuni makfuf). Yuqorida to'rtinchi vaznda bo'lgani kabi bu vaznda ham so'nggi ruknlar (aruz va zarb) turli zihof va furu`larda qo'llanishi mumkin. Boburning qayd etishicha bu vazn "g’oyat latif" bo'lsa-da, masnaviylarda ko'p qo'llanmaydi. Xusrav Dehlaviyning "No'h spehr" asaridagi bir fasl (spehr) hamda Jomiyning "Sabhat ul-abror" dostoni shu vaznda yozilgan. III. O’zbek mumtoz adabiyotidagi dastlabki doston Yusuf Xos Hojibning "Qutadg’u bilig"i bo’lib unda uch xil she`riy shakl (masnaviy, to’rtlik va qasida) hamda to’rt xil vazn qo’llangan: 1. Mutaqoribi musammani sadru ibtido, hashvayn solim, aruz va zarb mahzuf: O’kush o’gdi birla tuman ming sano, v - - v - - v - - v - O’ g’ an bir bayat q a, angar yo’ q fano. v - - v - - v - - v - fa`uvlun fa`uvlun fa`uvlun fa`ul 2. Mutaqoribi musammani sadru ibtido, hashvayn solim, aruz va zarb maqsur: Ko’shish tut yigitlik kechar senda terk, v - - v - - v - - v ~ Q achar bu tiriklik necha tutsa berk. v - - v - - v - - v ~ fa`uvlun fa`uvlun fa`uvlun fa`uvl 3. Mutaqoribi musammani sadru ibtido, hashvayn, aruz va zarb solim: Turayi barayi ajunug' kezayi. v - - v - - v - - v - - Vafolig' kim erkin ajunda tilayi.

v - - v - - v - - v - - fa`uvlun fa`uvlun fa`uvlun fa`uvlun 4. Mutaqoribi musammani sadru ibtido, hashvayn, solim aruz va zarb musabba g’ : Bu kun ko’rsa erdi bu o’ngdi to’ru xal q , v - - v - - v - - v - ~ Ular q o’zmish ersa sevunchlug bo’layi v - - v - - v - - v - - Izoh: birinchi misra berilgan vaznda (fa`uvlun fa`uvlun fa`uvlun fa`uvlon) yozilgan. "Qutadg’u bilig"dan keyinroq yaratilgan Adib Ahmad Yugnakiyning "Hibat ul-haqoyiq" dostonida ikki xil vazn ya`ni yuqoridagi 1- va 2- vazn qo’llangan: 1. Ila h iy o’kush hamd ayurman sango, v - - v - - v - - v - Saning ra h matingdin umarman o’ngo v - - v - - v - - v - 2. Ayo molg'a suq er yaqin bil bu mol, v - - v - - v - - v ~ Bu kun qadg'u saqinch yarin yuk vubol v - - v - - v - - v ~ Xorazmiy "Muhabbatnoma"si va uning barcha naziralari hazaji musaddasi mahzuf (5) va hazaji musaddasi maqsur (6) vaznida yozilgan: 5 . Kel ey so q iy keturgil bodayi nob, Kula o’ynoyu ichsunlar bu as h ob. v - - - v - - - v - ~ Mafo`iylun mafo`iylun mafo`iyl 6 . Saburdin yaxshi yo’ q tur pesha qilsam, Bu yo’lda sabr yo’ q andesha qilsam. v - - - v - - - v - - Mafo`iylun mafo`iylun fa`uvlun.

Durbekning "Yusuf va Zulayho" dostoni sari`i musaddasi matviyi makshuf (7) hamda sari`i musaddasi matviyi mavquf (8) vaznlarida yozilgan: 7 . Nasr edi, bu qissa dag'iy porsi, Erdi anga jon ko'zi nazzorasi. - v v - - v v - - v - Mufta`ilun mufta`ilun fo`ilun 8 . Bor edi ko'ngulda burundin bu azm, Turki tili birlamu qilsam bu nazm. - v v - - v v - - v ~ Mufta`ilun mufta`ilun fo`ilon Turkiy adabiyotga xamsanavislik an`anasining kirib kelguniga qadar dostonchilikda mazkur sakkiz vazn yoxud to’rt vaznning sakkiz xil varianti mavjud edi: 1. Mutaqoribi musammani mahzuf (maqsur). 2. Mutaqoribi musammani solim (musabba g’ ). 3. Hazaji musaddasi mahzuf (maqsur). 4. Sari`i musaddasi matviyi makshuf (matviyi mavquf). H aydar Xorazmiy va Alisher Navoiy dostonlaridan olingan q uyidagi baytlar vaznini mustaqil ani q lashga harakat qiling: Menki pishirdim bu laziz oshni, Shayx Nizomiydin olib choshni. Har neki sotsang bu kun, ey hushyor, Ham senga-o'q sotqay ani ro'zgor. Haydar Xorazmiy "Maxzan ul-asror" O’shul kunlarki va q tim erdi darham, Buzulg’on bu ko’ngulda yuz tuman g’am. Ayo q tut q uchi bandu hamdamim o h ,

Ayo q li g’ q on yutub shomu sahargo h . H aydar Xorazmiy "Gul va Navro’z" Odamiy ersang demagil odamiy, Oniki yo’q xalqi g’amiydin g’amiy. Keldi raiyyat galavu , sen shubon, Ul shajari musmiru, sen bo g’ bon. Alisher Navoiy " H ayrat ul-abror" Dedi: Q aydin sen, ey majnuni gumra h ? Dedi: Majnun vatandin q ayda oga h . Dedi: Q ay cho g’ din o’lding ish q aro mast? Dedi: Ru h ermas erdi tan g’ a payvast. Alisher Navoiy "Far h od va Shirin" E y yaxshi oting bila saro g’ oz, Anjomig’akim etar har og’oz. Yozmoqda bu ishqi jovidona, Ma q sudum emas edi fasona. Alisher Navoiy "Layli va Majnun" E y siposing demakda el tili lol, E lga til sendin o’ldi, tilga ma q ol. Sendin inson g’ a toru pudi jasad, Jasad ichra ko’ngul, ko’ngulda xirad.

Sen qilib far q uyida pin h oniy, Korgo h i dimo g’ i insoniy. Etti afsona barchasi dilband, Ikkisi bir-biriga yo’ q monand. Alisher Navoiy "Sab`ayi sayyor" Kel ey tole`i sa`du baxti baland, Ki sizdin bo’lur odamiy arjumand. Kichik erkanimdin bo’lub q oshima, Ulu g’ muddao soldingiz boshima. Alisher Navoiy "Saddi Iskandariy" Turk nazminda chu men tortib alam, Ayladim ul mamlakatni yak q alam. To’rt devon birla nazmi panj ganj, Dast berdi chekmayin andu h u ranj. Alisher Navoiy "Lison ut-tayr" 1-mashq: Alisher Navoiy dostonlaridan olingan ushbu baytlarning vazniga q arab q aysi asarga tegishli ekanligini ani q lang: Manga xamsa takmili bir yon edi, Bu ma q sud ta h sili bir yon edi. Jafo maydoni g’ a har dam suru b ot, Kishi andin nechuk qil g’ ay mubo h ot. Bir na`sh g’ a soldilar ikovni, Jonsiz kelinu o’lik kuyovni.

Ulki kishi o’lmagidin shod erur, Go’rkanu g’ osilu jallod erur. Birda birdin hosil o’ldi bir adad, Yo’ q xirad g’ a munda dam urmo qq a h ad. Bu g’ alatkim alar da g’ iy dedilar, Magaram qissaxon qizi edilar. 2-mashq: Alisher Navoiy dostonlarini mutolaa qilib vaznga tushmaydigan yoki vaznini topish qiyin bo’lgan misralarni aniqlang. Sababini izohlashga harakat qiling. 3-mashq : XVI-XIX asrlarda yaratilgan quyidagi manbalarning vaznini aniqlashga harakat qiling: - Bobur masnaviylari ("Volidiya", "Mubayyin"); - Majlisiyning "Qissai Sayfulmuluk" asari; - Nishotiyning " H usnu Dil" dostoni; - Asiriyning "Sayid Nasimiy" q issasi; - Miriy dostonlari

Asosiy adabiyotlar 1. Т ў йчиев У. Ў збек поэзиясида аруз системаси. – Т.: Фан, 1985. 2. Ҳожиаҳмедов А. Мактабда аруз вазнини ўрганиш . – Т. : Ўқитувчи , 19 7 8. 3. Ҳожиаҳмедов А. Аруз назарияси асослари. – Т., 1998. 4. Ҳожиаҳмедов А. Ў збек арузи луғати. – Т.: Шарқ, 1998. 5. Алишер Навоий. Мезон ул-авзон. МАТ. 16-том. – Т.: Фан, 1998. 6. Бобур. Мухтасар. – Т.: Фан, 1980. 7. Атоуллоҳ Ҳусайний. Бадоеъ ус-саноеъ. – Т.: Ғ.Ғ. номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1981. 12-34-бетлар. 8. Аҳмад Тарозий. Фунун ул-балоға // Ў збек тили ва адабиёти 2002 й. 1-6 сонлар, 2003 й. 1-6 сонлар. 9. www.ziyonet.uz

Похожие

Sharq adabiyotida xamsachilik an`anasi

Xalq og’zaki ijodi janrlari, ularning tarkibi

Suriya adabiyotida «an-nahda» harakati. Suriya adabiyotida hikoyanavislikning vujudga kelishi

O’zbek mumtoz adabiyotida tahlil va talqin masalasi

O`zbek marifatparvarlik adabiyotida nasr