O`zbek marifatparvarlik adabiyotida nasr - Литература - Рефераты

O`zbek marifatparvarlik adabiyotida nasr

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

41.5 KB

O`zbek marifatparvarlik adabiyotida nasr Reja: 1. XIX asrning ikkinchi yarmidan 1917 yilning oktyabrigacha bo`lgan ijtimoiy hayot. 2. “Furqatnoma”- o`zbek prozasining yorqin namunasi. 3.“Tarixi muhojiron” (“Muhojirlar tarixi”) - avtobiografik publitsistik qissa. 4. “Qarolar falsafasi” – badiiy publitsistik asar namunasi.

XIX asrning ikkinchi yarmidan 1917 yilning oktyabrigacha bo`lgan ijtimoiy hayot. XIX asrning ikkinchi yarmida O`rta Osiyoni Rossiya bosib olgan davr edi. Bu davrda ma`rifatparvarlik adabiyoti keng rivojlandi.Komil, Muqimiy, Furqat, Zavqiy, Avaz O`tar o`g`li, Dilshod va Anbar otinlar o`z ijodlari bilan ancha asarlarni maydonga keltirdilar. Tuzumning qabihlik va illatlarini, hukmron tabaqalarning mehnatkash xalqqa etkazga jabr-zulmlari qoraladilar. XIX asrning 90-91 yillarda Zokirjon Furqat hayotida ijodiy ko`tarinkilik davri bo`ldi. U “Turkiston viloyati gazeti”da rasmiy xodim sifatida faol ishlagan. U gimnaziya, bosmaxona, laboratoriya, teatr, vistavka va kontsert zallarida bo`lib, barcha yangiliklarni sinchkovlik bilan o`rgangan. Bu yillar shoir uchun eng sermahsul ijod davri ham bo`ldi. Uning “Gimnazich”, “Akt majlisi”, “Na`ma bazmi”, “Vistavka”, “Suvorov” kabi o`nlab she`rlari yaratildi. O`zbek nasrining yorqin namunasi bo`lgan “Furqatnoma” ana shu ijodiy yuksalish davrining mevasi sifatida maydonga keldi. Furqatning jurnalistik faoliyati, publitsistik maqolalari G`afur Ғulom, V.Zohidov, I.Mo`minov, X.Rasul, M.SHayxzoda, Ғ.Karimov kabi olimlar ishlarida, A.Abdug`afurovning “Furqatning nasriy merosi” (“O`zbek adabiyoti tarixi masalalari “ to`plamida, Toshkent,1976). “Furqatnoma” memuar asar. Unda: a) hayotiy mazmunni, mehnatkash omma turmushi va ijtimoiy ongida yuz berayotgan siljish va o`zgarishlar realistik uslubda ifodalangan; b) umuxalq va o`lka hayoti va taqdiri bilan chambarchas bog`liq yirik ijtimoiy-siyosiy masalaarni ham qamrab olishi va xalqchil yoritishi; v) yakka shaxs hayoti sahifalarini ijtimoiy-tarixiy voqalar asosida tasvirlash; g) o`zida aniq tarixiy sharoit va davr ruhini singdirishi; d) tilining soddaligi, bayonning aniq va izchiligi jihatidan ijobiy farqlanadi. Asar juda qisqa vaqt ichida yozilgan. Uning ilk sahifalari “Turkiston viloyatining gazeti”da 1891 yil 22 yanvarda e`lon qilingan bo`lsa, oxiri o`sha yilning 28 iyun’ sonida bosilib chiqqan. Sрoir bu asarni maqolalar shaklida paydar – pay yozgan lekin tugal asar. Asar ma`lum ijtimoiy zarurat – jamoatchilikda

Furqat shaxsiyati, hayoti va ijodiga bo`lgan katta qiziqish, ma`naviy talab taqozosi bilan yaratilgan. “Furqatnoma” da 1) Muallif shaxsiyati. 2) Ijodiy faoliyat. 3) eskilik tanqidi, yangilik ta`rifi. 4) etnografik ma`lumotlar. 5) Badiiy lavhalar ancha keng va aniq berilgan. “Furqatnoma”, avtobiografik-memuar janridagi asar bo`lganligi uchun ham, avvalo shoirning o`zi haqida hikoya qiluvchi asardir.Sрoir asarning yaratilishi haqida quyidagilarni yozadi: “Gimnaziya boshlig`i (so`z Toshkent gimnaziyasining direktori N.P.Ostroumov haqida)...aksar mendin islomiya madrasasi xususida savol qilur erdi. Bir kun ittifoqo suhbat voqe` o`lub, islomiya maktablarining ta`lim va tadbirlaridin arog`a so`z tushub, meni o`z ovoni tufuliyatimdin boshlab maktabda qaysi tariqa o`qug`onimdin va ul dabiston ichindagi tartib va tadbirlardin bayon qilmoqni xohladi. To ushbu vaqtimg`a tegru sarguzashtimdin so`rab taqrir buyurdi. Alqissa, men ul kechmish holatlarini yaxshi fikr birla yodimg`a olib, bu minvalda tahrir silkag`a chektim...(131 - 132- betlar). “Furqatnoma” shoirning oilasi, bolalik yillari, o`qishi, intilishi, faoliyati haqidagi ma`lumotlar bilan birga ijtimoiy, siyosiy, madaniy masalalar ham o`z ifodasini topgan. Asarda shoirning bolalik va yoshlik yillaridan tortib to chet ellarga chiqib ketgunicha bo`lgan hayoti va faoliyati tasvirlangan. Tushi voqeasi , asarda yoshlikdagi ilk she`riy mashqlarini tush ko`rish va Navoiyning “shaxsan o`zidan” ijod uchun “oq fotiha” olish voqeasi bilan bog`lab quyidagilarni yozadi: “...Maktabg`a kirib ustodim hazratiga bu voqeadin (tushni) yuayon ayladim. Ul kishi muborak ta`birlar aytib, dedilarkim: “Ey farzand! Ul yuqorida o`lturgan aziz Amir Alisher Navoiy va o`zgalari soyir shuarolar bo`lg`ay. Sening zotingga alardin madad etib, ilmi ash`ordin bashorit bermishlar, muboraking o`lg`ay!”- deb jabinimdin bo`sa ayladi, duoyihayrlar ayladi” (135-bet). U o`n yoshida Fuzuliy g`azaliyoti va masnaviyda bitilgan “Maslakul-muttaqin” asari bilan to`la tanishib chiqadi. O`zi o`qiyotgan maktabda halifalik qiladi. Husnixatga alohida ahamiyat

beradi. “Savodim takmili uchun bir yilg`a tegru ul dabiston atfolig`a xalifalik maqomida saboq ta`lim berdim. Mazkur ustodim xat ilmida noqis erdi. Mullo Qambar Ali nomli bir xushnavis kishida digar bora ta`lim olib, xatimni filjumla loyiqi kitobat qildim va ko`b kitoblar musavvada qildim”. 14 yoshida madrasaga kirgan, lekin o`qish uzoqqa cho`zilmaydi. Qo`qon xonligida 1875-76 yillarda yuz bergan voqealar mamlakatning iqtisodiy va madaniy hayotini qaytadan izdan chiqaradi. 17 yashar Zokirjon mustaqil mehnat faoliyatini boshlaydi. YAngi Marg`ilonga borib, tog`asi bilan ishlaydi.Keyin o`zi do`kon ochib, savdo yuilan shug`ullanadi. U erda ham bir muallim topib, tahsil oladi. U tabiatan do`stparvar, ulfatsevar va xushsuhbat , samimiy, ochiqyuzyu bo`lgan. Toshkentda rus ziyolilari bilan ham ulfat tutingan. Toshkentdagi gimnaziya boshlig`i hamda o`zbek gazetasining muharriri N.P.Ostroumov bilan tanishadi. Asarda bu haqda ancha ma`lumotlar bor. “Vaqteki, Toshkand shahriga kelib, Laxtin bosmaxonasiga borib tamosho qildim, nechand tariqa moshinalar va asboblar ko`rdum” (141-bet). “Bir kun gimnaziyaning ilm hay`atini mudarrisi Nazarov nomli tasvirkashning suvratxonasiga guzorim tushdi. Anda ajoyib ko`b ashyolar ko`rdim va devorlarda ra`no o`g`ul va zebo qizlar tasvirlari g`oyat rang va nihoyat tarovatda chekilmishdurkim, ul xona rashki suvratxonayi CHindur. Ul tasvirkash Nazarov to`ra shinosliq yuzidin xotirim posini mar`i tutub, bisotida mavjud asboblarni bir- bir manzur ayladi va tasvirg`a lozim dorular va qog`ozlar haqiqatini bayon ma`razig`a etkurdi va tasvir ilmidin bir misol ko`rsatmoq uchun bir kishi suvratini tortib huzurimg`a kelturdi...Musavvir menga ayttikim, alhol suvrat moshinasi birlan osmondag`i yulduzlar va chopib borayotgon otlar suvratlari olinadur,deb” (143 -144 betlar). 2) Ijodiy faoliyat. “...Har xil g`azaliyotim Farg`ona muzofotig`a va digar mamlakatlarg`a muntashir (mashhur) bo`ldi va sho`rangez ash`orimdin xonaqoh hofizlarni o`qub, safo hayli halqasig`a halovatlar bag`ishladi va tarabxez abyotimdin xushalxon ma`nilar soz birla savt chiqorib nashot ahlini majlisig`a

farhatlar etkurdi va bul mutafarriqadin juz`idonimda qolg`on g`azal va muxammaslarim avroqini daftar sherozasig`a bog`lab jam` qildim.” (139 –bet). Parchadan ikki xulosaga kelish mumkin. Birinchidan, Furqatning asarlari keng doirada tarqalib, xalq tomonidan sevib o`qilgan, kuylargatushirilgan va hofizlar kuylagan. Ikkinchidan, shoir o`z g`azal va muxammaslarini to`plab, 20-24 yoshlari atrofida an`aaviy devon holiga ham keltirgan – “sohibi devon” bo`lgan. Bu juda muhim ma`lumot.Lekin shoirning devoni topilmagan. Furqatdan tashqari Farhat taxallusinida ham g`azallar yozgani haqida ham fikrlar bildiradi. O`z davrining fozil kishisi SHarifxo`ja unga Farhat taxallusi bilan ijod etishni aytadi. Lekin Farhat taxallusi bilan yozilgan g`azallari topilmagan. Asarlarining yozilishi haqidagi ma`lumotlar ham keltirilgan. Toshkentda Gimnaziyani borib ko`rib, “yigirma-o`ttuz bayt masnaviy she`r qilub” “Gimnaziya” sherini yaratadi. 3) eskilik tanqidi, yangilik ta`rifi.Rus maorifidan ibrat olishga da`vat ruhi, yangi o`qituv sistemasiga o`tishga tashviqot, gimnaziyaning tuzilishi, undagi tartib qoidalar, muallimlarning bilimdonligi, o`qitiladigan darslar, xonalarning yorug`ligi, kutubxonalar, imtihonlar haqida ma`lumotlar berilgan. “...Ul madrasada sakkiz darsxona mavjud ekan...O`n ikki nafar mudarris bor ermish. Alar har qaysilari bir ilmga dars aytur ekanlar. Tahsil kunlarida bir soatda bir dars saboq berilur ekan. Yil oxirida – may oyida shogirdlar imtihon berur ekanlar...Oltun va kumush medal olg`on shogirdlar boshqa xatm qilg`on shogirdlardan ko`proq hurmat ko`rub, katta madrasalarda joy tang bo`lsa ham o`run topar ermishlar...Har ilm uchun , xususan, ilmi hikmat va ilmi tarix uchun asbob va suratlar mavjud ekan...O`qiydurgon shogirdlar har kun ma`yorlik saboqlarini do`tkorib bo`lub, ba`daz takror, boshqa har xil kitoyu o`qumoqqa mashg`ul bo`lur ekanlar. Ul madrasa uchun maxsus tabib bor ekan. Har kun kelib shogirdlarni ko`rub, salomatlig`lari uchun ob-havo xususida ko`b diqqat ko`rguzur ekin. Gradus nom asbob birlan garmu sard me`yorini bilib, o`n to`rt darajada issiqni tutar ekinlar. Har kun darsxonalarni vintilyator nom asbobliq ravzanini

ochib, eski havolarni chiqorib...yuog`din toza havo kirguzur ekinlar...” (129-130- betlar). 4) etnografik ma`lumotlar.”Furqatnoma”da muallif o`zining qariyb 30-yillik hayotini xalq turmushi, ijtimoiy ong holati, o`lka iqtisodiy, siyosiy, madaniy hayotida yuz bergan o`zgarishlar, voqea-hodisalar bilan bog`liq holda hamda ular fonida bayon qiladi. “...mezon oyidin boshlab tahsil bo`ladur.Tolibul-ilmlar atrof-aknofdin kelib madrasalarda, masjidlarda istiqomat qilib dars o`qiydurlar va boshqa erlardin ham kelib, madrasadin hujra sotib olib tahsil qiladurlar. Har hafta to`rt kun dars o`quladur, chunonchi: shanba, yakshanba, dushanba, seshanba kunlari. Ba`zan ul o`qulg`on saboqlarni uch kun mutolaa va takror qiladurlar, chunonchi: chorshanba, panjshanba, jum`a kunlari...Andin boshqa (talabalar) madrasadin vaqf ham olurlar. Ul vaqfning tariqasi bukim, masalan: bir podshoh va yo bir davlatmand kishi bir madrasa bino aylab, sahroda o`z mulkidin nechand tanob ziroatlik erni mazkur madrasasig`a vaqif qilib va nechand shartlar mazmunida vaqfnoma qilib, qozilar muhrini bostirib, bir insofli kishini mutavalli aylab, anga taslim qiladur. Ul mutavalli mazkur zaming`a juvori va gandum va boshqa nimarsalar ziroat qildirib, bozorg`a sotib, mablag`ini mazkur madrasada, muvofiqi vaqfnoma, istiqomat qilib turg`on tolibul-ilmlarg`a taqsim qilib beradur” (136- 137- betlar). 5)Badiiy lavhalar.Asarda hayotiy voqea hodisalar tasviri va bayonida haqqoniylik va samimiylik, fikr ravshanligi va lo`ndalik, mazmunni qiziqarli va obrazli ifodalash, da`vat tashviqot ruhi va til ravonligi jamlikda muallifning yagona uslubini tashkil etadi. Bu uslub butun asarga badiiylik baxsh etgan. Hiqiqatdan ham memuar xarakterga ega bo`lgan asarda ma`lumot va hodisalar kuruq, behis, loqayd qayd etilmaydi. Badiiy tasviriy vositalargan keng va o`rinli foydalangan shoir qator sof yuadiiy lavhalar yaratadi, tarixiy, real shaxslarning yorqin obrazlarini chizib, tabiat manzaralarini jonli va ta`sirchan tasvirlaydi. “Tarixi muhojiron” (“Muhojirlar tarixi”) - avtobiografik publitsistik qissa. XIX asrning oxiri va XX asrning boshlariga kelib ijtimoiy-siyosiy hayotdagi o`zgarishlar 1905 yil revolyutsiyasining ta`siri natijasida poeziya demokrat

shoirlar, shuningdek, o`zbek xalqi orasidan etishib chiqqan ilg`or fikrli ziyolilar uchun o`z qarashlarini ifodalashga to`la javob berolmay qoldi. Po`ziyaning turli janrlari bilan birga badiiy publitsistika, dramaturgiya va proza namunalari ham yaratila boshlandi. Albatta, ular janr qonun-qoidalariga to`la-to`kis javob berolmasa-da, o`zbek demokratik adabiyotida yangi janrlarning, jumladan, badiiy prozaning rivojlanishiga yordam berdi. Demokratik shoiralar Dilshod va Anbar otinlar ham bu sohaga o`z munosib hissalarini qo`shdilar. Dilshod “Tarixi muhojiron” (“Muhojirlar tarixi”) avtobiografik publitsistik qissasini, Anbar otin ”Falsafai siyohon” (“Qarolar falsafasi”) badiiy publitsistik asar namunasi yaratdilar. Ilmiy tekshirishlar shuni ko`rsatdiki, Dilshod “Tarixi muhojiron” asari tojikcha va o`zbekcha variantlarga ega.Ikkovi qiyoslanganda, tojikcha nusxa birmuncha mukammal, o`zbekchasi esa mustaqil yozilgan risola. O`zbekchasi tojikchadan bir necha yil keyin yozilgan. Dilshod “Tarixi muhojiron” da kechmish-kechirmishlarini bayon qilgan.Qo`qon xoni Umarxon 1816-1817 yili O`ratepaga yurish qiladi, bu harbiy bosqinchilik ayanchli oqibatlarga olib keladi. Xon va beklarning o`zaro nizo va tajovuzlari natijsida mahalliy xalq boshiga tushgan musibatlar, talon-toroj qilingan shahar, dordan omon qolgan xaloyiqning Farg`onaga haydab olib ketilganiga oid tarixiy ma`lumot va voqealar bilan tanishtiradi. Surgun qilinganlar orasida adibaning oila a`zolarining qismati ham bayon qilinadi. “Kamina o`n etti yosh shu olomon ichinda yurib qaqshar erdim.Volidai yuechoram uch yil ilgari vabodan favot yuo`lg`on va qiblagoh o`ldirilib kallai Mingrag`a kallasi qo`yilg`an”. Dilshodning zolim xonga bo`lgan qahr-g`azabi asarda yorqin ifodalangan. Asar avtobiografik qissa bo`lishi bilan birga, davrning muhim tarixiy hujjati ham hisoblanadi. Сhunki asarda O`ratepa, ya`ni Istravshanning gergrafik jihatdan joylashgan o`rni, u erdagi mahalla, xalq to`planadigan CHorsu maydoni, shaharning bosqinchilar tomonidan toptalganligi bayon qilingan. Muallimlik hayoti haqida ham yozadi. U 51 yil maktabdorlik qiladi. 891 qizni savodli qiladi.

Dilshodning yozishicha,ulardan to`rtdan bir qismi nazmga moyil bo`lgan. Anbar otin haqida ham ma`lumot beradi. Asarda tazkirachilik xususiyatlari ham bor. Unda O`ratepa va Qo`qonda yashab ijod etgan shoir va shoiralar haqida ma`lumot beradi. Anbar otin (1870 yilda tug`ilgan) ”Falsafai siyohon” (“Qarolar falsafasi”) risolasidav qora baxt, qora niyat va qora fikrlarga urg`u berib, ijtimoiy tuzumga munosabatini bildiradi. Jamiyatda hukmron sinflar- qora niyatlardir. Jabrdiyda ayollar esa bixti qarolardir.Tuban va tutqun hayotdan qutulish uchun kurash yo`lini axtarishga harakat qiladi. Asar debocha va to`rt fasl(bob) dan iborat. Debochada asarni yozish maqsadi va asar g`oyasi haqida fikr yuritilgan. “Qarolar orazi bayonida” birinchi faslda shoira qora narsalar, qora baxt,qora niyat, qora tusli xalqlar haqida fikr yuritadi. Ikkinchi fasl “Farqi qarolar bayonida” deb atalib, unda onalar hayoti va taqdiri haqida so`z boradi. Risolaning “Baxti qarolar bayoni”ga bag`ishlangan uchinchi faslida shoira baxti qarolik haqida o`z fikr-mulohazalarini bildiradi. Asarning “Qaro zulmat tasviri” deb nomlangan to`rtinchi faslida asar yaratilgan davrdagi hayot ko`rinishlari: “Qorong`i tunda qora baxt, qora niyat va qora fikr harakat qiladi”,deb badiiy tasvirlanadi. Portret chizishdagi mahorat: “Habash a`zoyi badani qaro, faqat tishlari qator sadaf sheroza monand oq namoyondur.Labi do`rdoq, yuzi dud tusta, sochi to`s rang qo`ng`ur, yuzi qarolig` sayqali ilan yarqiroq, qo`l va oyoqlari niz qaroqurum, faqat oyoq va qo`l kafti oqg`a moyil bo`lur”. Farqi qarolar tasviri: “Farqi qarolarni, qora soch, qaro ko`z, qaro xol va lola yuz, la`ldek lab, sadafdek tish va hokazolar ila tasvir etganda, ularda o`z husni jamollarig`a yarashgan aql, farosat, himmat va g`ayrat, xizmat va mehnatlari ham bordurki, ul fazilatlar ila birga yodlamoq lozimdur”. Adibalar o`z asarlarida xalqning jonli so`zlashuv tilidanva uning boy imkoniyatlaridan foydalanib o`z fikrlarini obrazli shaklda xalqqa yaqin va tushunarli tilda ifodalaydilar.

Похожие

O`zbek bolalar adabiyoti

Hozirgi o`zbek fantastikasi

Mustaqillik davri o`zbek romanchiligi

Yangi bosqichdagi o`zbek dramaturgiyasi

Oybek va o`zbek bolalar adabiyoti