logo
  1. Главная страница
  2. Рефераты
  3. Литература
  4. Moldavan adabiyoti

Moldavan adabiyoti

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

2039.5 KB
Скачать
Moldavan adabiyoti Moldavanlar uzoq vaqt 1940 yilgacha hozirgi Moldova va Ruminiya respublikalari xududida yashab kelganlar. Xalq ko`proq boyarlar Ruminiyasi zulmi ostida hayot kechirdi. Urush arafasida ular yana sobiq Ittifoq tarkibiga kiritildi. Shuningdek bu xalq adabiyotining shakllanishi va rivojlanishi ham juda notekis kechdi. Bu adabiyot o`ziga xos murakkab taraqqiyot yo`lini bosib o`tdi. Chunonchi, milodiy II-III asrlarda moldavan xalqining tili va adabiyoti taraqqiyotiga yunon tili va adabiyoti kuchli ta`sir o`tkazgan bo`lsa, V asrdan keyin, uning milliy adabiyot bo`lib shakllanishi jarayonida slavyan xalqlari, ayniqsa, rus, ukrain xalqlarining tili va adabiyoti katta rol o`ynadi. Moldavan adabiyotining ilk namunalari ham xalq og`zaki ijodi asarlari shaklida vujudga keldi, folklorga oid ajoyib yodgorliklar uzoq asrlar davomida yozma adabiyotnimng, ayniqsa, undagi demokratik yo`nalishning taraqqiyoti uchun muhim manba bo`lib xizmat qildi. Moldavanlar yaratgan mavsum-marosim qo`shiqlari, ertaklari bilan slavyan xalqlari folklori motiv va syujetlarining o`xshashligi bu xalqlarning uzoq zamonlardan buyon o`zaro yaqin iqtisodiy- madaniy aloqada bo`lganliklarini tasdiqlaydi. Moldavanlar juda boy xalq og`zaki ijodiga ega. Mehnatkash xalq yaratgan ertak va qo`shiqlarda Fet-Frumos va Ilyana-Kosnyazyana singari tadbirkor, dono va jismonan sog`lom qahramonlar obrazi yaratilgan. Hikmatli so`z va maqollarda xalqning qadimiy hayot tajribasi va falsafasi o`z aksini topgan. Moldavan folkloriga xos janrlardan biri xalq balladalari, aniqrog`i, xalq dostonlari bo`lib, ularda turli ijtimoiy tabaqalar hayoti, xalq ommasining o`z ozodligi uchun kurashi yorqin aks ettirilgan. Cho`ponlar hayotiga bag`ishlangan “Mioritsa”, turk istilochilariga qarshi kurashchi, qasoskor gayduklarning mardligini tasvirlovchi “Pahlavon Gruya Grozovan”, “Gruya va Novak”, “Donchila”, “Bujor” hamda gayduk Kordyanu haqidagi balladalar xalq orasida juda mashhurdir. Bu balladalar bilan o`zbeklarning “Alpomish”, turkman va ozarbayjonlarning “Go`ro`g`li” (“Ko`ro`g`li”), qirg`izlarning “Manas”, qozoqlarning “Qo`blandi botir” kabi xalq dostonlari o`rtasida ko`p o`xshash motivlar borligi diqqatga sazovor. IX-XI asrlarga kelib hozirgi Moldaviya yerlari Kiyev Rusi tarkibiga kirdi. XII-XIII asrlarda esa bu yerlar Kiyev-Volinskiy knyazligi ixtiyoriga o`tdi. XIV asrda mustaqil Moldaviya knyazligi tashkil topgach, slavyan tili cherkov, davlat tili va adabiy til bo`lib qoldi. Bu moldavanlar bilan slavyan xalqlari o`rtasida moddiy-ma`naviy yaqinlik mavjudligidan guvohlik berar edi. XIV-XVII asrlarda slavyan tilida yaratilgan qadimgi moldavan adabiyoti diniy mazmundagi adabiyot edi. “Avliyo va jafokash Ioann Noviy” nomli birinchi diniy original asar ana shu adabiyotning yirik vakili va targ`ibotchisi Grigoriy Samlak tomonidan yozilgan edi. Tarixiy-badiiy adabiyotning ilk yodgorliklari bo`lgan moldavan yilnomalari ham shu asprlarda slavyan tilida yaratilgan. Hatto tarjima asarlarida ham slavyanlarning ta`siri sezila boshladi. Bu davrda vujudga kelgan bir qancha yilnomalardan moldavan, rus va ukrain xalqlari do`stligi hamda o`zaro hamkorligi haqida, Bogdan Xmelnitskiy, Petr I larning faoliyatiga doir qimmatli ma`lumotlarni topish mumkin. XVII asr Dunay bo`yi knyazliklarida gullagan o`rta asr adabiyoti Ureke, Miron Kostin, Nekulche kabi zabardast yilnomachilardan tashqari, Nikolay Milesku Spafariy va Dmitriy Kantemirga o`xshash dunyoga mashhur donimshmand yozuvchilarni ham yetishtirdi. XVIII asrning ikkinchi yarmida Moldaviyada fransuz ma`rifatparvarlari hamda A.N.Radishchev kabi rus demokrat yozuvchilarining asarlari tarjima qilindi. Bundan tashqari moldavanlar M.V.Lomonosov, G.R.Derjavin, I.A.Krilov, A.S.Pushkin, M.Y.Lermontov asarlarini ona tilida o`qish imkoniyatiga ega bo`ldilar. XIX asrning 30-yillarida Moldaviya maktablarida ona tilida o`qitiladigan bo`ldi. Birinchi teatr tomoshalari ko`rsatildi. ”Rumin bolarisi” nomli gazeta nashr etila boshladi. Shoir va yozuvchilar asarlaridan parchalar e`lon qilib turgan bu nashr moldavan adabiyoti taraqqiyotida katta rol o`ynadi. 40-60-yillarda hozirgi zamon moldavan tilishi shakllantirish uchun kurash qizib ketdi. V.Aleksandri, K.Negrutsi va A.Russo singari progressiv yozuvchilar turli reaksion oqimlarga qaqshatg`ich zarba berib, ona tilining sofligini himoya qildilar. Ularning birinchisi, Vasile Aleksandri avval Yassida, keyinchalik Parijda tibbiyot, matematika va huquq fanlarini o`rgangan bo`lsa-da, vataniga qaytgach, ko`proq adabiyot bilan shug`ullandi. U 1848 yil revolyutsiyasida faol qatnashdi. Revolyutsiya yengilgach, G`arbiy Yevropa mamlakalarini kezib chiqdi, ko`p maslakdoshlari bilan tanishdi. Uning shu davrda yaratgan ”Moldaviya bilan hayrlashuv”, “Ruminiyaning uyg`onishi” nomli she`rlarida vatanga muhabbat his- tuyg`ulari o`zining chuqur ifodasini topdi. 60-yillardan boshlab u siyosiy kurashdan chetlanib, adabiy-ijodiy ishga berildi. Uning she`riyati ijtimoiy g`oyalar bilan sug`orilgan xalq qo`shiqlarini eslatardi. Aleksandri hajviy, tarixiy dramalardan iborat 50 dan ortiq sahna asari yozdi. Ulada zamonasi xukmron doiralarining axloqi, nodonligi, farosatsizligi fosh qilinar hamda vatanparvarlik g`oyalari tashviq etilardi. Rus revolyutsion-demokratlari an`analarini davom ettirgan yozuvchilardan B.Xashdeu san`at xalqqa xizmat qilishi kerak degan talabni ko`tarib chiqdi. U o`z iste`dodini davlatmandlar puliga sotuvchi yozuvchilarni qattiq qoraladi. Xashdeuning fikricha, mazmun va shakl novatori, sheriyatni yuqori pog`onaga ko`targan haqiqiy yozuvchilardan biri Mixay Emineskudir. Eminesku 1850 yil 15 yanvarda Moldovaning Botoshan shaharchasida dunyoga keldi. U oiladagi yettinchi farzand edi. Boshlang`ich ta`limni Chernovitsi shahrida ola boshladi, lekin kambag`alchilik uni maktabni tashlab uyiga qaytishga majbur qildi. 16 yoshida uning she`ri maktab to`plamdi bosildi. 17 yoshida sayyox artislar guruhiga qo`shilib ishlay boshladi. Suflerlik qildi, mehmonxonada otboqarlik qildi, Jurju portida yuk tashidi. Artistlar bilan Moldova, Transilvaniya, Bukovina, Valaxiya shaharlarini kezib chiqdi. Va nihoyat uning o`qishni davom ettirishga imkoniyat tug`ilganday bo`ldi. 5 yil Vena va Berlin universitetlarida falsafa bilan shug`ullandi, adabiyotni, Kant, Gegel, Shopengauer, Marks Engels asarlarini o`rgandi, falsafa doktori ilmiy darajasi ni olish uchun dissertatsiya yozdi, lekin himoya qilishga ulgurmadi. Vataniga qaytgach, Eminesku rumin xalq she`riyati namunalarini yig`ishga kirishdi. Bu ish uning badiiy ijodiga ham sezilarli ta`sir qildi. Yozgan she`riy asarlarida folklor motivlari, ohangi, tuzilishi, tarkibi, o`ziga xos xususiyatlari ko`rinib turardi. “Kelin” yoki “Pahlavon yigit”, “Luchafer” poemalarini ertak o`qiganday o`qiysiz. Emineskuning tarjimalari ham asosan ertaklardan iborat. U Pushkinning barcha ertaklari tarjima qildi, lekin ular nashr qilinmay, qo`l yozmadaligicha yo`qoldi. Shoirning yaqin bir do`sti uning mingta qo`l yozmasi bosilmay qoldi, deb ma`lumot bersa, shoir ijodining tadqiqotchilari uning vafotidan keyin 15 ming varaqdagi yuzta she`r muallif hayotligida Dunyo yuzini ko`rmadi deydi. Eminesku Pushkin ertaklaridan tashqari uning ”Haykal”, “Ovidiyga” she`rlarini ham ona tiliga o`girdi. Asarlar tarixi ham Eminesku hayotiga ohangdosh. Ikala she`rda ham shoirlarning fojiali taqdirihaqida so`z boradi. Qora dengiz bo`ylariga surgun qilingan Qadimgi Rim shoiri Ovidiy Nazon qachonlardir Eminesku yurtida sarson-sargardonlikda she`lar ijod qilgan. Bessarabiyaga surgun qilingan Pushkin ham Ovidiyning bu achchiq taqdirini qalamga olgan. Eminesku bu ikki buyuk shoir ovozini eshitib o`zi ham jo`r bo`lgisi kelib, Pushkin she`rini tarjima qiladi. U o`z zamonasining his-hayajonini she`r bilan ifodalay oldi. SHe`riyatning mavzusini boyitdi, shaklini ixchamlashtirdi. Uning ijodi xalq hayoti va tarixi bilan chambarchas bog`langan, asarlarning tili soda, uslubi ravon edi. Shoir likasida jonajon o`lka tasviri bilan pok sevgi tasviri har doim bir-birini to`ldirib turadi. Turmush qiyinchiliklari, moddiy yetishmovchilik, kasalmandlik shoirni sindirdi. U 39 yoshida – 1889 yil 15 iyunida vafot etdi. Yurtdoshi shoir Mixail Sadovyanuning aytishicha, “shu qisqa hayoti davomida Mixay Eminesku she`riyat san`atini haligacha, undan keyin hech kim egallamagan cho`qqiga olib chiqdi. Bu san`atni u yangi ritm, yangi qofiya, yangicha badiiy ifoda vositalari bilan boyitdi. U oddiy so`zlarga ham yangi mazmun va ajoyib tasviriylik, hissiyotlarga – betakror teranlik, fikrlarga – cheksiz ufq baxsh etdi”. “Shoirning jahon ahamiyatiga egaligi ham shunda emasmi?”– deb baholaydi I.L.Andronikov Emineskuning ”Lirika” kitobiga yozgan so`z boshida Iste`dodli adib I.Kryange Eminesku boshlagan ishning izchil davomchilaridan biri edi. U adabiyotda ertak ustasi bo`lib tanildi. Kryangening bessarab, rus va ukrain ertaklari syujeti asosida yozilgan ertaklarida mavjud ijtimoiy tuzumdagi tengsizlik tanqid qilindi. Hozirgi moldavan adabiyotining shakllanishi va rivojlanishida ilg`or rus adabiyoti, xususan M. Gorkiy va V.Mayakovskiylar ijodi kuchli ta`sir o`tkazdi. Moldavan yozuvchilari A.S.Pushkin, L.N.Tolstoy, A.P.Chexov, A.M.Gorkiy, V.V.Mayakovskiy, P.Tichina kabi so`z ustalarining asarlarini moldavan tiliga tarjima qilish jarayonida ulardan badiiy mahorat sirlarini o`rgandilar. 30-yillar moldavan adabiyotida she`riyat bilan birga proza va dramaturgiyaning janrlarining ham ravnaq topgan davri bo`ldi. Badiiy prozaning taraqqiyotida yozuvchilardan D.Milev, N.Markov, I.Kannlarning hissasi katta bo`ldi. Bular dastlabki hikoya, povest va romanlarida xalq hayotini haqqoniy yoritishga intildilar. Ijobiy qahramon obrazini yaratish orqali ular o`z xalqini ma`naviy-madaniy ideallar ruhida tarbiyalashni asosiy vazifa deb belgiladilar. Moldavan dramaturgiyasining ilk asarlari 30-yillarda turli shahar va qishloqlarda tashkil topgan havaskorlar badiiy to`garaklari uchun yozilgan bir pardali pyesalardan iborat edi. Keyinchalik teatrlar repertuarini mazmundor original pyesalar bilan boyitish maqsadida eng yaxshi sahna asari uchun tanlov e`lon qilindi. Natijada 5-6 yil ichida tarixiy va zamonaviy mavzuda bir necha pyesalar yaratildi. Ular asosida yangi spektakllar qo`yila boshlandi. Bu asarlar qishloq xo`jaligini kollektivlashtirish, madaniy inqilob, odob-axloq, vatanparvarlik kabi dolzarb masalalarni yoritishga bag`ishlandi. Bunday asarlarni saxnalashtirish yosh moldavan milliy teatri san`atini taraqqiy ettirishda katta rol o`ynadi. Nemis fashistlari tomonidan urush boshlanganda moldavan yozuvchilaridan P.Kruchenyuk, F.Ponomar, L.Barskiylar qo`lga qurol olib dushmanga qarshi jangga otlandilar. YE.Bukov, A.Lupan, B.Istru kabi so`z ustalari o`zlarining vatanparvarlik, qahramonlik g`oyalari bilan sug`orilgan asarlari orqali g`alaba kunlarini yaqinlashtirish maqsadiga xizmat qildilar. Shu davrlarda yaratilgan barcha she`riy va nasriy asarlarda jangchilarning matonati, partizanlar harakati va mehnat fronti azamatlarining hayoti zo`r hayajon bilan tasvirlandi, ularda xalqlar do`stligi mavzusi tarannum etildi. Publitsistika sohasida qalam tebratgan YE.Bukov o`zining ”Nildan Bonngacha”, “Burdalangan Mussolini”, “Qovog`i soliq masxaraboz” kabi felyeton va maqolalarida xalqaro fashizmning mohiyatini ochib tashladi. Qiziqarli va murakkab taraqqiyot yo`lini bosib o`tgan va qardosh milliy adabiyotlarning tajribalaridan saboq olgan moldavan adabiyotida so`nggi 10-15 yil ichida epik she`riyat (poema, she`riy roman va ballada) ancha taraqqiy etdi. Shoirlar yaratgan dostonlar tarixiy mavzularga va hozirgi zamon voqealariga bag`ishlangan bo`lib , ularda moldavan xalqi hayotining muhim bosqichlari, turli ijtimoiy tabaqa vakillarining jonli xarakteri o`z aksini topdi. Moldavan shoirlarining katta hajmli she`riy asarlar yaratish tajribasi ularning tarjimonlik faoliyati bilan uzviy bog`liq ravishda ortdi. Rus va qardosh xalqlar shoirlari asarlarini tarjima qilish A.Lupan, Yem.Bukov, Y.Barjanskiy, A.Busuyok va I.Kretsular uchun mahorat maktabi bo`lib qoldi. Buning yorqin misolini, ayniqsa, A.S.Pushkinning ”Yevgeniy Onegin” she`riy romani, “Mis chavandoz”, “Poltava”, “Lo`lilar” dostonlarini muvaffaqiyatli tarjima qilgan Y.Barjanskiy ijodida ko`rish mumkin. So`nggi yillar moldovan she`riyatida lirika janrida ham shakl va mazmun jihatidan mukammal asarlar yaratila boshlandi. Siyosiy lirika bilan yonma-yon hajviy she`rlar, masallar ham paydo bo`ldi. Bu she`riyat MDX xalqlari adabiyoti ichida ilg`or milliy adabiyotlar she`riyati darajasiga ko`tarildi. Moldovan nasri haqida gap borganda I.Chobanu, A.Shalar, M.Kaxana, I.Drutse, S.Shlyaxu, G.Bannaru, V Malevalarning ijodini qayd etish lozim. Ularning roman va povestlari moldavan badiiy prozasining tematik doirasi xiyla kengayganligini, adabiyot maydoni proza bilan shug`ullanuvchi iste`dodoli adiblar bilan boyiganligini ko`rsatdi. Muhimi shundaki, ularning salmoqdor asarlaridan har bir romannavisning o`ziga xos uslubi va voqelikni idrok etish yo`li sezilib turadi. O`tmishda ezilgan va o`z ozodligi uchun kurash olib borgan mehnatkash xalq, yangi dunyo qurayotgan oddiy ishchi, kolxozchi, dehqon va ziyoli bu roman va povestlarning bosh qahramoni bo`lib qoldi. Avvallari moldavan adabiyoti ichida bolalar adabiyoti degan tushuncha ham bo`lmagan. Bu adabiyotning mustaqil janr sifatida shakllanishi urushdan keyingi yillarga to`g`ri keldi. 50-yillarga kelib ko`pgina hikoyalar to`plamlaridan tashqari “Chin o`rtoq”, “Bizning xonadonda” (K.Kondri), “Yangi Meguri pionerlari” (A.Shalar), “Do`stlar yo`lga chiqdilar” (D.Vetrov) singari o`nlab qissalar nashr etildi. Moldavan adiblarining bu roman, povest va hikoyalari moldavan prozasining so`nggi yillarda katta taraqqiyot yo`liga chiqib olganligini, endilikda uning faqat Moldaviyadagina emas, balki MDX xalqlari adabiyotining barcha ixlosmandlariga manzur bo`layotganligini ko`rsatadi. I.K.Chobanu, I.Drutse, A.Shalar, M.Koxana, A.Lupan, S.Shlaxu, L.Barskiylar qalami bilan yaratilgan eng yaxshi povest va romanlarning dastlab rus tiliga, so`ng boshqa qardosh tillarga tarjima qilinib, ko`p nusxada nashr qilinishi fikrimizning dalili bo`la oladi. Moldavan adabiyotshunosligi va adabiy tanqidchiligi ham adabiyot taraqqiyotidan chetda qolmadi. Qisqa vaqt ichida moldavan klassik va hozirgi zamon yozuvchilari ijodiga bag`ishlangan bir qancha darsliklar, o`quv qo`llanmalar, monografiyalar, ocherklar yaratildi, dissertatsiyalar himoya qilindi. Dastlab 1960 yilda Moskvada, undan keyingi yillarda MDX tarkibidagi barcha respublikalarda moldavan adabiyoti va san`ati dekadalari zo`r muvaffaqiyat bilan o`tdi. Dekadalar moldavan adabiyotidagi hamma janrlarning, ayniqsa poeziya va prozaning ko`pgina g`oyaviy-badiiy yetuk asarlari bilan boyiganligini ko`rsatdi. Bugungi kunda dramaturgiya sohasida ham tub burilish yuz berdi. Moldavan dramaturglari yaratgan 50 dan ortiq pyesaning yarmidan ko`prog`i Moldova Respublikasi teatrlari sahnalarida namoyish qilinyapti. Ion Drutse va Konstrantin Kondralarning pyesalari moldavan adabiyotining shuhratini chet ellarga yoydi. Hozir Viktor Teleukning o`ychan, o`tkir lirikasi, Pavel Botsuning mazmundor she`rlari, Anatoliy Kondruning jozibador she`riyati, Georgiy Vodening optimistik ruh bilan sug`orilgan she`riy asarlari, Ion Vatamanu va Petri Karerening asarlari barcha ko`p tillarga tarjima qilingan. Moldavan adabiyotining zabardast vakillari yuksak unvonlar bilan taqdirlangan: Yemilian Nesterovich Bukov – Mehnat Qahramoni, Andrey Lupan “Yo`llar” she`riy turkumi uchun Davlat mukofoti sovrindori bo`ldi.

Похожие

Romantizm adabiyoti
Turkman adabiyoti
Qozoq adabiyoti
Arman adabiyoti
Gruzin adabiyoti