Мифологик афсоналар - Литература - Рефераты

Мифологик афсоналар

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

155 KB

Мифологик афсоналар Режа: 1.Мифологик афсоналарнинг ўзига хос хусусиятлари 2.Бу хил афсоналарнинг генезиси, ички турлари 3.Маъбудлар, илоҳлар, пирлар ҳақидаги афсоналар 4.Этиологик афсоналарнинг ўзгача услуб, хусусиятлари

Мифологик афсоналарнинг ўзига хос хусусиятлари Миф заминида нақл этилган афсоналар синкретик характери билан фарқланади. Уларнинг қадимги намуналари ғайритабиий ҳодисалар ҳақ и да баён шаклид а пайдо бўлган намуналари урф-одат , маросим, дин элементлари, худолар, пирлар ҳақида ҳикоя қилади. Дин дастлабки шаклдаёқ икки хусусият, ўзига ишонч ва инонч заминидан келиб чиққан ҳаракатни қамраб олган. Унинг тараққиётида вужудга келган ҳар икки хусусият эътиқодга, эътиқодий ҳаракат сабаб ҳосил бўлган махсус мураккаб шакллар эса сиғинишга айланган 1 . Энг аввал диннинг уруғ, қабилавий эътиқод шакли юзага келиб, тотемизм, анимизм, фетишизм, шомонликка да ҳ лдор тушунчаларни қамраб олган. Кейинчалик жаҳонга машҳур ислом, будда, соф христиан динлари пайдо бўлган. Қабилавий эътиқод асосан ибтидоий жамоа, синфсиз жамиятга мансуб бўлиб, нисбатан кейин шаклланган ислом дини феодал тузумига хосдир 2 . Мифологик афсоналар илк бор пайдо бўлган диннинг уруғ, қабилавий эътиқод шаклига тегишлидир. Улар алоҳида гуруҳни ташкил этиб, исломнинг пайдо бўлиши, ривожи, эволюциясини белгилашда алоҳида аҳамият касб этган. Алоҳида туркумни ташкил этган бу хил афсоналар ўзига хос образлар тизимига эга. Уни маъбуд, худолар, ҳомий культлар, титан, паҳлавон, асотир, пирлар, муқаддас кучлар ташкил этади. Уларнинг ҳар бири ўзида тимсолий маъно ташиб, уруғ, элат, қабила ишончи, эътиқод мададкорига айланган. Афсона намуналари қадимги туркий қавмлар орасида яратилган тарихий манбалар, ёдномалар, «Авесто» таркиби, ислом сураларида бизгача етиб келган. Мазкур тип образларнинг ижобий намуналари эзгулик ато этувчи 1 Токарев С.А. Ранние формы религии. М., 1990. С. 206-220. 2 Там же. С. 21-23.

тинчлик, осуда ҳаёт, эзгуликни улуғлаш, ёвузликни қоралаш каби етакчи ғояларни илгари сурадилар. Салбий нусхалари ёвузлик, бало, офат тимсоли сифатила фаолият кўрсатадилар. Сюжет тузилиши ихчам, бир ёки икки эпизод асосига қурилган, мураккаб воқеалар ғайритабиийлиги билан ажралиб туради. Эпизод мотивларда фаолият кўрсатган илоҳлар, пир, маъбудларнинг ғайриоддий қудрати билан юз берган мўъжизалари ҳал қилувчи рольь ўйнайди. Мифологик афсоналар маърифий аҳамияти, ахборот функцияси билан ажралиб туради. Ибтидоий тушунчаларга кўра ғайритабиий ҳодисаларга таъсир кўрсатувчи маъбуд, илоҳлар, воқеликка эътиқод заминида пайдо бўлган ирим-сирим, урф-одат, қадимий дунёқараш, тасаввурлар замирида яратилиб шаклланган мазкур мифологик образларнинг ҳар бири ижтимоий ҳаётга мансуб турли хил соҳалардан бирининг бошқарувчиси сифатида фаолият кўрсатади. Улар мазмуни, функцияси эътибори билан икки хил типга бўлинади. Биринчи гуруҳни маъбуд, илоҳлар ташкил этади. Булар: Хумо – бахт толе, давлат худоси, Анахита 3 - сув маъбудаси, Хубби  сув худоси 4 , Миррих – уруш, ғалаба худоси, Митра 5 – қуёш, ёруғлик худоси, Қаюмарс, Йима эзгулик тангриси, Наҳит – ободлик, фаровонлик маъбуди. Ҳар қайси илоҳий қудрат муқаддаслаштирилган, яратиш функциясини адо этиш билан фарқланади. Иккинчисини пир авлиёлар ташкил этади. Хубби 6 – Амударё пири, Чўпонота - подачилар пири, Қамбар отбоқарлар пири, Фарҳод 7 – қурувчи устакорлар пири, Хизр - кўкаламзор, ҳосилдорлик, чўл пири. Бу хил образлар 3 Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верований и обрядов у узбеков Хорезма. М., 1969. С. 259. 4 Ўша асар . 259 - б ет . 5 Раззоқов Х., Мирзаев Т., Собиров О., Имомов К. Ўзбек халқ оғзаки поэтик ижоди. Тошкент, 1980. 64-бет. 6 Снесарев Г.П. Реликты… С. 225. 7 Толстов С.П. Қадимги Хоразм маданияти ни излаб. Тошкент , 1964. 92-бет.

ҳомийлик функцияси билан алоҳидалик касб этадилар. Ана шу худолар, пирлар мазкур тип афсоналарнинг ўзига хос табиатини белгилайди. Илоҳий субъектлар билан боғлиқ хаёлий воқеа ва ҳодисалардан ташкил топган мотивлар тизими мазкур тип афсоналарга мансуб детальлар, хусусан, сирли воқеалар, ғайритабиий ҳодисалар ўзига хос сюжет яратган. Бу хил сюжетлар маъбуд, маъбудалар, пир ва илоҳлар ҳақида ҳикоя қилиши билан фарқланади. Улар ибтидоий тушунча, сув, олов культларига мансуб эътиқодларни тавсифлайди, хусусан, «Анахита», «Қаюмарс», «Одами Од», “ Эр Хубби», «Анбар она» каби асотирлар фаолиятидан баҳс юритади. Бу хил афсоналарнинг воқеликка муносабати ҳикоя ҳодисаларини ҳақиқат деб билишга, уни акс эттириш мезонлари эса бўрттириш, хаёлий уйдирмаларга асосланган. Ибтидоий тингловчи унинг воқеаларини рост деб билган, ишонч ҳосил қилган. Уйдирма тизимидаги реал ҳодисалар, зилзила, тўфон каби тарихий ҳақиқатлар ҳикояга монелик қилмайди, аксинча, ёрдам кўрсатади, ишончни орттиради. Талқин услуби фантастикага асосланиб, хабар функциясини адо этади. Юз берган табиий ҳодисалар талқин хаёлий воқеаларни ҳаётга яқинлаштириб, ишончли манба сифатида тингловчи эътиборини жалб этган. Мазкур тип афсоналарнинг муҳим белгиларидан бири унинг мўъжиза асосига қурилганлигидир. Маиший маъно ташиган мифологик образлар асосида ташкил топиб шаклланган мазкур афсоналар асосан табу, магия, дуализм, шомонлик каби тушунчалар билан боғлиқ воқеаларни нақл этган, оташпарастлик динининг юзага келиш ига ва рив о жига ҳисса қўшган, муҳими, муқаддас нарса, ҳодисаларни табулаштириш, сирли воситаларга мансуб тақиқнинг пайдо бўлишига олиб келган. Унинг асосини ибтидоий жамоа, уруғ, қабила удумлари, дастлабки дунёқараш, эътиқодга мослашган муносабатлар ташкил этган. Мазкур афсоналар ибтидоий ҳаёт тартибларининг емирилишидан

кейин, феодал-патриархал тузумнинг дастлабки даврларида юзага келган ва анъанага айланган. Мифологик афсоналар ранг-баранг мавзуи, ўзига хос манбалари, турли хил образлар, қадимий эътиқодларни хаёлий уйдирмаларда нақл этиши билан алоҳидалик касб этган. Мифологик афсоналар илк бор яратилганлиги, уруғ, қабила эътиқоди, илоҳларга топиниш, пирларга сиғиниш, сажда қилишни ифода этганлиги билан фарқланади. Ана шу ўзгачалик мазкур тип афсоналарнинг муҳим белгилари ҳисобланади. Бу хил ҳикояларни ташкил этган мотивлар, илоҳий ҳодисалар яратиш табиати билан ажралиб туради. Бу хусусият тадқиқ этилган афсоналарнинг хусусий сифатлари, аниқловчи хоссаларидир. Мазкур турга мансуб афсоналарда воқеаларнинг катта сув, ўт-олов, тўфон билан боғланиши, ғайритабиий куч, улкан қиёфа, илоҳ, пирлар мўъжизаси маъбудларга ишонч, эътиқодни орттирган, таъсир кучини ошириб, ташвиқ этиш функциясини бажарган. Хуллас, мазкур асотирлар оила, уруғ, қабила, эътиқодининг баёнини тавсифлаб мазкур тип афсоналарга хос хусусиятни белгилаган. Титан қаҳрамонлар эзгулик яратувчи, олов, сув стихияси тимсоли, ҳосилдорлик илоҳлари сифатида пайдо бўлиб, ўз вақтида қабиладошларининг ғайриоддий ҳодисаларга топиниши, уни муқаддас деб билишга ундаб, ишонч эътиқодни мустаҳкамлаган, ниҳоят, ҳар бирининг эпик анъана сифатида ташкил топишига имкон берган. Мазкур тип афсоналарнинг юзага келишида дуализм таъсири, эзгулик ва ёвузлик илоҳлари орасидаги доимий (зид) тўқнашув, жанглар асос бўлган. Бу нарса мифологик афсоналарда ҳар икки илоҳларнинг ўзаро олишуви тимсолида тавсифланган. Қаюмарс эзгулик худоси, айни пайтда, яратувчи, Ахраман ёвузлик илоҳи, бузиб, йўқ қилувчи сифатида ҳаракат қилади. Жангда Қаюмарс енгиб, тинчлик, осуда ҳаёт, мўл-кўлчиликни ато этади.

Афсоналар эзгулик илоҳига эътиқод, марҳаматига топинишни даъват этган. Улуғвор ғоялар эса ёвузликка қарши чиқиб жанг қилиш кўламида нақл этилган. Бу хил афсоналар қадимий тарихга эга бўлиб, табиат ва жамият ҳодисаларига онгсиз муносабат замирида ташкил топиб, ижтимоий тафаккур, турли хил маросим, тушунчалар, ҳомий культларнинг айрим элементларини ўзида акс эттирган. Энг муҳими, ана шу типдаги афсоналар мифологик тушунчалар, культларга эътиқод заминида ташкил топиб, табиат, ибтидоий жамиятга хос белгиларнинг пайдо бўлиш сабабини тавсиф этиш хусусияти билан ажралиб турадилар. Улар содда тушунча, ғалати аломатлар содир бўлишда омил ҳодиса сабабини аниқлаб беришга ҳаракат қилади. Бу хил афсоналарнинг генезиси, ички турлари Мифологик афсоналар генезисининг қадимий илдизлари оила, уруғ, қабила эътиқодларига бориб боғланади. Хусусан, афсоналар асосини ибтидоий инсон ҳаёти, номаълум ҳодисаларга жавоб топишга уриниш, эътиқодий тушунча, тасаввурлар яратишга, шунингдек, момақалдироқ, чақмоқ, бўрон, зилзила, сел каби ғайриоддий кўринган ҳодисаларга қарши кураша оладиган ғайритабиий паҳлавонларни излаш, аждодлар руҳига сажда қилиш, эзгуликка интилиш, орзу-умидлар, нотабиий кучга сиғиниш, доимий эътиқод, илоҳий қудратга ишонч, ҳимматига топиниш ташкил этган. Эътиқодлар натижасида Ўрта Осиё халқлари, айниқса, туркий қавмлар ҳаётида турли хил худолар, муаккил, маъбуд, ҳомий илоҳлар, паҳлавон титанлар ва пирлар идеаллаштирилди, муқаддас кучлар ҳомий қаҳрамонлар сифатида тавсифланди. Бу хил афсоналар мавзуининг ҳар хиллиги ва образлар тизими уларни алоҳида, ўзига хос гуруҳларга ажратиш имконини беради. Ана шу фикрдан келиб чиқиб, мазкур тип афсоналарни шартли тарзда маъбудлар, илоҳлар,

пирлар ҳақида, этиологик ва аждодлар культига эътиқод билан боғлиқ афсоналарга бўлиш мумкин. Маъбудлар, илоҳлар, пирлар ҳақидаги афсоналар Мифологик афсоналарнинг бу хил типи асосан илоҳ, пирларнинг нотабиий аломатлари, ўзига хос функцияси, белги хусусиятларини тавсифловчи воқеаларни нақл этиши билан фарқланади. Шулардан баъзилари Абу Райҳон Берунийнинг “Ал осрор-ал боқия ан ал қурун ал ҳолия” 8 асарида акс этган. Афсона эзгулик культига эътиқод, ёвузликни инкор этиш ғояларини уйдирма ҳодисалар тимсолида ҳикоя қилади. Баён этилган илоҳлар “Авесто”да васф этилган маъбудлар 9 билан бевосита боғлиқ. Қаюмарс мазмун эътибори билан ва функциясига кўра эзгулик тангриси, яратувчи, айни пайтда ёвузликка қарши қаратилган куч, илоҳийлаштирилган мўътабар қудратдир. «Ахраманнинг ёмон қилмишларидан худо ҳайратда қолди, унинг пешонасидан тер чиқди. Терни артиб ташлаганда, тер донасидан Қаюмарс туғилади. Худо Қаюмарсни Ахраман ёнига жўнатади. Қаюмарс Ахраман ёнига етиб келиб елксига миниб олади ва шу ҳолда дунёни айлана бошлади. Ниҳоят, Аҳраман 10 бир ҳийла билан Қаюмарсни елкасидан улоқтириб ташлади ва унинг устига миниб олиб еяжагини айтади. «Сени қайси томонингдан еяйин», - деб сўрайди Аҳраман. Қаюмарс: «Оёқ томонимдан» деб жавоб беради. - токи дунё гўзаллигидан узоқроқ баҳра олиб турайин. Аммо Қаюмарс Аҳраманнинг у айтган гапининг тескарисини қилишини билар эди. Аҳраман Қаюмарснинг боши томонидан ея бошлади, белига етганда, Қаюмарснинг уруғдонидан 2 дона уруғ ерга тушади. Улардан ўсимлик ўсиб чиқади, ўша ўсимликдан бир қиз ва бир ўғил, Меша ва Мешона пайдо бўлади. 8 Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 1-том. Тошкент, 1957. 109-110-бетлар. 9 Авесто . Яшт. XIII . 87. 10 Ўша асар.

Қаюмарс худо томонидан бунёд этилган биринчи одам 11 , яратувчи илоҳ. У «Авесто»да Гайа-мартан 12 , «Ғиёс ул-луғат»да Гавамард – буқа одам, санъат асарларида минотавр, антропоморф қиёфада ифодаланган эзгулик культи. «У Амударёда яшаган, бўйи дарёнинг у бети билан бу бетига етган». Бир ёдгорликда у Говамард аталиб, Хоразмда яшаган 13 . «Қаюмарс» афсонаси қадимги Ўрта Осиё халқлари орасида кенг тарқалган. Унинг турли хил вариант-версияларини ёзма манбаларда «Тарихи Таборий», Абу Рай ҳ он Берунийнинг « Қадимги халқлар дан қолган ёдгорликлари» да, Фирдавсийнинг «Шоҳнома» асарида кўриш мумкин. Мазкур обидаларда Қаюмарс яратувчи тимсоли, доимо ғалаба қилувчи ҳақида пайдо бўлган умиднинг образли ифодаси. Афсона эса антропогоник миф заминида ташкил топган. У жангчи, эзгулик ато этувчи сифатида фаолият кўрсатади. Маъбуд ибтидоий тасаввурда мавҳум тушунча, абстракт нарса эмас, балки меҳнат қурольи билан қурольланган реал фигурадир 14 . Демак, афсона қаҳрамони кўҳна дунё қатламида муқаддас илоҳ халқнинг маънавий мададкорига айланган ҳодиса. Нақл этилган воқеалар Қаюмарс культини эъзозлашга йўналтирилган. Ана шу қадимий культ, худо, ма ъ будларнинг ўзбек фольклорида мавжуд эпик параллеллари мўъжиза яратиш хусусияти билан афсоналар табиатини белгиловчи хоссалар сифатида ажралиб туради. Ўрта Осиё халқлари орасида кенг ёйилган «Одами Од» культи характерлидир. У мўъжиза яратиш ва ҳомийлик функцияси билан фарқланади. У билан боғлиқ афсонанинг қисқача мазмуни қуйидагича: «Ўтган замонда Нуҳ пайғамбар бўйи булутга етадиган бир дурадгор устани чақириб, кема ясаб беришни сўрабди. Бу одамнинг оти Одами Од экан. У ниҳоятда баланд бўйли, кучли, дарё, денгизда балиқни ушлаб қуёш иссиғига тутиб, пишириб еб кета в ераркан. Одами Од Нуҳ пайғамбарни елкасига миндириб тоққа олиб чиқибди. Қаерда баланд дарахт бўлса, кема учун 11 Брагинский И.С. Из истории таджикской народной поэзи. М., 1956, С. 137. 12 Авесто. Яшт. XIII . 87. 13 Толстов С.П. Қадимги Хоразм маданиятини излаб. Тошкент,1964. 95 - б ет . 14 Ўша асар. 96 - б ет .

кесмоқчи бўлибди. Тоғда тўртта чинор бор экан. У чинорларни томир- помири билан суғуриб олиб, ўз елкасига ортиб, устига Нуҳ пайғамбарни ўтқазиб, денгиз бўйига равона бўлибди. Одами Однинг қорни ҳеч овқатга тўймас экан. Нонуштасига бир ҳовуз сувга нон тўғраб ер экан. Одами Од кемани битирибди. Ҳамма одамларни кемага солиб, денгизга тушиб, ўзи кемани торта кетибди 15 . Афсонада Нуҳ пайғамбарининг ҳомийлик функцияси асос қилиб олинган. Ҳикоянинг тарихий илдизини ибтидоий жамиятда юз берган реал ҳақиқат тўфон, кучли тошқин ташкил этган. Алишер Навоий «Тарихи анбиё ва ҳукамо» асарида Одийлар қавмига мансуб дин ҳақида шундай ёзади: «Ул қавм бағоят буюк бўйлуғ, азим кучлуқ халқ эрдилар, уларнинг дини бутпарастлиғ эрди» 16 . Ю.Гвоздевнинг ёзишича «Одийлар қабиласидан бўлган Худ ўз қавмини Оллоҳ ҳукмига бўйсунишни даъват этган. Бироқ, , бунинг фойдаси бўлмаган. Шунда х удо қабиладошларни ҳалокатга маҳкум этган 17 . Қаюмарс худонинг ердаги рамзи сифатида фаолият кўрсатади. Инчунун у Одами Од қатори илоҳийлаштирилган мифологик образдир. Ҳар икки ҳомий культ, худо томонидан яратилган биринчи одам сифатида намоён бўлади. Мазкур афсона аслида араблар орасида юзага келиб, ўзбекларга «Қуръон» орқали ўтган. Унда дунё ҳалокати, сув босиш, тўфон билан боғлиқ миф сақланиб қолган. Од сўзи тожик – форс тилида улкан одам 18 , «титан» маъносини англатади. Энг муҳими, Од жанубий Арабистонда тарихий ҳодиса, қадимий уруғ номи 19 бўлиб, мазкур уруғни ўзида акс эттирган ҳомий культдир. Образ баёнида мифологик код сақланган. Асотир турли даврлар таъсирида ривож топиб, шаклланган, хусусий 15 Толстов С.П. Древняя культура Узбекистана. Ташкент, 1944. С. 8. 16 Алишер Навоий. 16-жилд. Тошкент, 2000. 108 - б ет . 17 Гвоздев Ю. Там на крайном юге Аравии / За рубежом. 1974. № 40. С. 12. 18 Гафуров .А. Персидско-русский словарь. Т . 2. М., 1928. С. 546. 19 Древнотюркский словарь. Л., 1967. С. 7.

белгилари аниқ, айрим хоссалари ўзгариб мураккаблашган. Образнинг Ўрта Осиёдаги эволюцияси уни кемасозлар пири сифатида васф этди. «Эр Х убби» Одами Од замирида ташкил топган бўлиб, илоҳ сифатида тавсифланган. У ижтимоий ҳаётнинг мифологик қатлам ниҳоясида пайдо бўлган Эр Хубби асотири Хоразм, Фарғонада кенг тарқалган. У – сув муаккили, улкан, кучли, айни пайтда марҳаматли ҳомий. Мифологик образнинг эпик намунаси оташпарастлик дини таъсирида ташкил топиб, сув худоси шаклида намоён бўлган. У афсонада шундай ҳикоя қилинган: «Фариддун, ҳатто Жамшид подшоҳлигидан кўп вақтлар илгари бу дарёда Хубби исмли йигит яшаган. У дарё ҳокими бўлган, балиқ билан овқатланган. Хубби бир қўли билан балиқ тутиб, уни қуёшга узатганда, шу ондаёқ қовурилар экан. У 700 йил Амударёда яшаган. Бу вақт ичида ёвуз жин дарёга яқинлашмаган, ҳатто , у вақтда чивинлар ҳам бўлмаган. Жамшид тахтга ўтирган вақтдан бошлаб, Хубби дом-дараксиз ғойиб бўлган. Хуббининг онаси йил давомида аза тутган, у билан бирга дарё, саҳро, тоғ, қоялар йиғлаган, одамлар, қушлар, ҳайвонлар йиғлаган, осмонда фаришта, ер остида девлар йиғлаган. «Хубби тирик», у қиёматгача яшайди», «Хубби нажот берур» . Мана шундай куч дарёга ҳомийлик қилади 20 . Афсонада сувга сероблик, мўл ҳосил тилаш, ёвузликка тўсиқ бўлишни илтижо қилиш ғоялари акс этган. Одам Од, Эр Хубби номи билан машҳур титанлар ҳомийлик вазифасига кўра ўзаро типологик ўхшашликка эга. Одам Од бутпарастлик, монотоизм динига мансуб эътиқодлар замирида ташкил топган бўлса, Эр Хубби зардуштийлик динига топиниш асосида юзага келган. Ҳар икки образ моҳиятида магик куч, талқинида содда, баён услуби ҳал қилувчи роль ь ў йнаган, мазмунида ижтимоий зиддият сезилмайди. Ёвуз кучни инкор этиш ғоялари акс этган, шунингдек, қиёфаларда қадимги ҳаёт тажрибалари, урф-одат сақланган. Демак, «Одам Од ” ва «Эр Хубби» қабила, уруғ тимсоли, унинг руҳи, куч-қудрат, орзу-умид, 20 Туркестанские ведомости. № 83. 1908. С. 20.

худога эътиқод, интилишларни ифодалайди. Бу эса ҳар икки образ ҳаракати, муносабатида акс этган. Бундан ташқари, мазкур афсонанинг ташкил топиб шаклланган даври ижтимоий ҳаётнинг ерни ишлаш, деҳқончилик босқичларига кириб боради. Ана шу жараённинг муҳим ғояси ҳосилдорлик культига эътиқод компоненти, Хубби образининг сув стихияси билан боғланишида тавсифланган. Мўъжиза мотивлари меҳнат аҳлининг инончини оширишга ёрдам берувчи воситаларга айланган. Улар сув муаккилига эътиқодни ташвиқ этиб, сажда қилишга чақирган. Ҳар икки афсонанинг ўзаро яқинлиги уларнинг бир вақт, ижтимоий ҳаётнинг мифологик босқичида пайдо бўлганидан дарак беради. «Анбар она» афсонаси Эр Хуббининг давоми сифатида юзага келган. Унинг вариантларида акс этган воқеа ва ҳодисалар оилавий коллизия асосига қурилган бўлиб, изсиз йўқолган Эр Хуббини излаш, айрилиқ, жудоликни нақл этган эпизодлар, образ, ситуациялар тизими хаёлий уйдирмаларда ҳикоя қилинган. Афсоналар сув культига топиниш, ишонч, эътиқод, уруғ, жамоа мафкураси ва ерни ишлаш билан шуғулланишни ифода этган ғоялар тавсифидир. Анбар о на сув культи сифатида Амударёда пайдо бўлган. У ўз ўғли (Хубби) ни қидирган сув маъбуд аси. Унинг талқинида анимизм қолдиқлари, момолар руҳининг образли ифодаси акс этган. У амазонка тимсоли сифатида ҳаракат қилади. Маълумки, ишлаб чиқариш жамоада аёл ҳал қилувчи рольь ўйнаган пайтдан бошланган 21 . Ана шу ғоя Анбар она, Анахита образларининг умумхалқ манфаатини ҳимоя қилишида тавсифланган. Ҳар икки асотир яратувчи, демакки, сув муаккилларидир. Эр Хуббининг ғойиб бўлиши ҳақидаги афсона мотиви мифологик образни эпик персонажга яқинлаштирган. Бинобарин, кишиларда у « ҳ аёт», «истиқболга қайтади», деган ишонч, оптимизм ҳукм суради 22 . Ҳосилдорлик, сув стихиясини тартибга солиш ғоялари она-боланинг сув тошқини билан 21 Этнографические изучения быта и культуры узбеков. Ташкент, 1972. С. 26.

боғланишида кўринади. Бу ҳодиса Ўрта Осиёда юз берган ҳосилдорлик культининг компонентидир 23 . Эпик талқинда улуғ худоларнинг илоҳий йўлдошлари парранда, даррандаларда эслатилган 24 . Мазкур афсонада ҳикоя қилинишича, Анбар о на ўғли каптар шаклида учиб келиб, буғдой чўқийди. Она ўз ўғлини танимай ҳайдаб солади, шунда каптар ҳаракати, нутқида онани соғиниш туйғуси, муқаддас она, элатга эътиқод ғоялари ўз ифодасини топган. Бу хил муаккиллар генезиси аждодлар культи билан боғланган. Аждодлар культи билан боғ л иқ афсоналар туркумини «Сув пари», «Шўр Ҳ асан к ў ли», «Сув қизи», «Пари», «Чўпон билан пари» кабилар ташкил этади. Афсоналар асоси да анимик тушунча, руҳлар, аждодлар культига эътиқод ётади . Мазкур тип афсоналар ўзида мифологик ҳодисалар, анимизм, дуализм, табу-тақиқ билан боғлиқ мотивлар, аждодлар культига сиғинишнинг айрим детальларини ташигани билан ажралиб туради. Ҳикояларда ислом таъсири сезилмайди. Воқеалар уйдирмалар асосига қурилган бўлиб, мазмунида тозалик, тўғрилик , г ўзаллик, донолик, айни пайтда қотиллик каби ахлоқий нормалар тимсолий образларда акс этган. Афсоналарда пари аждодлар руҳининг образли ифодаси сифатида фаолият кўрсатади. У ер ости дунёси вакили, марҳаматли руҳлар рамзи. Фаришталар алоҳида оламни ташкил этадилар. Улар тўғрилик, олижанобликнинг ажойиб нусхалари бўлиб, ер юзини қоплаб олган қора кучларга қарши қаратилган. Пари образи ва унинг ҳаракатида сув маъбуда си (Анахита) нинг таъсири сезилади. Хаёлий образ антропоморф қиёфада тасвирланган. У – сув культи Анахитанинг айрим белги (сув билан боғланиши) ларини ўзида акс эттирган демонологик образ. Бу образ сув париси аталади. У ғайриоддий ифодаланган, қорни биқинида, у бошини олиб, 22 Снесарев Г.П. Реликты до мусульманских веровании узбеков Хорезма. Ташкент, 1969. С. 209. 23 Ўша асар . 254 - б ет . 24 Ўша асар . 254 - б ет .

тиззага қўйиб тарайди, оёқлари ўрдак панжа. Пари «Авесто»да «пайрика» аталади. У ёвузлик тимсоли. Сув парилар гўзал, марҳаматли қиз қиёфасида тавсифланган бўлиб, фусункор мазмуни, фаолиятига кўра икки хил типда пайдо бўладилар. Бирини оқил, одобли, раҳмдил, иккинчисини ёвуз, шафқатсиз парилар ташкил этади. Бу нарса дуал тушунча таъсирида юз берган. Демакки, сув париси марҳаматли, беғараз, инсон зотига хизмат қилади, яқин муносабатда бўлади. Париларнинг бу хил типи гўзаллик тимсоли, тилсим, жоду қудратига эга бўлиб, ўзида меҳр-шафқат, севги, садоқатни ташийди. У сув стихияси тимсоли. Буни унинг сувдан чиқиб, сувга кириб ғойиб бўлиши тасдиқлайди. Бу ҳодиса «Сув париси»да шундай тавсифланган: «Афсонага кўра, қишлоқи йигит кўлда яшовчи сув парисидан бирини ушлаб олиб, унга уйланмоқчи бўлади. Пари шарт қўяди: «Мен ҳомиладор бўлганимда, қорнимга, соч тарашимга, оёқларимга қарамайсан», дебди. Йигит рози бўлиб, унга уйланади. Бир кун йигит қараса, пари бошини олиб тиззасига қўйиб сочини тараяпти 25 . Йигит сир сақламай, қиз шартини бузиб қўйганлиги туфайли у эри, болалари билан турольмай, яна кўлга кириб кетади. Сув парилари уни ўлдирадилар, кўл қип-қизил қонга бўялади 26 . Пари образининг генетик асослари қадимги анимик тушунча, сув культи, сув маъбудаси Анахита таъсирига бориб тақалади. Бинобарин, у сув стихиясининг образли ифодаси. Унинг қадимги манбаи Ўрта Осиёдаги дастлабки диннинг уруғ эътиқоди шакли, сув стихиясининг антропоморф қиёфали маъбудаси (Анахита) пайдо бўлмасдан аввалги ибтидоий қатламга бориб тақалади. Унинг эпик намунаси эса пари ёки сув париси шаклида фаолият кўрсатади. Афсоналарнинг сюжет тузилиши, унинг детальлари мифологик табу билан боғлиқ мотивларга асосланган. 25 Этнографическое обозрение. № 4. М., 1899. С. 83. 26 Ўша асар . 84-б ет .

«Шўр Ҳ асан кўли» ҳикояси «Сув пари»си билан типологик ўхшашликка эга, асосий коллизия ечими ҳам айнанликни касб этган. Ҳар бири ўзаро образлар тузилишига кўра фарқ қилади. Бирида воқеа ва ҳодисалар пари билан одам ўртасида, иккинчисида эса от билан одам орасида юз беради. Бу ҳодиса афсонада шундай тавсифланади. « Ҳ асан отли бир етимча ёлғизгина биясини шу кўл ёнида боқиб юрганида, кўлдан бир айғир чиқиб, бияга чопади. Бу сирни ҳеч кимга айтмасликни Ҳасанга тайинлаб, яна сув ичига кириб ғойиб бўлади. Бия эркак қулун туғади. Ҳасан сир сақламай айтиб қўяди. Бия қулунни кўл ёнида ўтлатиб юрганида, кўлдан ҳалиги айғир чиқиб қулунни тишлаб сув ичига олиб кириб кетади 27 . Афсона ўзида мифологик табуни ташийди. Табу – тақиқ демак. Уни сўз ёки ҳодисани сир тутишда восита сифатида қўлланган. Унинг замирида ёвуз руҳдан қўрқиш, ҳимояланиш мақсади ётади. Табунинг генетик илдизлари «Ибтидоий кишиларнинг барча маъқул нарсаларни ҳимоя қилиш, сир сақлаш мақсади билан боғлиқ ирим - сиримларга берилишида яширинган 28 . Ана шу ҳаётий анъананинг эпик шакли шартнинг барбод бўлиши шаклида тавсифланган. Ҳар иккисида табунинг бузилиши анъана шаклини олган шарт истифода этилган. Унинг сюжет тузилиши анъана шаклини олган. Ҳикоянинг от, илон сингари сув культи билан боғланиши ҳам афсоналар табиатига мос келади. Тавсифланган эпик шарт ва унинг бузилиши ушбу тип афсоналарнинг ўзига хос характер хусусиятини белгиловчи муҳим хоссаларидир. Ана шу ҳаётий анъана биринчи ҳикояда пари шарти ва унинг бузилишида кўринади. Эпик шарт образнинг «ҳомиладор бўлганимда қорнимга, соч тарашим, оёқларимга қарамайсан» - деган нутқида, иккинчисида айғирнинг «Бу сирни ҳеч кимга айтма» деб тайинлашида амал қилади. Ҳасан сирни ошкор қилиб қўяди, эпик шарт бузилиши, коллизия пайдо бўлиши оилавий конфликтнинг ташкил топишига олиб келади. Ҳодиса томонлар табиатини конкретлаштиради. Бу 27 Ўша асар. 85-бет. 28 Штернберг Л.Я. Первобытная религия в свете этнографии. М., С. 186-187.

хил афсоналар дин тарихини ёритиш, ўрганишда алоҳида аҳамият касб этади, айни пайтда, ахборот функциясини адо этиб, қадимги дунё маданияти ҳақида маълумот беради. Мазкур тип афсоналарнинг баъзилари Хизр ҳақида ҳикоя қилади. Хизр чўл, ҳосилдорлик пири, сирли куч-қудрат билан фаолият кўрсатувчи ҳомий вазифасида ҳаракат қилади. Унинг бу белгиси диний мўъжиза эмас, балки хаёлда тўқилиб шаклланган сирли тилсимотидир. Хизр образи «Сирли қудуқ» афсонасида шундай тавсифланган: Жаҳонни фатҳ этган Искандар, Хизр, Илёс билан сирли сув излаб қудуққа борадилар, сув топилади, ундан Искандар ичиб улгурмайди, Хизр, Илёс ичиб ўлим билмас, умри боқийликни касб этадилар. Шундан буён, улар дунё кезиб юришади, Хизр қуруқликда, Илёс сувда йўловчиларга ёрдам беришади 29 . Афсона чўл пирига эътиқодни орттириб, ишонч уйғотади, уларни абадийлаштиради. Хизрнинг тарихий асослари патриархал муносабатлар заминида ташкил топган аждодлар культига сиғиниш, руҳига эътиқод билан боғланади. Унинг идеаллаштирилган эпик намунаси ҳомий культ сифатида ҳаракат қилади. Хизр – чўл билан ассоциациялаштирилган образ. У - чўл пири Хизр оқ салла ўраган, оқ кийимли, нуроний қария қиёфасида пайдо бўлади. У бордан йўқ, йўқдан бор бўлиб, гоҳ одам, гоҳ жонивор, гоҳ буюм шаклида ҳозир бўлади ва қаҳрамон тақдирига бахт ато этади. У доимо эзгуликка ҳисса қўшади. Хизр ҳеч қачон диний образ, худо томонидан юборилган саҳоба эмас, у халқ фантазиясининг маҳсулидир 30 . Юқорида таҳлил қилинган «Одами Од» « Қ аюмарс», «Эр Ҳубби», «Анбар она» каби дастлабки диннинг эътиқод шаклига мансуб афсоналар асосини маъбудлар ҳақидаги мифлар ташкил этган. Шунинг учун эпик сюжет чизиғида миф қолдиқлари худолар, пирларда мифологик маъно сақланган. 29 Госреприимство киргиз. Киргизская степная газета. 1900. № 11. 30 Ғуломов Я.Ғ Хоразмнинг суғорилиш тарихи. Тошкент, 1959. 31-33-бетлар.

Диннинг дастлабки шаклини истифода этган сюжетларда мифологик субъектларга хос хусусиятларни акс эттирган худолар, пирлар, культлар фаолият кўрсатади. Улар уйдирмали воқеалар ечимида ҳал қилувчи рольь ўйнайди. Этиологик афсоналарнинг ўзгача услуб, хусусиятлари Бу хил афсоналар қадимий тарихга эга бўлиб, аждодлар табиати, жамият ҳодисаларига онгсиз муносабати замирида ташкил топиб, ўзида турли хил маросим, урф-одат, тотемик, анимик тушунчалар, ҳомий культлар элементини сингдирган. Халқ насрида мазмунига кўра этиологик характердаги ҳикоялар, коинот, ер юзи, борлиқнинг пайдо бўлиши, шунингдек, одамзод, парранда, дарранда ва наботот оламининг яратилиши ҳақидаги мифлар алоҳида ажралиб туради 31 . Нарса ва ҳодисаларнинг сифат, сони, ўзига хос белгиларининг пайдо бўлиш сабабларини изоҳлаш хусусиятига эга бўлган ҳажман кичик ҳикоялар фанда этиологик афсоналар деб юритилади. Қадимги мифологик тафаккур заминида юзага келган бу хил афсоналар жонворларда ғалати кўринган белгиларнинг содир бўлишида омил ҳодиса устида дастлаб мушоҳада юритган кишилар мазкур белгилар аввал бўлган эмас, кейин, асосан ёвуз руҳ, сеҳргар таъсири, шомон дуоларидан пайдо бўлган деб ҳисоблаган. Ана шу ибтидоий қарашлар этиологик афсоналар табиатини белгилаган. Мазкур тип ҳикоялар халқ насрининг ўзига хос мустақил гуруҳини ташкил этади. Улар нарса ва ҳодисалар, хусусан, парранда, дарранда, наботот оламига тегишли ҳайвон, қуш, балиқ, қурт-қумурсқаларнинг айрим белгилари, аломатларининг пайдо бўлишида омил ҳодиса сабабини белгилаш ҳақида ҳикоя килади. Ғалати кўринган реал ҳодисанинг турли хил белгилари мазкур тип афсоналарнинг манбалари бўлиб хизмат қилган. Ана шу, бошқаларга 31 Пропп В.Я. Фольклор и действительность. М., 1978. С. 41.

ўхшамайдиган, ўзгача кўринган аломатларнинг юзага келиш сабабини кўрсатувчи афсона маълумотлари ҳақиқат эмас, аксинча, мифологик эътиқодга ишончдан келиб чиққан тўқима, ғайри муқаррарий ҳодисалардир. Бу хил ҳикоялар гуруҳини “Девқалъа”, “Ширин қиз”, “Калта минор”, “Балиқ ой қулоқлари”, “Қалдирғоч”, “Илон бузғон” кабилар ташкил этади. Бир қатор афсоналар машҳур жойлар, тепа, реал қалъаларга боғлиқ муайян белги, ҳодисаларнинг вужудга келиш сабабини ёритишга қаратилган. Уларнинг сабаб ҳақида келтирган маълумотлари доимо тўғри чиқавермайди. Қалъани кўрганлар шуурида уни ким қурган, қандай қурган”, деган савол кўндаланг турган. Жавоб ўша замон тушунчаси даражасидан ошмаган. Масалан, “Девқалъа”да мададкор пирга сиғиниш, мўъжизага таяниш, эътиқод қилиш, паҳлавон девнинг куч-қудратига ишонч билдириш кабилар мазкур тип афсоналарнинг қуйидагича яратилишига сабабчи бўлган. “Баҳайбат «Девқалъа”ни нақлга кўра, Фарҳод дев қурган эмиш. Фарҳод Хоразмшоҳнинг Ширин номли қизини севиб қолади, унга совчи қўяди. Бу шоҳни таҳликага солади. Қизини девга беришни хоҳламаган подшо рад жавобини беришдан қўрқиб, кампирдан ёрдам сўрайди, жодугар Фарҳодга бажариб бўлмайдиган вазифани, – Қорақум чўли ўртасига тош қалъа қуришни топширади. Дев жанубдаги тоғлардан тош ташиб қалъани қура бошлайди. Қалъа битай деб қолганда, шоҳ жодугарни маслаҳатга чақирибди. Жодугар подшога ўзи белгилаган куни 900 та янги туғилган бўталоқни, шунча той, бузоқ, қўзини сўйишни маслаҳат беради. Қолган ишни ўз зиммасига олади. Белгиланган вақтда жодугар дев қуриб тамомлаётган қалъага келади. Шу пайт Хоразм томондан даҳшатли ҳайқириқ эшитилади. Бу сўйилаётган минглаб она молларнинг овози эди. Фарҳоднинг «бу қандай йиғи?» - деган саволига кампир «ҳозиргина малика вафот этди, Ширинга бутун Хоразм аза тутмоқда», - деб жавоб беради. Севгилисининг ўлими тўғрисидаги хабардан

гангиб қолган дев, усиз яшашни истамай, ҳали жойига қўйилмаган сўнги тошни осмонга улоқтиради, тош Фарҳоднинг устига қайтиб тушади. Девни севиб қолган Ширин ҳам фожиа рўй берган жойга етиб келади ва севгилисининг мурдаси тепасида ўзига пичоқ санчиб ҳалок бўлади 32 . Афсонада воқеа ва ҳодисалар гўё тарихий ҳақиқатдан хабар бергандек туюлади. Айтиш керакки, «Хабар нарсанинг кўринган (қаровчига) вақтидан илгари ўтган ва кейин келадиган ҳоллардан дарак беради 33 . Дарҳақиқат, машҳур «Дев қалъа»нинг улкан харобалари киши диққатини жалб этган. Ҳайбатли салобатидан ҳайратда қолган, одам бинокор уста ишига қойил қолиб, эътиқод сифатида мазкур воқеани ҳикоя қилган. Ажойиб қалъа тафсилоти оғизма-оғиз юрган, унинг тош ташувчи, қурувчисини ўта кучли дев билан боғлашган. Хаёл оғушида у баҳайбат махлуқ тимсолида намоён бўлиб, ҳикояда дев шаклини олган. «Ер ости дунёсининг қадимий худоси, қурувчи, тоштарошлар ҳомийси Фарҳод дев ўзида тоштарош, меъморга хос белгиларни сақлаб қолган адабий асар қаҳрамонининг прототипи сифатида гавдаланади» 34 . Шу маънода, катта тош плиталардан қурилган ўзига хос баҳайбат иншоотнинг 35 Қорақум марказида пайдо бўлишини Фарҳод девга боғлашган. Қалъанинг баҳайбатлиги, чўл ўртасида қад кўтаргани, оғир, катта тош плиталардан қурилгани, шунингдек, материални ташиб боришнинг иложсизлиги каби этиологик белгилар афсонанинг тарихий асоси, пайдо бўлишида сабабчи восита бўлган. Мазкур ҳикоянинг юзага келишига сабабчи омил восита реал ҳодисалар, хаёлий уйдирмаларда тавсифланган. Сюжет асосини ташкил этган уйдирма, хаёлий тўқималар, воқеалар тизимини ўзаро боғлаш, ҳаракатлантириш, ҳикоя ечимини таъминлашда ҳал қилувчи рольь ўйнаган. 32 Толстов С.П. Қадимги Хоразм маданиятини излаб. Тошкент, 1964. 30 - б ет . 33 Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 2 - том. 1965. 25 - б ет . 34 Толстов С.П. Қадимги Хоразм маданиятини излаб. Тошкент, 1964. 3 - б ет . 35 Ўша асар . 32 - б ет.

Халқ Фарҳод сиймосида эзгу ният, яхшилик, паҳлавонлик, ижодий меҳнатнинг умумлашма образини жамулжам этган. Сюжет воқеалари ижтимоий маъно касб этган. Мифологик қарашлар йўналиши этиологик белгилари, унинг излари афсона мазмуни, ўзига хос бадиий уйдирмаларида сақланган. Демак, ҳаёт ҳақиқати, кўҳна қалъа қолдиқлари пир культи - Фарҳодни идеаллаштиришга сабабчи бўлган, уни вафодорлик, мардлик, куч- қудрат рамзига айлантирган, бу билан унга қаратилган эътиқодни кучайтирган. Афсона кўҳна қалъанинг пайдо бўлиш сабабини белгилашга бағишланган. «Ширин қиз» афсонаси ислом дини Ўрта Осиёда ҳукм сурмасдан бурун яратилган. Кейинчалик унга ислом таъсир ўтказган. Шу жараёнда ойга топиниш кучайган, ниҳоят у мўътабарлик даражасига кўтарилган. Ана шу ҳодиса ойга эътиқод, унинг муқаддас культи, марҳаматига сиғинишни юзага келтирди ва мазкур афсонанинг қуйидагича тўқилишига олиб келган. Афсона эса хаёлий уйдирмаларда тавсифланган. «У Ширин деган қиз шундай гўзал қиз эдики, туғилиб балоғатга етганидан сўнг ҳуснининг таърифи бутун оламга ёйилган эди. Ўша замонда дунё бўйича Ой ўзини чиройли деб санаб, ер юзида юрар экан. Ҳамма гўзалликда тенги йўқ, деб Ойни мақтар экан. Ширин балоғатга етиб, гўзаллиги кундан-кун орта боргач, одамлар Ойни мақтамай, Шириннинг ҳуснини тилда достон қилдилар. Бунга Ойнинг рашки келибди: «Наҳотки, мен турганимда Ширинни мақташса, Ширин билан мен ҳуснимизни ўлчашиб кўрайликчи, сўнгра мен ким эканлигимни билиб куйсинлар» - дебди. Ширинни ўз қошига чақириб, Ой «Сен киму? Мен ким? Эл оғзида сенинг ҳуснингни овозаси оламни босибди. Кел, иккимиз ўзимизни тарозуга солиб тортиб кўрайликчи, ким чиройли бўлса, тарозудан маълум бўлади», - дебди. Ширин хижолат чекиб: «Ҳуснда сиз зиёдасиз, қўйинг, мени уялтирманг. Мен ҳусн даъвосини қилмайман», дебди.

Бунга ойнинг жаҳли чиқиб: «Сен ҳусн даъвосини қилмасанг, кўп одамлар назарида сен мендан чиройли эмишсан. Бир тарозида тортишиб, синашмасак бўлмайди», - деб Ширинни қўярда қўймасдан, ундан илгари бир катта тарози қурдириб қўйган экан ва Ширинни ўша тарозига олиб борибди. Томошага халойиқ йиғилган экан. Ой мағрурланиб: мана Ширину мана мен, кўрасизлар ҳозир, хуснда ким ғолиб экан? деб ой ялпайиб тарозининг бир палласига чиқиб олади. Ширин уялиб, ноилож ўнг оёғини «бисмилло» деб тарозининг бўш палласига қўйгани ҳам йўқ экан, ой лайлак бўлиб осмонга чиқиб кетади. Хижолатдан ой қайтиб ер юзига тушолмай осмонда қолган 36 . Нақл этилган воқеага сабабчи реал ҳодиса ойнинг осмонда муаллақ туриши, ҳаракати, ёритиш хусусияти, гўзаллиги, юзидаги доғлари каби этиологик белгилари афсонанинг асоси, пайдо бўлишида сабабчи воситалардир. Афсона маърифий аҳамият касб этиб, «Гўзаллик ахлоқ билан ўлчанади» ғоясини илгари сурган. У таълимий функцияни адо этиб, икки хил қиёфани бир-бирига қарши қўйган. Бу ҳодиса ахлоқий гўзалликни маъқуллаб, манманлик, ғаразгўйликни инкор этган. Тортишув юморда тавсифланиб, Ширин қиз мисолида ўзбек аёлларининг мақтагудек хулқини тимсоллаштирган. Таърифланган дидактик маъно шундан дарак беради. Мазкур афсонада ой аёл тимсолида тасвирланиб, гўзаллик рамзига айланган. Бош қаҳрамон Ширин қиз «Ой деса оғзи, кун деса кўзи бор» номусли, майин, иффатли, ҳаё белгиси, ахлоқ-одоб эгаси, фазилати юксак аёлларнинг типик намунаси сифатида тасвирланган. Афсона конфликти маиший маъно касб этиб, қарши қўйилган тимсолий образлар қиёфасини белгилаган, қолаверса, нафосат, назокатни тасдиқлаб, худбинликни қоралаган. Бу ҳодиса сюжет динамикасини таъминлаб, воқеалар ривожини мантиқий хулосаларга олиб келган. 36 Олмос ботир. Тошкент, 1971. 17-б ет .

Мазкур гуруҳдаги афсоналар қиссадан ҳисса чиқаради, уни муайян фактлар мисолида тасдиқлайди. «Ойнинг доғи мақтанганлигидан, муаллақ ҳолати уялганидандир». Ой культига эътиқод акс этган афсона ислом дини билан йўғрилган, ўзида унинг мафкурасини ғайритабиий, ғайри муқаррарий ҳодисаларда тавсифлаган. Бу хил афсоналарда зооморф қиёфаларда тавсифланган муқаддас қуш, ҳайвон, балиқлар культи васф этилган. Балиқ культи афсоналарда шундай нақл этилган: «Узоқ ўтган замонда бир динсиз худога таъсир этмоқчи бўлган. У қўлига ўқ-ёй олиб, осмонга қаратиб отган. Шунда бир балиқ ёй йўлида пайдо бўлиб, ўз гавдаси билан ўқ йўлини тўсган ва худо йўлида қурбон бўлган. Унинг ойқулоқлари ўқ-ёй теккан жой яраларидир 37 . Афсона этиологик характерга эга бўлиб, муқаддас балиққа ишонч, эътиқодни кучайтирган, унда балиқ ҳомий культ, илоҳий ҳодиса сифатида тавсифланган. Афсона муқаддас балиққа топиниш, марҳаматига сиғинишни даъват этган. Унинг мазмунида қарама-қарши оппозициядан келиб чиққан мифологик коллизия, эзгулик билан ёвузлик тўқнашуви, тотемик эътиқод, балиққа сиғиниш англашилади. Бироқ,, улар афсонага тарихий асос бўла олмайди. Уйдирма воқеалар балиққа эътиқодни кучайтирган. Унда балиқ культи, қабила эътиқоди, элат тасаввури, ислом таъсири сезилади. Балиқнинг тузилиши, тангалари, поклиги, ажойиб хусусияти, сув билан боғланиши ғайритабиий кўринган. Бу белгилар уни илоҳийлаштириш, муқаддас культ даражасига кўтариш имконини берган. Афсона мўътабар балиқ марҳаматига ишонч уйғотиб, унга сиғиниш, эъзозлашни ташвиқ этади. 37 Шахсий архив . 1974 йилда Хивада ёзиб олинган.

Балиқ Ўрта Осиё, жумладан, қадимги ўзбек уруғлари орасида муқаддас культ саналган. Айтиш мумкинки, «қадим замонларда илоҳийлаштирилган балиқлар одамларнинг аждодлари ҳисобланган 38 . Қадимги элатлар муқаддас жонворларни аждодлар руҳининг тимсоли деб билишган. Баъзи айтимларда ана шу эътиқоднинг учқунлари учраб қолади. «Қарияларнинг айтишига қараганда, шомон касални даволашда, беморнинг елкасига тирик сазан билан уриб, ёмон руҳларни ҳайдаган» 39 . «Қорақалпоғистонда муқаддас балиқ ўлганда, уни кафанлаб кўмишган. Диндорлардан, нега бундай қиласизлар, деб сўрашганда, у фақат ташқи томонидан балиқ эди, деб жавоб қайтаришган 40 . Диндор ўз жавоби билан, аслида у инсон эди, демоқчи бўлган. Бу билан у «одам қазо этганда, руҳи ўз тотемига айланади», деган ғояни илгари сурган. Демак, афсонада унга эътиқод қолдиқлари сақланган. Культ таъсирида пайдо бўлган айтимлар унинг хаёлий образини яратган. Ёвузлик «динсиз такаббур» тимсолида, эзгулик ҳомий культ (балиқ) қиёфасида талқин этилган. Конфликт ижтимоий-маиший маъно касб этиб, балиқ культига топиниш, ислом таъсирида қолган намунаси О ллоҳга сиғинишни истифода этган. Балиқ билан боғлиқ афсоналарнинг пайдо бўлишига сабабчи ҳодиса балиқнинг тузилиши, тангалари, ойқулоқлари эътиборни тортган, хусусан, унинг тозалиги, табиати, ҳаракати қизиқтирган. Ана шу белгилар воқеанинг сабабини аниқ ёритган ва афсонанинг юзага келишига асос бўлган. Қадимги ўзбек уру ғ лари яшаган минтақа қавмлари га балиқ алланечук кўринган, илоҳий неъмат деб ата б, балиққа сиғинишган. У ни муқаддаслаштирган лар . Тотемик эътиқодга кўра балиқ аждодлар руҳи, ўта ҳалол, ғайритабиий ҳодиса ҳисобланган. У тозалик, поклик тимсолига айланган, ниҳоят , «Авесто»да ўз ифодасини топган мўътабар китобнинг Вендидод сурасида 38 Хайтун Д.Е. Персонажы тотемизма у народов Средней Азии и Казахстана. Ученые записки Таджикс.гов.унв. Том XIV . Душанбе, 1956. 39 Снесарев Г.С. Люди и звери // Советская этнография. 1972. № 1. С. 174. 40 Там же . С. 175.

Вурукаша денгизини макон тутган Кара балиғи а ниқл анади. У ёвузликка қарши илоҳий қудрат, нотабиий хусусиятга эга бўлган муқаддас хилқат деб аталади. Ана шу Кара балиғининг табиий тузилишини белгиловчи реал ҳодиса унинг ойқулоқларидир. Жон и вор ибтидоий кишилар онгида ғайритабиий ҳодиса, атрофни ёвуз руҳлардан покловчи, одамларга тетиклик, куч, ғайрат ато этувчи илоҳий жонзот тимсолига айланган. У қавмлар орасида турли хил урф-одат, удумлар тизимининг юзага келишига сабабчи бўлган. Демак, балиқ культига эътиқодга кўра, у бор жойда ёвуз руҳ чекинади, соғлиқ, ҳалоллик пайдо бўлади. Афсона ғаройиб ойқулоқнинг пайдо бўлиш сабабини изоҳлаган, аниқлаб, мисол ёрдамида тасдиқлаган. У дастлаб балиқнинг сирли кучига ишончни кучайтириш, мардлик, жасоратни улуғлаб, поклик, беғубор софликни идеаллаштириш вазифасини адо этган. Унинг бадиийлик даражаси кучсиз бўлса ҳамки, диний-таълимий қиммати бағоят кучлидир. Унинг бу хусусияти асрлар давомида элат, юрт аҳлини огоҳлик, ҳушёрликка даъват этган. «Қалдирғоч» афсонаси ушбу қушни муқаддас санаб , культ даражасида истифода этган. Турли хил афсоналар аниқ ва ёрқин ифодаланган қалдирғочга мос белгиларнинг пайдо бўлиш сабабини шар ҳ лашга йўналтирилган. Ҳикояларда қалдирғочни мўътабар зот сифатида талқин этиб, унинг тез ва соз учиши, фаол ҳаракати, уй, айвонларга уя қуриши, инсонга яқин яшаши уни табаррук қуш, илоҳий ҳодисага айлантирган. Жон и ворнинг айрим хусусиятлари, энг муҳими, оғзининг қизиллиги чўғ таъсиридан, айри думи илон тишлашидан деб таърифланган. Қушдаги мазкур белгиларнинг сабаби воқеанинг қуйидагича ҳикоя қилинишини таъминлаган. «Ахраман оловни ўғирлабди. Одамлар оловсиз, оғир ҳаёт кечиришибди. Бундан хабар топган қалд и рғоч кишиларга ёрдам бермоқчи бўлибди. У учиб кетибди. Қараса, қора ўтов мўрконида қизил чўғлар ялтираб турганмиш. Оташкада

атрофини ҳайбатли илон ўраб олган. Қалдирғоч ўтов мўрконига учиб кирибди. У чўғдан оғзига олиб, учиб чиқиб кетаётганида, илон ҳамла қилиб, қалдирғочни ушлаб олмоқчи бўлибди, улгурмабди. Думининг учидан тишлаганидан думи иккига ажралиб қолибди. У оловни халққа етказибди. Шу-шу қалдирғоч инсон зотининг севимли қушига айланиб қолган экан 41 . Қалдирғоч ҳомий қуш сифатида илоҳийлаштирилган, культ даражасига олиб чиқилган. Бу унинг ҳаракати, орзу-истак, хоҳишида акс этиб туради. У ҳимоячи, эзгулик яратувчи зот, илоҳий қудрат тимсолига айланган. Ҳомий қушнинг ҳаракатида инсонпарвар, жасурликнинг ёрқин намуналари тавсифланган. У зулматни ёритишдек мақсадни амалга оширишда матонат, қатъийлик кўрсатади. Образнинг бу хусусияти инсон қалбини ёритиб, қушга эътиқод уйғотган. Афсона қалдирғоч қудратига ишонч уйғот иб, эътиқодни кучайтирган. Айни пайтда у илоҳий қуш культи марҳаматига топинишни даъват этган. Тимсолий образ сюжет воқеалари да мавжуд фантастик кўламни о ширади, сирлилик, ғайритабиийликни бўрттириб, қарши персонаж мазмуни, ўзига хос хусусиятини тавсифлайди, энг муҳими, у сюжет ривожида кескин бурилиш ясаб, конфликт юксалишига нуқта қўяди, қолаверса, ҳомийлик, инсонпарварлик ғояларини инкишоф этади . Жонивор фаолияти тингловчи қалбида мардлик, жасорат кўникмаларини тарбиялайди. Қуш оғзининг қизиллиги, айри думи унинг табиий белгилари. Ана шу ғалати кўринган, киши эътиборини тортган аломатлар ҳикоянинг юзага келишида сабабчи восита бўлган. Хулоса шуки, мазкур афсоналар балиқ, қалдирғоч каби жониворлар билан боғлиқ ажойиб белги, хусусиятлар сабабини изоҳлаш мақсадида тўқилган. Улар қадимги маданият тарихи, элатлар дунёқарашини тадқиқ этишда алоҳида аҳамият касб этади. 41 ФОБФСО АН СССР. Инвентарь № 2932.

Маълумки, бўри культига сиғиниш, топиниш уни муқаддас тотем даражасига олиб чиқиш имконини берган, истиқболига ишонч, эътиқод эса қадимги турк уруғлари орасида турли хил шаклларда пайдо бўлган ва туркий қавмлар орасида бўрини тотем сифатида қабул қилишга олиб келган. Унга сиғиниш, сажда қилиш бошқа халқлар орасида ҳам мавжуд бўлган. Римга асос солган Ромул ва Рем она бўри томонидан боқилган. Шунинг учун бўлса керак римликларнинг илоҳий аждоди – Марс бўри шаклида тавсифланган 42 . Ана шу эътиқодга яқин тушунчани Кавказ халқлари орасида ҳам кузатиш мумкин 43 . Унга сиғиниш, эътиқод мазкур халқлар орасида ҳар хил сабаблар натижаси сифатида пайдо бўлган. Кавказ халқлари орасида юз берган бўрига эътиқод, унинг нотабиий, ҳужумкор ҳаракатидан чўчиш заминида ташкил топган. Шу боис , уни ҳурмат қилишган, номини атаб сиғинишган. Аслида эса у мазкур халқ тасаввурида ёвуз куч рамзи бўлган 44 . Туркий қабилаларда эса бўри ёвуз руҳ таъқибдан ҳимоя қилувчи ҳомий, культ, айни пайтда, аждод боши аталган. Бу ҳодисани афсона шундай ҳикоя қилади. «Қадимги турклар она бўридан ва душман томонидан қирилган уруғ ичида тирик қолган ўн ёшли ўғил боладан тарқаган. Бу болани она бўри қўл- оёқлари қирқилган ҳолда топиб олган ва уни гўшт бериб боққан. Шундан сўнг тоғларнинг бирига кириб кетган ва у ерда ўнта бола туққан. Уларнинг ҳар бири турк уруғларининг асосчилари бўлган. Ҳатто , Ашина исмлисида ўзининг келиб чиқишини эслатувчи бўри калласи тасвирланган байро қ ҳам бўлган. Р о вийлар ривоят қиладиларки, қадимги турклар фақат бўри тасвирланган байроққа сиғинган элчиларнигина ўз олдиларига киритганлар 45 . Маълум бўладики, турк уруғи ўзини бўридан тарқа л ган деб тушунган. Бир 42 Краткое сообшение института этнографии. Вып. 30. 1958. С. 135. 43 Чурсин Г.Ф. Амулеты и талисмани киргизских народов. Сб. материалов для описания времени и местности Кавказа. Вып. 46. С. 85. 44 Бичурин И.Я. Собрание сведений о народах бытовавших в Средней Азии в древного времени. М., 1950. С. 214-215. 45 Краткое сообщения. Вып. 30. С. 136.

афсонада айтилишича, 92 бола бир тулу (тулуп) ичида. Уларнинг отаси гўё бўри бўлган. 92 уруғ шу болалардан тарқа л ган эмиш 46 . Турк қавмларида мўл ҳосил, сувга сероблик бўри билан боғланган, шу боис , унинг истиқболига илтижо қилишган, табиий офатлардан сақлаб қолишни сўраб сиғинишган, ёлворишган. Кейинчалик тотем бўрига мансуб ашёлар ҳам муқаддас буюм сифатида сақланган. Улар турли хил урф-одатларнинг юзага келишига сабаб бўлган. Хивада бўри бош суягини ёғочга илиб, экинзор ўртасига суқиб қўйишган 47 . Ўзбекларнинг Қўн ғ ирот уруғида бўрининг далада учраши омад келишидан далолат беради, у эзгуликни олиб келади 48 , деб тушунишган. Бўри тотеми, шунингдек, яратувчи, ҳомий бўри культи, омад ато этиш хусусиятлари билан фарқланади. Бу белгилар унинг ғайриоддий ҳаракати, овози, муносабати, характери ибтидоий кишиларни ҳайратга солган табиати замирида пайдо бўлган. Улар бўрига эътиқоднинг илдизлари, афсонанинг юзага келишига сабабчи воситалардир. Бўри фаолияти билан боғлиқ эпик мотив воқеалари ҳикоя мазмунини ташкил этган. Демак, афсона этиологик характери билан ажралиб туради. Унинг ғайритабиий хусусияти эмас, ҳаракати, ўзига хос табиати, муносабати ҳикоя воқеаларига асос сифатида тавсифланган. Дастлаб эпик бўри фаолиятида муқаддас ҳомийга ишонч, эътиқод асос бўлган. Бўри культининг бадиий кўчими сеҳрли эртакларда нотабиий хусусиятга эга бўлган персонажга айланган. Унинг магик кучи, хаёлий уйдирма, тилсим воситаларига эга экани сюжет воқеаларининг таъсир кучини ошириб, завқ беришини орттирган. Унинг фаолиятида юз берган ҳар бир ҳаракат конфликт ечимда ҳал қилувчи роль ўйнайди, хаёлий воқеа ва ҳодисаларни ташкил топишида сабабчи воситага айланади. 46 Ходи Зариф. Фольклор ва археология материалларини қиёсий ўрганиш. Тошкент, 1958. 149 -бет . 47 Ўша асар. 140 -бет . 48 Ўша асар. 147 -бет .

Бўрига топиниш тарихий жараён ҳосиласи сифатида ташкил топган. Унинг культи оташпарастликнинг ша к лланишида ҳисса қўшган. Бу нарса турли хил афсоналарнинг юзага келишига олиб келган. Уларнинг ҳар бирида бўри культи тарихий асос вазифасини ўтаган.

Похожие

Топонимик афсоналар функцияси.айрим хоссалари

Диний афсоналар бу хил афсоналарнинг ўзига хос хусусиятлари

Ўзбек халқ афсоналари табиати, мавзу хилма-хиллиги

Юнон адабиёти

Қадимги юнон ва Рим адабиёти