Қадимги юнон ва Рим адабиёти - Литература - Рефераты

Қадимги юнон ва Рим адабиёти

Загружено в:

20.09.2019

Скачано:

0

Размер:

212.5 KB

Қадимги юнон ва Рим адабиёти Режа: 1. Қадимги юнон ва Рим адабиётининг ўзига хос хусусиятлари. 2. Гомер, Ҳесиод, Эсхил, Софоклларнинг ҳаёти ва ижоди. 2. “Одиссея”, “Илиада” асарларининг ғояси, ўрганилиши ва бадиияти. 3. Софоклнинг “Шоҳ Эдип”, “Антигона”, “Эдип Калонда” асарларининг ғояси, сюжети 4. Эсхил асарларининг ғояси, сюжети. 5. Гомер асарларининг жаҳон адабиётида тутган ўрни ҳамда ўзбек адабиётига таъсири.

Қадимги Юнонистон ва Рим халқлари қолдириб кетган буюк маънавий мерос, шу икки халқ яратган маданият, санъат ва адабиёт инсоният тарихида антик маданият, антик адабиёт деб юритилади. “Антик” сўзи лотинча (antiguus) сўзидан олинган бўлиб, “қадимги” деган маънони билдиради. Юнонистонда (Грецияда) пайдо бўлиб, кейинчалик юксак камолот босқичига кўтарилган бу маданият, аввало, эрамиздан олдинги III асрда Рим маданиятининг, кейин эса бошқа кўпгина халқларнинг маданияти ва адабиёти ривожланишига туртки бўлган. Юнон-Рим маданияти, санъати ва адабиётига нисбатан қўлланадиган “антик” сўзини фақат Европага татбиқан англаш керак. Чунки Европа халқлари ўзларининг маданий тараққиётлари йўлида асосан Юнон-Рим маданияти билан алоқадор бўлганликлари учун шу халқларга тегишли бўлган маънавий бойликларни энг қадимий деб ҳисоблаганлар. Лекин аслида “антик” атамаси Юнон-Рим адабиётларигагина татбиқ этилиши унчалик тўғри эмас. Негаки, маданиятнинг асл бешиги Шарқ мамлакатлари бўлган; дастлабки адабиёт ёдгорликлари олдин Миср, Эрон, Хитой, Ҳиндистон, Бобил (Вавилония) каби мамлакатларда яратилган. Юнон адабиёти ҳеч бир халқнинг адабиётига суянмасдан мустақил равишда пайдо бўлган адабиётдир. Ҳозирги замон адабиётида мавжуд бўлган бадиий шаклларнинг кўпчилиги, услуб воситалари шу халқнинг кашфиётидир. Юнон-Рим халқларининг бадиий асарларида инсониятнинг асрий муаммоларига ечим излаш, ботирлик жасоратини, курашчанликни, ватанпарварликни, инсон қудратини куйлаш ғояси етакчилик қилади. Уларда пасткашлик, қўрқоқлик, сотқинлик каби чиркин иллатларга нафрат билдирилади. Шунинг учун ҳам бу халқларнинг узоқ ўтмишида яратилган асарлари ҳанузгача қадрланиб келмоқда. Антик адабиётнинг ғоялари, бадиий образлари Европада қанчадан-қанча улуғ қалам соҳибларига, санъат даҳоларига илҳом бағишлади.

Хурофот асоратларига, зоҳидлик ғояларига қарши аёвсиз кураш бошлаган Уйғониш даврининг улуғ зотлари қўлида антик дунёнинг илму фани, санъат ва адабиёти, фалсафий таълимотлари энг кучли қурол бўлиб хизмат қилди. “Уйғониш” сўзининг дастлабки маъноси ҳам “қадимги маданиятни қайта тиклаш, янгитдан оёққа бостириш демакдир. XVII аср Европа классицизм адабий оқими ҳам 100-150 йил давомида антик дунё бадиий ижодига тақлид шиори остида ривожланган. Ўрта Осиё, жумладан, ўзбек адабиётининг антик давр маданияти билан алоқаларидан гувоҳлик берадиган манбалар бир қанча. Эрамиздан олдинги V аср юнон жамиятининг ижтимоий- сиёсий ва маданий жиҳатдан юксак тараққиёт босқичига кўта рилган давридир. Бу таравдиёт Эрон-Юнон урушларидан ке йин Афина давлатининг кучайиши ва демократияга томон ри- вожланиб бориши билан маҳкам боғлиқ бўлиб, чиндан ҳам юнон элининг олтин асри деб аталишга арзийдиган буюк давр дир. V асрга кадар юнон тупроғининг энг илғор маданий мар-кази Кичик Осиёдаги Иония вилояти ҳисобланиб келинган бўл-са, роса ярим аср (499— 449) давом этган Эрон-Юнон урушида юнонлар ғалаба қозонганларидан кейин илму фан, санъат ва маданият маркази Афина давлатига кўчади. Адабиёт соҳаси да Афиианинг мавқеи шу қадар улутки, V—IV асрлар адабиё ти шу муаззам шаҳар ўрнашган Аттика вилоятининг номига нисбат берилиб, юнон адабиётининг аттика даври деб аталади. Эронийлар билан бўлган урушнинг заҳматларшга кўпрок тотган ва душман устидан галаба қозониш ишига бошқалардан кўра ортикрок хисса кўшган афиналиклар, урушдан кейин юнон тупрогидаги юз элликдан ортик шаҳар давлаглари ораси- да галаба имтиёзларини ўз қўлларида сақлаб коладилар. Эн- диликда Юнонистон тупрогига туташган денгиз сувларида уларнинг ёлғиз ўзлари ҳукмронлик килабошлайдилар. Бу холат янгидан-янги савдо бозорларини қўлга киритишга, Қора денгиз сохилларйдаги мустамлакалар билан олди-еотди ишла- рини ривожлантиришга кенг йўл очади ва Афинани ғалла билан узлуксиз таъминлаш масаласини ҳал этади.

V асрнинг ўрталарига келиб Афина юнон давлатлари орасида энг бакувват, энг йирик, 150 дан ортик айрим давлатлар дан ташкил топган катта нттифоқнинг тепаеида гурувчи, сувда ва куруқликда ўз ҳукмини юритувчи забардаст бир давлатга айланади, иттифокчиларидан олинадиган беҳад- беҳисоб ўл понлар Афина давлатининг хазинасини ниҳоятда бойитиб юборади. Баъзи давлатларни иқтисодий жиҳатдан ўзига итоат эттириш, яна бир хиллари билан савдо алоқалари боғлаш, мустам лакаларнинг бойлигини талаш, мамлакат ичидаги халқни эксплуатация килиш орқаси да V асрнинг окирларига келиб Афина давлати Юнон тарихида кўрилмаган юксак иқтисодий маъмурчилик даражасига кўта рилади ва шу билан бирга, бутун юноя оламининг энг йирик мада ний марказига, олимлар, шоир лар, файласуфлар, ҳайкалта рошлар, рассомлар ва турли-ту ман ижод аҳлларининг макони га айланади. Аф ина ў зи ни нг и чт ис од ий ва маданий амолотига асосан асрнинг 50- 30-йилларида, яъни Афина давлати тепасида Перякл турган вақтда эришади, шу сабабли бу даврни кўпинча «Перикл асри» деб ҳам атайди лар. Перикл (яшаган вақти тах минан 500—429 йиллар) арис тократ хонадонида туғилиб, замонасига нисбатан жуда яхши билим олади; Эрон уруши вақтида анчагина ҳарбий маҳорат кўрсатади, Афина давлати тепасида турганида ўзининг соҳиб тадбирлиги бнлан кенг шуҳрат козонади; сиёсий фаолият бобида ўзидан олдин ўтган дўсти, оташин демократ Эфиальт нинг ишларини давом эттириб, аристократларнинг қаршилик- ларини тамоман енгади ва мамлакатда узил-кесил демокра- тия тузумини ўрнатади ва 15 йил давомида (445—430) х,ар йили Афина давлатининг энг олий лавозими — стратегликка сайланади. Афина давлати демократик асосга қурилган тузум бўлишига қарамай, улуғ тарихчи Фукидиднинг айтишича, унинг барча ишларини ёлғиз бир киши, яъни Периклнингўзи бошқарган.

Перикл ўз замонасининг ниҳоятда ишбилармон давлат арбобн, оташин нотик, одамларда ташаббускорлик иштиёқини уйғотишга моҳир, илму фан, санъат ва адабиётга ошно бир шахс эди. У бутун юнон оламидан файласуфлар, олимлар, шоирлар ва санъат ах,лларини Афинага тўплайди. Периклга яқин турган ва унинг ишларида кўмаклашган улуғ зотлар орасида файласуфлардан Анаксагор, Сократ, «Тарих фанияинг отаси» Геродот, улуғ трагик Софокл, ажойиб хайкалтарош Фиднй ва шуларга ўхшаш умумюнон маданиятини юксак поғона- ларга кўтарган яна бирмунча шахсларни кўрамиз. Перикл замонасида илмий-фалсафий таълимотлар, айниқса жуда кенг ривож топади. Олимлар, мутафаккирлар ўз асарла рида табиат ҳодисаларини, шктимоий қонунларни очишга, уларни изохлашга ва шу йўеинда мавжуд демократик тузум-нинг тўғри ва бамаъни зканлигини исботлашга уринадилар. Эски диний эътиқодларнинг аста-секин сусайиб бориши, илоҳий кучларни коинот ҳодисаларида ахтариш (паятеизм), инсонни маъбудларнинг кулҳолатидан бутун борлиқнинг ҳукмрони даражасига кўтариш, унинг идрок ва истеъдодига таҳсин Ўқиш, истиқболига чугсур умид билан қараш —бу давр фалсафий очимларининг асосий хусусиятидир. Янги тушунча лар ўз ифодасини даставвал Анаксагор (500—428 йиллар) фалсафасида топади. Перикл билан дўстона муносабатда бўл ган, унинг сиёсатини қўллаб- қувватлаган ва ҳукмроннинг истагига кўра замонасининг илмий-маданий ҳаракати тепасида турган бу мутафаккир олим, эски диний эътиқодларни инкор этиб, бутун коинотни беҳисоб зарралардан таркиб топган аба- дият маъносида тушунади. Чунончи, қуёш билан ой, қадим гилар айтганидек, илоҳий кучлар эмас, балки бир умр ловул- лаб ёниб турадиган жисмлардир. Анаксагор инсон онги, қуд рат ва истеъдодини жуда юксак баҳолайди. Бу даврнинг илмий ва фалсафий фикр-ғояларини бошқа лардан кўра тўлароқ акс эттирган, ибтидоий материализм оқи мига асос солган улуғ мутафаккир Демокритдир (460—370), Демокрит ўз замонасида мавжуд

бўлган ҳамма билимлар (астрономия, физика, математика, биология, география) бобида жуда кўп йирик-йирик аеарлар ёзди; унннг асарларн орасида, шунингдек поэзия, санъат, тарих, дехдончилик, ҳарбий техника ва бошқа турли-туман масалаларга аталган китобларни ҳам кўрамиз. Маркснинг таъбирича «гононлар орасида биринчи энциклопедик ақл эгаси» Демокрит ўзииинг нодир салоҳияти ва кенг билими асосида нзчил материалистик фалсафий таъ-лймот яратади. Унинг айтишича, бутун борлиқ кўзга кўрин- майдиган майда-чуйда заррачалардан — атомлардан тузилганд ир, атомларнннг шаклига караб коинотдаги борлиқ нарсалар турлича бўлади; жамики тирик мавжудот, шунингдек, одам ва унинг «жони» ҳам атомлардан яратилган. Беҳисоб атомларқ дан ташқари коинот бепоён бўшли!(дан ҳам иборатдир; атом-лар мана шу бўшлиқда бетўхтов ҳаракат қиладилар; бутун борлиқ табиат, бизнинг фикр, сезги ва ҳисларимиз шу атомлариинг ҳаракати натижасида турилади; атомлар ва уларнинг ҳаракати абадийдир: хеч нарса йўқликдан пайдо бўлмайди ва хеч нарса ном-нишонсиз йўчолиб кетмайди; табиатдаги ўз гаришлар атомларнинг бир холатдан иккинчи ҳолатга ўтишлари оқибатидир. Шундай қилиб, Демокрит батафсил материа листик фалсафа таълимотини яратади, аммо унинг материа- лизми, ҳозирча фақат механистик материализм эди. Демокрит табиатдаги ҳамма ҳодисаларни ёлғиз механика асосида таъ рифлаган. Демокрит ижтнмоий-сиёсий масалалар билан ҳам чуқур танишиб, қадимги юнонлар ўртасида кенг тарқалган узоқ ўтмиш даги «олтин давр» афсоналарини инкор этади. Унинг фикрича, инсониятнивг илк даврларида одам боласи баайни ҳайвон син гари яшаған, кун кечириш машаққатлари натижасида аста-се кин маъмурчиликка эришиб, маданият асосларини қура бош лаган. Давлат тузуми бобидаги таълимотларида Демокрит шак- шубҳасиз демократик тузумнинг афзаллигини эътироф к илади. Бироқ, Демокрит юк с ак қиммат берган бу демократия шубқасиз, қулчилик асосига қурилган демократиядир. Афсус ки, шундай забардаст мутафаккирнинг биронта асари бизга қ а д а р е т и б к е л г а н э м а с .

V асрнинг иккинчи ярмида бутун Эллада тупроғида ижтимоий ҳодисаларни ўрганнш ишини ўз олдига асосий мақсад қилиб қўйган янги илмий-фалсафий оқим пайдо бўлади. Бу оқимнинг вакиллари ўзларини «софистлар» деб атаганлар. Даставвал «софист» сўзи остида «донишманд», «билимдон», «олим» деган маънолар ифода этилган бўлса, кейинчалик бу ибора фалсафа муаллимларига тақилган лақабга айланиб ке- тади. Қадимғи Юнонистонда мактабхонлик ишлари ниҳоятда еуст бўлганлиги важидан софистлар шацарма-шаҳар кезиб, шахсий суҳбатларда ёки жамоат олдида илму фан асослари- ни ташвиқ қилардилар. Материалистик файласуфлар ўз ўцувчи ва тингловчиларига табиат ҳодисалари ҳақида гапирган бўл салар, софастлар асосан ижтимоий насалалар тўғрисида сўз лайдилар. Софистлар бу даврнинг ҳар томоклама билимдон кишила ри бўлиб, ўэ замондошлари зеҳнини бойитиш, уларни илму маърифат ютуқларидан баҳраманд этиш бобида жуда катта ишлар қиладилар, булардан сабоқ эшитган ёшлар фақатгина астрономия, геометрия, музяка ва шу каби илмлар соҳасида тушунча орттириш билан чекланнб чолмай, балки одам боласи ҳаётни қандай уюштириши, давлатни қаЙ тариқа тузиши ва сиёсатни чайси усулда олиб бориши тўгриларида ҳам таълим оладилар. Софистлар бир хил олимлар сингари оламдан юз ўгириб ўз хилватхоналарида китоб титишдан ўзга нарсаки билмаган дарвиш табиат кимсалар бўлмасдан, ҳаётнинг энг чайноч ерларида, оломон ўртаснда жўшцинлик билан ўз илм- ларини ёйган илму фан жарчилари бўлганлар. Улар кўпчилик ўртасида ўрнашиб колган тушунча ва эътиқодларни дадиллик билан рад етадилар, уларга путур етказадилар. Чунончи, йи- рик софистлардан бири бўлмиш Протагор «Ҳамма нарсанинг андазаси одамдир», дейди ва бу даъвоси билан инсоннинг онгида ҳосил бўладиган тушунча ва таассуротлардая ташқари бўлак «олам»нинг бўлиши мумкин энаслигини исботлашга уринади. Протагор изҳор қилган фикрнинг мухимлиғи шунда ки, бу файласуф ўзининг шу даъвоси билан инсоннинг кадр- қимматини оширади,

уни бутун коинотнинг марказида тура диган улуг куч даражасига кўтаради; одам боласинйнг так дири ва хаёт-мамотини ғайри табиий кучлар, илоҳий тушунчалар билан эмас, балки унинг ўз изми ва иродаси билан боғ лайди. Протагор фалсафасининг революцион мохияти хдм шундадир. Протагор бирмунча эҳтиёткорлик билан маъбуд ларнинг борлигига шак келтириб «Мен маъбудларнинг бор- йўқлигини ёки уларнинг қиёфаси кандайлигини билмайман, чунки бу нарсани англашга халал берадиган бир канча сабаб- лар бор, бу сабаблар—маъбудлар ҳачидаги тасаввурнинг ноаниқлиги ва инсон умрининг қисқалигидир», дейди. Прота горни бу хилдаги фикрлари учун даҳрийликда айблаб Афина дан бадарға қилганлар. Юқорида айтганимиздек, софистлар давлат масалаларига, айниқса, катта аҳамият берадилар. Шу муносабат билан табиий хукук назарияси софистлар таълимотида инчунун кенг ривож топади. Шу назарияга кўра бутун мавжудотнинг асосий анда заси қилиб табиат қонунлари олинади, яъни хар бир нарса турли-туман усул-тартиблар ва инсоний ғоялар азалдан табиий бир хрл сифатида мавжудлигига, ё бўлмаса, одамлар томони дан жорий этилганлигнга қараб баҳоланади. Чунончи, Платон, Ариетотель каби файласуфлар ҳар кандай давлат тузуми га азалдан маъбудлар изми билан барпо этилган нарса, деб қараган бўлсалар, софистларнинг кўпчилиги бу фикрни рад этиб, энг биринчи давлат одамлар ўртасида ўзаро келишиш натижасида пайдо бўлган, деб даъво қиладилар ва кўпчилик- нинг хоҳиши билан маъқул топилган давлат тузумини чина кам конуний тузум деб биладилар (Протагор). Софистлар дав лат фалсафасининг демократик моҳияти ҳам ана шундадир. Уларнинг бир хиллари бу соцада яна ҳам сўл ғояларни олдин га сурадилар. Чунончи, Протагор билан Гипшга жамиятдаги ижтимоий ва маънааий тенгеизликни чаттиқ қоралайдилар. Гиппийнинг айтишича, барча одамлар—ака-укалар, ягона она-табиатнинг болаларидир. Шу сабабдан эркин кишилар би лан қуллар ўртасида тафовут бўлиши керак эмас.

Софистлар фалсафий билимлардан ташқари яна бирмунча ижод соҳаларида ҳам жуда улуғ ишлар килганлар. Жаҳон маданиятининг бебаҳо ёдгорликларидан бири бўл ган ва Гиппократ номи остида бизга кадар етиб келган муо лажа санъати ҳақидаги каттакон асар ҳам софистлар доираси да яратилгандир. Гиппократга кадар беморларни даволаш иши фақатгина маъбудларга, инс-жинсларга сиғиниш, кўчириқ ва ирим-чиримларга асосланган бўлса, эндиликда одам организмини ўрганиш орқасида касални илмий асосда шифолаш ишла ри ҳам пайдо бўлади ва медицина аста-секин чинакам фан да ражасига кўтарила боради. Шу хилдаги илмий тадчиқотлар натижаси ўлароқ инсон фаолиятининг бошқа турли-туман сох аларига доир кўлланмалар ҳам яратилади. Чунончи, Прота гор ва Продик башарият тарихида биринчи бўлиб граммати ка дарслигини ёзадилар; нотиқлик санъати ва логика асосла рини ишлаб чиқишда ҳам софистларнинг хизматлари жуда каттадир. Софистларнинг фаолиятгоҳлари асосан Афина шаҳари бўл ган, улар мамлакатнипг турли полисларидан бу азим шаҳарга тўпланиб, кўпрок шу ерда ижод чилганлар, аммо улар ёққан янги илм машъалининг нурлари бутун Элладанинг узоқ-узок ерларини ҳам ёритар, замондошларинанг дилини равшан ки либ, кўзларидан зулмат пардасини кўтарар эди. Замонасининг улуг тарихчилари Геродот билан Фукидид софистларнинг таъсирини жуда чуқур ҳис килганлар ва ўз асарларида улар нинг назарияларини ёрқин акс эттирганлар. Эврипиднинг трагедиялари софистларнинг фикрлари билан тўлиб-тошган, бу фикрлар томошагохлардан кенг халқ оммаси қулоғига эшитилар эди. V аср Афина шаҳри илму фан билан бирга ажойиб санъат макони ҳам бўлган. Бир қатор гениал архитекторлар, хайкал-тарошлар ва рассомлар қўли билан шу асрда яратилган мисл сиз санъат ёдгорликлари бутун инсониятнинг кейинги давр- лари учун гўзалликнинг ажойиб тимсоли ва юксак намунаси бўлиб келмокда. Санъатнинг бунчалик кенг ривожланиши ҳам Перикл ташаббуси билан, Афинада бошланган

каттакон қурилиш ишлари билан боғлиедир. Перикл истайдики, илм, маърифат, маданият маркази бўлган бу улуг шаҳар гўзаллик да ҳам бутун юнон элида яккаю-ягона бўлсин! Қарийб эллик йил давом этган кизғин қурилиш ишларида фақат Афинанинг эркин фукароси ҳамда қулларгина эмас, шу нингдек, Юнонастоннинг хамма ерларидан тўпланган инженер лар, меъморлар, хайкалтарошлар, рассомлар ва бопца тур ли-туман касб усталари қатнашадилар. Бу замонда кадкўтар ган энг йирик иншоотлардан бири, Афина билан унинг яқинидаги Пирей гавани оралиғида бундан анча бурун қурил ган иккита девор ўртасида Периклнинг хоҳиши билан солин ган учинчи девор бўлди. Йўл-йўлакай Пирей гавани янги мудо фаа иншоотлари билан мустаҳкамланди, натижада Афина билан Пирей бирга кўшилиб ягона метия қалъага айланди. Мисли кўрилмаган ана шу буюк қурилнш ишлари орасида Периклнинг диққатини кўпроқ жалб этган масала — Афина нинг ички қалъаси Акрополни безатиш бўлган. Бир замонлар бино қилинган бу истеқком, Эрон-Юнон уруши вақтида вайрон бўлиб, ўзининг қалъалик қийматини йўқотиб қўйган эди; тамомила янгидан қурилган Акрополь баай ни юнон санъатининг ажойиб отхонасига айланади. Акрополга кираверишда ҳар иккала томондан бахайбат устунлар билан кўтарилган дарвозахона—Пропилеялар бино-корлик санъатининг гоят кўркам ва ҳашаматли намунасидир; унинг икки ёнбошидаги усти ёпикгалереяларнинг деворлари Афина давлатининг жанговар ўтмишини тасвирловчи сурат лар билан нацшланади. Акрополнинг ичидаги энг ажойиб бино қунармандлик, донишмандлик ва тараққиёт маъбудаси бокира Афинанинг ибодатхонаси—Парфеион бўлган. Ву ибодатхонанинг ўртасига ўрнатилган маъбуданинг ўн тўрт метрли ҳай-кали нучул фил суяги билан олтиндан ясалган. Ҳайкалга сарфланган маблағ Афина. шаҳрининг йигирма йиллик бюджет ига баравар бўлган. Парфенондан ташқари Акрополда Атти канинг афсонавий подшоҳи Эрехфейга аталиб Эрехфион

ибод атхонаси ва яна бир 1?анча бинолар қурилади. Шу ишлар баробарида Акрополнинг ҳовли саҳни гулзорлар. дарахтлар билан безатилади; мармардан, бронзадан қилинган ҳайкаллар билан ясатилади. Чунончи, Пропилеяларнинг чап томонига ўр- натилган ва ўзининг бутун қурол- аслаҳалари билан тасвир- ланган Афинанинг ҳайкали шу кадарҳашаматли эдики, унинг ЧЎлидаги найэанинг ялтироқ учи гўё маяк сингари узок- узоқ лардан кўринар ва денгизчилар шунга қараб Афинага йўл олар эдилар. Акрополь ташқарисида ҳам бир қанча ибодатхоналар ку рилади. Буларнинг ичида санъаткорлик жихатидан энг маш. хурлари денгиз маъбуди Посейдон ҳамда Афинанинг афсо навий улуғ подшоҳи Тезей шарафига қурилган ибодатхоналардир. Юнон архитектурасининг беқиёс намуналарини яратган ажойиб санъаткорлар орасида энг улуғлари Парфенонни бино этган Иктин ва Калликрат, Пропилеяларни қурган Мнесикл бўлган. Перикл даврининг ҳайкалтарошларидан бизга кўпрок маълум бўлгани Фидийдир. Шу замондаги бутун қурилиш ишларига раҳбарлик қилган бу одамнинг ўзи ҳам ўткир санъат- кор эди. Акрополнинг ичида ўрнатилган Аф инанинг олтин ва фил суякларидан ясалган иккита катта ҳяйкали хамда Олимпдаги Зевс ҳайкали (бу ҳам олтин билан фил суягидан ясалган) шу улуғ санъаткорнинг бемисл ижоди самаралари- дир. Фидий билан биргаликда ва унинг разқбарлигида кўпдан- кўп шоғирдлар ҳам ишлаган, аммо номлари гарих саҳифаларидан ўчиб кетган бу шоғирдларнинг ҳар қайсиси ўз ҳолича юксак талантли кишилар еди. Фидийнинг қўл остида унинг шоғирдлари 276 метр узунликдаги Парфенон деворларини ва пештоқларини безайдилар. Бу нақшинкор деворлардан кўчи рилган ва зқозирги вақтда Москвадаги А. С. Пушкин номли Тасвирий санъат музейида сақланадиган нусхалар то шу кунга Задар бизни таажжублантиради. Бу нақшларнинг ҳар бири, айниқса, бениҳоят нафис ишланган аёллар жасади шаффоф либослар остида худди нафас олаётгандек туюлади!..

Бу замонда яратилган санъат ёдгорликларининг барчасида аллакандай басавлат улуғворлик ва кишини ҳаяжонга солади-ган салобат бор. Мана бу серсавлат, улуғвор ва махрбатли ҳа ша матлар—Афина демократик республикаси енгилмас қ уд ратинин г рамзи бўлган. Ҳайкалтарошлар ўз асарларида асо сан мифологик мавзуларни тасвирлайдилар, аммо улар тас вирлаган маъбудлар х,амда паҳлавонларнинг киёфасида қаддя- қрмати келишган, бақувват, басавлат одамларнинг сиймолари курсатилади. Чунки бу даврда юпон идеологиясининг бошқа срқаларида бўлгани каби инсоннинг гўзаллиги ва улуғворлигини намойиш килиш санъаткорларнинг ҳам асосий мақсади бўлган. Ву давр санъат ахлларининг улуғлиги шундаки, улар шг со ни ят т ар их ид а б ир ин чи м ар та ўз и ж о дл ар ин и ка тъ ий ва анш> илмий асосга куриб, одам боласининг танасидаги х атто энг кичик аъзоларии ҳам жуда аниқ мутаносиб уйғун лашда тасвирлаганлар, шу билан абадий барҳаёт гўзаллик яратганлар. Плутарх (эрамизнинг 45—120 йилларида яшаган) “Перикл вақтида бунёд этилган бадиий ёдгорликни таърифлаб шундай дейди: Бузамонда улуғликда ажиб, соддаликда ва кўркам ликда беқиёс асарлар яратилди. Буларнинг ҳар бири шунчалар гўзал эдики, уларга кўз ташлаган кишининг назарида ҳар қ ай сиси азал-азалдан қад кўтариб тургандек, ўзининг дилнавоз лиги билан то шу кунга кадар аллақандай навқирон ва шу дамнинг ўзида пайдо бўлгандек сезилар, шунчалар беғуборки, гўё асрларнинг қўли уларга тақалмай ўтгандек туюлар эди”. Бироқ Афинанинг гуллаб-гуркираши унча узснда чўзил мади. Афина давлати билан Пелопоннес иттифоқи ўртасида бошланган даҳшатли уруш (431—404 йиллар)бу шахарни, йўк фақат бу шаҳарнигина эмас, бутун Юнонистонни ҳалокатга сургади. Пелопоннес урушига деярли жамики юнон олами ва ҳатто чет давлатлар (Македония, Эрон) ҳам қатнашади. Бутун Эллада тупроғи бўйлаб 27 йил давом этган ўзаро кон тў кишлар натижасида Юнон давлатларининг ижтимоий ва сиёсий зиддиятлари ниҳоятда кескинлашиб, бутун мамлакат оғир ин қирозга юз тутади.

«Узоққа чўзилиб кетган бу уруш вақтида,—деб ёзади Фукидид (1—23),— Элладанинг бошига ҳеч качон тушмаган кулфатлар тушди. Дарҳақиқат ҳеч қачон бунчалик кўп шаҳарлар қўлдан кетмаган, вайрон бўлмаган... уруш ту файли ё бўлмаса ўзаро ихтилофлар важидан одамлар шунча лар кўп кувгинқилинмаган, қонлар бу қадартўкилмаган эди... Бундан ташқари ниҳоятда кенг миқёсда тўсатдан рўй берган зилзила... қурғоқчилик ва буларнинг оқибати ўларо бошланган даҳшатли очарчилик, ниҳоят, каттакон офатлар келтирган ва беқисоб одамларнинг ёстиғини куритган юқумли касадликлар... Буларнинг ҳаммаси бир варакайига уруш билан бирга ёғилди». Пелопоннее уруши бир томондан Юнониетондаги йирик-йирик шаҳар давлатлари ўртасида тобора кескинлашиб бораёт ган иктисодийва сиёсий рақобат ва юнон тупроғида ўз ҳукми ни юргизишга интилиш, иккинчи томондан, полислар ўртаси-даги сиёсий тузумлар кураши туфайли юз беради. Шуни қайд этиб ўтиш керакки, бир неча йиллар давомида бутун мамла катда иккита сиёсий тузум ҳукм сурарди. Булардан бири—демократия тузуми, иккинчиси—аристократия тузуми эди. Де- мократик усул-тартибда бўлган полисларни Афина давлати қўллаб-цувватлар, аристократик тузум тарафдорларига—Спарта ҳукумати кўмаклашар эди. Бу иккала давлат ўз рақиби- нинг кучайиб кетишидан чўчиб, бир-бирининг еиёеий тузуми ни узлуксиз қоралар, турли йўллар билан бир-бирига путур етказар эди. Афина давлатини ва, шу билан бирга, бутун Элладани ҳалокатга олиб келган яна бир сабаб, Афина билан унинг иттифоқ чилари ўртасидаги муносабатлар бўлган. Эрон уруши даврлари да, душманга қарши ялписига курашиш мақсадлари юзасидаи Афинанинг етакчилигида туғилмиш каттакон Гонон давлат лари иттифоқи, аввал бошда ҳамма иттифокдошларнинг баб-баравар ҳукмдорлиги асосида тузилган эди. Аммо душман устидан ғалаба қозонилгандан сўнг, бу иттифоқнинг барча аъзолари урушдан кейин кучайиб кетган Афинага царам бўлиб қоладилар, Афинани бутун Юнон тупроғида энг бақувват дав- латга айлантиришни ўз олдига

мақсад килиб қўйган Перикл, иттифОкдошлардан пул қисобида олияадиган ўлпонларни ўзи истаганича кўпайтиради (масалан, иттифоқ тузилган ваққда йилига 460 талант, яъни олтин билан бир миллион оўмга яқин ўлпон олинган бўлса, Пелопоннес уруши вақтида бу микдор бора-бора 1300 талантга етади) ва уларни хоҳлаган ерига сарфлайди. Жумладанқ Афинадаги ҳашаматли бинолар ҳам итти-фокчилардан йиғилган солиқлар ҳисобига қурилгандир. Те риклнинг ишларидан нафратланган иттифоқ аъзолари, Афина шаҳрини топган-тутган пулига пардоз-андоз ва ясан-тусан қиладиган фоҳишага ўхшатадилар. Бу ҳам етмаганидек, Афи- на давлати фақат эронийларга қарши урушлардагина эмас, қатто Юнонистоннинг бошқа давлатлари билан бўладиган ўзаро урушларда қатнашиш учун ҳам иттифоадошлардан ян- гидан-янги лашкарлар беришни талаб этади. Афина давлати нинг зулми борган сайин зўрайиб, иттифоқчиларнинг ички ишларига ҳам аралаша бошлайди, ҳаттоки кўз-қулоқ бўлиб туриш учун ўз фуқароларидан кўплаб кўчириб келиб, иттифоқ чиларнинг ерларига жойлаштиради. Мана шу зулм ва адо- латсиэликларга норозилик билдирган, ё бўлмаса иттифокдан ажралиб чичишга интилган аъзоларии бошқаларга ибрат тарзида афиналиклар қаттиқ жазолар эдилар. Илгари аҳён- аҳёнда рўй бериб турган норозилик исёнлари, уруш вақтига келиб жуда авж олади ва, ниҳоят, 404 йили Афина давлати мағлубиятга учраганидан кейин иттифоқ таркаб кетади. Афина демократик давлатининг ағдарилишидаги энг муҳим сабаб, албатта, унинг ички иқтисодий-сиёсий аҳволи бўлган. Афина демократиясини таърифлашда шу нарсани яхши эсда тутиш зарурки, бу демократия зинҳор-зинҳор Афина давлати даги ҳамма аҳолига бир текисда эркинлик берган демократия эмас, балки қулчилик асосига қурилган демократия эди. Афи- на фуқароси ҳуқуқидан мамлакат аҳолисининг кўпчилик қисмини ташкил қилгаи қуллар ва метеклар (яъни бошқа ерлардан келиб, Афинада турғун бўлиб қолган кишилар) х,амда аеллар тамомила мақрум этилган эди. Юнон давлатлари, ва шахсая, Афина қукуматининг

иқтисодий жиҳатдан тобора тараккий э тиб бориши, фачатгина цулчиликнинг ўеиши билан боғлиқ бўлган. Қулларнинг кўпайиши эса ўз навбатида, уларнинг ахволини кундан-кунга оғирлашувига ва, энг ёмони, қулдор-ларнинг маъяавий жиҳатдан бузиляши ҳамда мамлакат иқти- содининг инцирозга юз. тутипгага сабаб бўлган. Хуллас, қулчилик асосига қурилган демократик давлат иқ тисод бобида қанчалик тараққий этмасин, маданият соҳасида нечоғлик юксак даражага кўгарилмасин, башартики шу жа миятда яшовчи кишиларнинг барчаси унинг ноз-неъматлари дан баб-баравар баҳраманд бўлмасалар, бу жамиятнинг аба дий баркамол қолиши мумкин эмаслиги антик дунё тимсолида якқол кўринади. V—IV асрлар юнон тарихи, чиндан ҳам, воқеаларга гоят бой, бениҳоят маамундордир. Ана шу улуғ ўзгаришлар муносабати билан Афина шаҳар давлатида туғилган муҳим-муҳим сиёсий ва ахлоқий муаммолар адабиётга беқисоб мавзулар хадя ки либ, уядан ўзининг инъикосини вутар, турли-туман масалалар- ни ҳал этишда кўмаклашувини талаб килар эди, Улуғвор бу ҳодисаларнинг эндиликда эски лирик қўшиқлар қажмига сиг маслиги шубҳасизднр. Поэзия адабиётнинг ҳамон асосий тури бўлиб давом этгани билан, янги қаёт шароитларида унинг қаноти беҳад кенг ёйилади, имкониятлари мнслсвз улғайиб ке тади, Илгариги поэзия кўпроч юқори табақаларнинг манфаат л а р и г а к а р а т и л г а н , а й р и м ш а х с л а р н и н г к а й ф и я т л а р и ни иф ода этган бўлса, дем ократик давр аттика адабиёти Афина гражданларига мурожаат қилнб, замонанинг ижтимоий ва сиёсий талаблари билан тақозо этилган мухим давлат маса лаларини ечишга уринади. Бу масалалар орасида энг муҳим лари—давлат билан фуқаро ўртасидагн, айрим шахслар билан коллектив ўртасидаги муносабатлар проблемаларини ҳал қи лиш, мавжуд шароитларда одам боласининг вазифалари ва ахлок доираларини белгилаш, унга йўл-йўриқлар кўрсатиш дан иборат бўлган. Бинобарин, халқ омм аси манфаатларига

яқивлик, актуаллик, замонавийлик, одампарварлик—аттика адабиётининг асосий хусусиятидир. Жамиятдаги зиддиятларни, кураш ва тўқинишларни ҳам мадан кўра мукаммал ва муфассал ифода этшшш эплай ола диган бирдан-бир адабий жанр, албатта, драматургия бўлган. На эпик достонлар ва на лирик асарлар бу вазифаларнинг, шубҳасиз, тўла уддасидан чиқа олмас эди. Ҳаракат, шеърият ва мусика тўқимасидан таркиб топиб, ягона уйрун шакл касб этган драма адабиёти, поэзиянинг имкониятларини жуда кен гайтириб юборади; унинг оммабоплиги, конфликтларга бой лиги, таъсирчанлиги — бутун V аср юнон адабиётида пешқадамлик қилншини таъминлайди. Гомер достонлари билан бир қаторда драматик адабиёт юнонларнинг жаҳон маданиятига кўшган бебаҳо ҳиссаларидир. Гомер милоддан аввалги 9-асрда Юнонистонда яшаб ўтган. Айрим қадимшунослар милоддан аввалги 7-асрда яшаган дейишади. Гомернинг барча асарлари Юнон-Троя уруши воқеалари билан боғланган. Ривоятларда Гомердан илгари Музе, Эвмолп, Тамир, Олен каби шоирлар яшаб ўтганлиги қайд қилинади. Бироқ уларнинг ҳаети ва ижоди ҳақида бизгача маълумотлар етиб келмаган. Гомер юнон адабиётининг бошловчисидир. Бу улуғ шоирни жаҳон адабиётининг энг биринчи шоири деб таърифлаш мумкин. Гомердан бизгача иккита йирик достон -“Илиада” ва “Одиссея” етиб келган. Бундан ташқари, Гомер номи билан боғлиқ 15-20 шеърдан иборат гимнлар ҳам мавжуд. Гарчи бу асарларнинг барчаси мифологик характерда, маъбуд-маъбудалар, афсонавий қаҳрамонлар билан боғлиқ бўлса-да, улар тарихий-эстетик аҳамиятга эгадир. Юнонлар қидимги Трояни Илион шаҳри деб аташган. “Илиада” Илион ҳақидаги достондир. “Одиссея” – достон бош қаҳрамони, Итака подшоҳи Одиссей номи билан аталади. Достонда Троя урушидан ғолиб, музаффар қайтаетган юнон паҳалволни Одиссейнинг ажойиб ва ғаройиб денгиз сафари ҳақида ҳикоя қилинади.

Яна Юнон-Троя урушининг келиб чиқиш сабабларини ифодалаовчи “Киприя” достонини ҳам Гомер номи билан боғлашади. Бу достондан айрим парчаларгина бизгача етиб келган. Гомер асарлари мифологик характерда бўлса ҳам, ниҳоятда ишонарли. Унинг асарларини қўлдан қўймай ўқигингиз, воқеаларнинг ниҳоясини билгингиз келади. Қадимда одамлар жуда ишонувчан, эътиқодли, садоқатли бўлганмикан, деб ўйланиб қоласиз. Қўшин Трояга жўнаш учун қирғоққа тўпланган. Кемага ўтириб, сафарга отланиш керак. Бироқ шамол йўқ. Денгиз маъбуди Посейдон ҳам бу ишга аралашган бўлиши мумкиндир. Кохинларнинг хабар беришига қараганда, қурбонлик бериш керак экан. Яна қандай денг, ўз қизини қурбонлик қилиши даркор. Ниҳоят шамол туриб, тўлқинлар кемаларни Троя томон олиб кетади. Юнонлар Трояни 10 йилдан зиедроқ қамал қилади. Бироқ Троянинг мустаҳкам деворларидан, харсангтошдан бино бўлган дарвозаларидан ичкарига кириш осон эмас. умуман биргина Елена учун қирғинбарот урушнинг, беҳуда қон тўкишнинг кимга кераги бор. Гомернинг улуғлиги-ер юзида биринчи бўлиб, севги деган туйғунинг улуғворлигини намоен этди. Бу туйғуни қирғинбарот уруш билан ҳам, зўравонлик билан ҳам йўқ қилиб бўлмайди. Ҳар қанча уринмасинлар Трояни ишғол этолмайдилар. Ҳатто Юнон паҳлавони Ахилл бор кучини ишга солиб ҳар қанча чиранмасин, барибир Трояга кира олмайди. Троя ҳийла ишлатиб, еғоч от ишлатиб бир амаллаб Трояга кириб, дарвозани Менелай қўшинларига очиб беришади. Троянинг кулини кўкка совуриб, Еленани олиб, Спартага қайтадилар. Воқеа жуда қизиқарли. “Илиада” достонининг қисқача мазмуни шу билан якун топади. Спарта подшоҳи Менелай оғир жангга отланиш олдидан Юнон паҳлавонлари, юрт подшоҳларини, дўстларини тўплаб, машварат ўтказган, уларни ярашишга чақирган эди. Улар ичида Итака подшоҳи Одиссей ҳам бор эди.

“Одиссей” достонида Троядан ўз юртига қайтаетган Одиссейнинг денгиз сафари куйланади. “Одиссей” достони “Илиада” достонидаги воқеалардан ҳам қизиқарли саргузаштларга бой. Денгизнинг асов тўлқинлари гоҳ у оролга, гоҳ бошқа қирғоқларга олиб кетади. Одиссей шериклари билан Қуеш маъбудаси Гелиоснинг муқаддас водийсига бориб қолади. Шундан кейин улкан қўйларини боқиб, ғорда яшаб юрган бир кўзли девга йўлиқади. Айниқса, паризод Кирка қасрига боришда Одиссей анча ташвишга тушади. Паризод ўзининг олтин қадаҳларга қуйилган майи билан Одиссей шерикларини тўнғизга айлантириб, оғилга қамаб қўйганди. Одиссей хабарчи Термис ердами билан Кирканинг макрига учмасдан, шерикларини ўз ҳолига келтиради. Паризод Кирка Одиссейга ялиниб- елворади ва паҳлавон билан умргузаронлик ўтказиш нийяти борлигини маълум қилади.узоқ сафарда бўлиб толиққан, боз устига уйидан чиқиб кетганига ўн йилдан ошгани учунми, Паризоднинг бу таклифига Одиссей рози бўлиб, у билан кайфу-сафо қилиб яшай бошлайди. Кунлардан бир куни Паризод ўз севгилиси Одиссейни нариги дунега сайру сафарга олиб кетади. Одиссей нариги дунеда хотини ва фарзандларини тушида кўриб ўз юртига қайтиш ташвишига тушиб қолади. Тадқиқотчилар “Одиссей” достонининг якуний қисмини “Алпомиш” достони воқеаларига қиеслаб, икки достон бир-бирига яқинлигини айтишмоқда. Шубҳасиз, кўпгина халқ ижоди намуналарига ўхшаш сюжетлар жуда кўп. Негаки, дуне халқларининг орзу-ниятлари, эзгу ўйлари бир-бирига ҳамоҳангдир. Жаҳондаги ҳамма халқлар ҳам тенглик бўлишини, мардлик, жасорат, яхшиликни куйлайди. Гомер асарлари халқ оғзаки ижодига асосланган. Халқ дилидан куйланган шеър барҳаётдир. Гесиод милоддан аввалги 8-7 асрларда яшаб ўтган. Кичик Осиедаги Ким деган жойда туғилган бўлса-да, тақдир тақозоси билан Беотия вилоятига бориб, юнон адабиётининг улуғ шоирига айланган. Ундан бизгача “Меҳнат ва кунлар” поэмаси мерос бўлиб қолган. Шоирнинг такаббур, енгил-елпи ҳаетга ўрганган Перс исмли укаси борлигига ҳам аниқлик киритилган. Перс

отасидан қолган барча меросга эга чиқади. Эҳтимол, укасидан ранжиган Ҳесиод она шаҳри Кимни ташлаб кетишга мажбур бўлгандир. У ўз поэмасида укаси Персга қарата панд-насиҳатларни баен этади. Поэма инсонни емонлик сари қадам қўймасликка, яхшилик, меҳнатни севишга даъватдир. Гарчи мифологик сюжетдан иборат бўлса-да, ундаги дидактик руҳ маъбуд-маъбудалар ҳаетидан кўра, инсонлар ҳаетига яқин. Достондан аллегорик характердаги масаллар ҳам ўрин олган. Ҳесиод масал жанрининг асосчисидир. Ҳесиод меҳнатни қадрлайди. Аслида ўзи ҳам эртадан-кечгача тер тўкиб тирикчсилик ўтказади. Отасидан қолган катта давлатни совуриб, ердам сўраб, ялиниб-елвориб келган укаси Персни ҳалол меҳнат қилишга чақиради. Тер тўкмасдан, жолн куйдирмасдан, қинғир-қийшиқ йўллар билан бойлик орттирган кимсалар устидан захархандалик билан кулиб, уларга қарши нафрат ўти билан суғорилган сатрлар битади. Қадимшунос олимлар Ҳесиодни Гомердан бир қадар устун қўйишади. Ҳаттоки, юнон адабиёти бошловчиси, жаҳон адабиёти бешигини тебратган шоир, деб кўкларга кўтаришади. Бу даъволарини исботлаш учун Ҳесиоднинг таржимаи ҳолини мисол қилиб келтиришади. Шоир туғилиб ўсган Ким шаҳри ҳақида озми-кўпми маълумот сақланган. Бунинг устига кейинчалик турли хил сабабларга кўра, Беотия вилоятига борганлиги, Аскра деган жойда яшаб, умргузаронлик қилганлиги ҳақида манбалар мавжуд. Ҳесиоднинг номи ҳаетлигидаеқ Гешкок тоғининг чор атрофидаги катта-кичик қишлоқ ва шаҳарларга ейилиб борган, Юнонистоннинг бошқа вилоятларига ҳам маълум ва машҳур бўлган. Ҳесиод ижодида уруш мавзуси асосий ўриндадир. Унинг деярли барча асарлари Юнон-Троя атрофида бўлиб ўтган уруш воқеаларига боғишланган. Биргина гўзал Еленани деб қанчадан-қанча кишилар қон тўкишган. Ахир, бутун бошли Троя ер билан яксон бўлди. Унинг устига ўн йилдан ортиқ қамал азобини тортган шаҳар аҳлининг чеккан азобларини айтмайсизми?!

Ҳесиоднинг “Меҳнат ва кунлар” асари панд-насиҳат, дидактика мавзусига бағишлангани учун ҳам Юнон педагогикаси саҳифаларини безатиб турибди, ҳаттоки Ғарбдаги кўпгина давлатларда педагогика тарихини ўқитишда асосий қўлланма вазифасини ўтайди. Қадимги Юнон адабиётида мифологик характердаги ҳикоялар жуда кўп топилади. “Меҳнат ва кунлар” поэмасида айрим маъбудалар инсониятнинг евуз душмани, айримлари инсониятнинг халоскори, мададкори сифатида талқин этилади. Прометей, Дионис, Деметра кабилар инсоннинг дўсти, ҳар доим ердам берувчиси сифатида таърифланган. Ҳесиод Зевс образига катта урғу беради. Муқаддас оловни Олимп тоғидан олиб, инсонга ҳадя этгандан сўнг, Прометей Зевснинг қаҳрига учраб, оғир жазога мубтало бўлади. Зевс бу билан чекланиб қолмасдан инсонга евузликлар қилиб, беадад қирғинлар келтиради. Ясама гўзал Пандорани Прометейга ҳадя этади. Аслида бу гўзални Зевснинг топшириғи билан темирчилар пири Гефест тупроқ билан сувдан ясаб, унинг ичига касаллик тарқатувчи заҳар солиб юборган. Бир куни ундан заҳар отилиб чиқиб, ҳамма еқни заҳарлаб, натижада сон-саноқсиз инсонлар қирилиб кетган. Одатда маъбуд ва маъбудаларни улуғлашган. Ҳесиод, бошқалардан фарқли ўлароқ, маъбуд ва маъбудалардан нафратланади. Уларни қарғайди, инсон зотининг душмани деб билади. Поэмадан кенг ўрин эгаллаган “Бургут ва булбул” масали ҳам мазмунан ниҳоятда бойдир. Шоир булбулни оғир меҳнат қилиб, машаққатли ҳает кечирувчи оддий халқ вакилига, бургутни золим, бой-бадавлат кишиларга ўхшатади. Асардаги воқеалар “Ўйнашмагин арбоб билан, арбоб урар ҳар боб билан”, деган халқ мақолини эслатиб туради. Бургут панжалари орасида булбулни чангаллаб, осмонга учиб, хохласа қонини ичиб, эзиб ташлаши мумкин. Бечора булбул қанча қичқирмасин, ҳар қанча типирчиламасин ожизлигича қолади.

Ҳесиоднинг хосиятли ва хосиятсиз кунлар, ой ва йиллар тақвимига оид нақллари ҳам руҳият билан боғлиқ лавҳаларди. Шу жиҳатдан олиб қараганда, поэманинг илмий-маърифий аҳамияти ҳам каттадир. Жаҳон адабиётида “Трагедиянинг отаси” деб шуҳрат қозонган Эсхил Юнон тупроғидаги Эливсин деган шаҳарчада дунега келади. Йигитлик даврида Эрон-Юнон урушида, Марафон, Платея, Саламин шаҳарлари учун бўлган шиддатли жангларда иштирок этади. Ижодий фаолияти давомида 90 га яқин трагедия езган бўлиб, бизгача фақат еттитаси етиб келган. “Эронийлар”, “Фиванинг етти душмани”, “Илтижогўйлар”, “Занжирбанд Прометей”, “Орестея”, “Агамемнон”, “Хоефорлар”, “Эвменидалар” шулар жумласидандир. Эсхилнинг барча трагедиялари қатори, “Занжирбанд Прометей” трагедияси мифологик характерга эга бўлиб, биз учун тарихий аҳамият касб этади. Трагедия қаҳрамони Прометей виқорли Кавказ тоғига занжирбанд қилинар экан, бепоен скифлар ўлкасига, амазонкаларнинг ястаниб етган кенг водийларига нигоҳ ташлайди. Эсхилнинг “Занжирбанд Прометей” асари инсон қалбини ром этади. Прометей Олимп тоғидаги муқаддас оловни яширин тарзда олиб, инсонга ҳадя этмоқчи бўлади. Ахир, бунинг нимаси гуноҳ? Яхшилик қилиш савоб-ку! Бундай воқеалар жуда кўп бўлган. Бир пайтлар Дионис ҳам инсоннинг ниҳоятда қашшоқ яшаетганини кўриб, чидай олмаган. Олимп тоғидаги куч- қувват, гўзаллик бағишловчи Эмброзия, Нектар муқаддас таомларини ўзининг яқин дўстларига, инсон зотига улашган эди-ку! Бу яхшилиги учун ўшандан буен то ҳозиргача инсоният уни олқишлайди. Прометей эзгулик йўлида муқаддас оловни ҳадя этса нима бўлибди? Бу воқеани эшитган Зевс тутақиб кетади. Ниҳоятда дарғазаб бўлиб, қаҳрланиб, “Ўғли гуноҳи учун узр сўраши кераклигини” айтади. Бироқ, Прометей бу таклифга рози бўлмагач, ўғлини жазолашга азму қарор қилади. Шундан сўнг, Прометейни Кавказ тоғининг баланд чўққисига занжирбанд қилишни буюради. Прометейни ечиб бўлмас мустаҳкам занжир билан баланд

чўққининг тепасига занжирбанд қиладилар. Прометейнинг Кавказ тоғи чўққисига занжирбанд қилиниши диққатга сазовор. Юстин ва Помпей, Трог асарларида таъкидланганидек, фессалияликлар колхидлар юртига, Кавказ ўлкаларига олтин жунли терини қидириб келар экан, ғаройиб ва ажойиб воқеаларни ўз кўзлари билан кўриб ҳайратга тушадилар. Айтишларича, қадим замонларда бу улуғвор Кавказ тоғларида Прометей занжирбанд қилинган экан. Бу ҳақда Эсхил ўзининг “Занжирбанд Прометей” трагедиясида шундай сатрларни битади: Ернинг олис ҳудудига, кимсасиз жойга, Ваҳший скиф ебонига мана биз келдик. Эндиликда қиладиган вазифанг, Гефест, Ота амрин бажо айлаб-бу бадкирдорни Осмон қадар юксаклашган метин қояга Занжир билан ўраб-чирмаб банди этишдир. Сенинг порлоқ чечагингни, муқаддас ўтни, Ўғирлаб у фонийларга армуғон қилди. Шу гуноҳчун жазо бергай маъбудлар унга, Зеро нуқул элпарварлик қилавермасдан, Зевс тахтин севмакликни ўрганиб олсин. Бу ўринда Эсхил ўз қаҳрамони Прометейнинг скифлар ўлкасидаги баланд қояга занжирбанд қилинганини таъкидламоқда. Бундан кўринадики, скифлар номи ўша антик замонлардаеқ олис Фессалия вилоятига етиб борган. “Бир неча кун ўтгач, - деб езади Арриан ўзининг “Александрнинг юриши номли мемуар асарида, - Александрнинг олдига абийлар деб номланган скифларнинг элчиси келади. Гомер уларни ўз поэмасида жуда адолатпарвар кишилар, деб айтган. Скифлар адолатпарвар ва ҳақиқатгўй бўлганликлари учун ҳам ҳеч кимга қарам эмасди”. Мана шу фикрдан ўша қадим замонлардаеқ скифлар узоқ Элладага маълум ва машҳур бўлганлиги маълум. Курсий Руф ҳам ўзининг “Александр Македонский тарихи” асарида Прометейнинг Кавказ тоғларида занжирбанд қилинганлиги ҳақида қимматли

фикрларни келтириб ўтади. Муҳими шундаки, юнонликлар қадимда шимол томонларга – Ғарбий Европа томондаги этакларга эмас, Шарқ томонга – Осие ўлкаларига кўпроқ қизиққанлар. Шунинг учун ҳам қадимги Юнон адабий едгорликларида кўпроқ скифлар мамлакати, Кавказ тоғлари, Панта бўйлари, колхидлар ўлкаси тилга олинади. Фессалияликларнинг қадимги ёдномаси бўлган “Эллада қаҳрамонларида Прометей Кавказ тоғларида занжирбанд қилингани ва бундай оғир жазога маҳкум этилишининг сабаблари шундай ҳикоя қилинади:ясон “Арго” деган тез юрар кема қуриб, олтин жунли терини олиб келиш учун Греция қаҳрамонлари билан учта денгиздан сузиб ўтиб, Колхидага боришга чақирганда қудратли Геракл ҳам жусур аргонавтларга қўшилади. Бироқ йўлда “Арго” номаълум бир ўлка қирғоғида тўхтаганда Геракл қирғоқ яқинидаги ўрмонга кириб, узоққа кетиб қолади ва ўз вақтида кемага қайтиб келмабди, шунда аргонавтлар уни ташлаб кетибдилар. Геракл эса қуруқликдан мамлакатнинг ичкарисига йўл олибди ва кўп ўтмай бир тоққа етибди. Унинг қаршисида ажиб бир еввойи ўлка намоен бўлибди. Юксак тоғлар тизилиб турар, улар этагида яккам-дукка дарахтлар ўсган, чўққилар эса мангу қор билан қопланган экан. Қаҳрамон тоққа кўтарилган сари йўл оғирлашиб, ўтиб бўлмайдиган бўла бошлабди. Охири у денгиз четида қад кўтариб турган ялонғоч қояга чиқибди. Шунда бирдан Гераклни биров чақириб қолибди, у қайрилиб қараб, қояга михлаб қўйилган Титанни кўрибди. Геракл ростгўйлик маъбудаси Фемиданинг ўғли Прометейни танибди. Қадим замонда ер юзида одам жуда кам экан. Улар ўлжа кетидан қувиб, ҳайвонларни овлаб юришар, хом гўшт, еввойи мева ва илдизларни ейишар, ҳайвонларнинг терисини епиниб юришар,еғингарчиликда ғорларга ҳамда дарахтларнинг кавагига бекинишар эканлар. Уларнинг ақли еш боланикидай экан, улар ўз ҳаетларини қуришга ожиз, еввойи ҳайвонлар ва табиатнинг даҳшатли кучи қаршисида ҳимоясиз эканлар. Прометейнинг одамларга раҳми келиб, уларга ердам қилмоқчи бўлибди. У ўз дўсти, Зевснинг ўғли – темирчилик худоси ва устаси Гефестнинг олдига жўнабди.

Гефестнинг устахонаси Лемнос оролидаги енар тоғнинг тагида экан. Катта қўрада муқаддас ўт ловуллаб енар, бу ўт бўлмаса ҳеч кандай иш, ҳеч қандай ҳуран бўлмас экан. Гефестнинг устахонасида бир кўзли уста паҳлавон – Киклоплар ишлашар экан. Гефестнинг ўзи олтиндан қуйган иккита ҳайкал устахонада тирикдай юриб тураркан. Чўлоқ темирчи юрганида уларга таянар экан.прометей Гефестни иш устида учратибди. Темирчи худо чақмоқ чақар, Зевсга ўтли яшин ўқ-ейлар ясар экан. Прометей Гефестнинг моҳирлик билан ишлашини томоша қилиб турибди. Киклоплар босқон билан қўрадаги ўтга дам берибди, устахона ичида ялт-юлт этиб, учқунлар уча бошлабди, шунда Прометей муқаддас учқундан биттасини ушлаб олибди-да, қўлидаги қамиш, поя ичига бекитибди. Прометей муқаддас ўт учқуни солинган ана шу қамишни одамларга келтириб берибди, шундан кейин одамлар шу учқундан ер юзида гулханлар ендириб, ўчоқ ва қўраларга ўт еқишибди. Бироқ, дуне ҳукмрони Зевс Прометейдан қаттиқ ғазабланиб, муқаддас ўт ўғрисини қаттиқ жазолашга аҳд қилибди. Прометейни дуненинг бир чеккасидаги кимсасиз тоғли ўлкага олиб бориш учун ўз хизматкорларини юборибди. Гефестга эса Титанни тоққа занжир билан боғлаб қўйишни буюрибди. Прометей ўз дўсти бўлгани учун бу ишни бажариш Гефестга жуда оғир бўлибди, бироқ Зевснинг хоҳиши шундай экан. Гефест Прометейнинг қўл-оеғига кишан урибди, маҳкакм занжир билан уни катта тошга боғлабди, кўксига олмос тиғ уриб, қояга михлаб ташлабди. Зевс Прометейга бир умр, асрлар бўйи шу қояга занжирбанд бўлиб қолишни амр қилибди. Геракл Прометей боғланган занжирни узиб ташлаб, унинг кўкрагидан олмос тиғни суғуриб олибди. Озод қилинган Прометей қаддини ростлабди, кўкрагини тўлдириб нафас олибди ва чароғон кўзлари билан ер юзига, унга озодлик олиб келган, худолар билан яраштирган қаҳрамонга боқибди. Зевс Гефестга Прометей боғланган занжирнинг бир ҳалқасидан узук ясаб, унга Титан михлаб қўйилган қоя парчасидан кўз солишни буюрибди. Зевс Прометейга бу узукни асло қўлидан қўймай, ҳамма вақт тақиб юришни буюрибди, бу дуне занжирбанд қилинганлигига ишора экан.

Софокл Афинанинг олий давлат лавозими стратегликка (мил.авв.441) сайланади. Самос деб номланган қирғинбарот жангларда иштирок этади. Олтмиш йиллик ижодий фаолияти давомида 120 дан кўпроқ асар езади. Бироқ уларнинг кўпи бизгача етиб келмаган. Антик замонларда кенг тус олган драматик шоирлар мусобақасида 4 марта ғолиб бўлган. Софокл ўз замонасида кўп вариантларда тарқалган Эдип Лай ҳақидаги афсоналарга катта қизиқиш билан қарайди. Бундай афсоналар сюжети асосида “Шоҳ Эдип”, “Эдип Калонда”, “Антигона” деб номланувчи трилогия езади. Бундан ташқари “Аске”, “Электра”, “Филоктен”, “Грахинари аеллар” асарлари ҳам жаҳон адабиётининг қадимий дурдоналаридандир. Юнонлар билан мисрликлар ўртасида ўз шаҳарларининг қадимийлигини исботловчи баҳслар ҳали давом этарди. Албатта, маданият ва санъатнинг қадимдан ривожланганлиги хусусида гап кетганда Афинага тенг келадигани йўқ. Бироқ мисрликлар Фива шаҳри бир вақтлар гуллаб-яшнаганида Афинанинг тамал тоши ҳам қўйилмаган эди, деб истеҳзо қиладилар. Эҳтимол шундай бўлгандир. Қадимда Фива қирқ дарвозали мустаҳкам шаҳар бўлган эмиш. Уларнинг тили ҳозирги араб тилига ўхшамаган, бошқача бўлган. Яна бир исбот учун Миср эҳромларини кўрсатишади. Фива подшоҳи Лай бефарзандликдан қийналар эди. Подшоҳликнинг ҳам интиҳоси бўлади. Бир куни келиб, кексайиб қолса тожу тахтни кимга топшираман, деб кўп ўйланар экан. Кўпдан буен қийнаб юрган бу дардини ибодатхона кохинларига етказганларида, кохинлар Лайнинг фарзанд кўражаги ҳақида ваҳий келганлигини хабар қилишади. Аммо бу ўғил фарзанд йиллар ўтиб отасини ўлдиражаги ҳам шоҳга етказилади. Ҳақиқатдан ҳам, ойлар ўтиб Лайнинг хотини ўғил фарзанд туғади. Подшоҳ Лай хурсанд бўлиш ўрнига саросимада қолади. Ахир, кохинларнинг каромати тўғри бўлиб чиқди-да. Бир кун келиб ўғлининг ўлдириб қўйишидан чўчиган Лай ярим тунда чақалоқни хизматкори қўлига топшириб, ҳеч кимга сездирмасдан ўрмондаги йиртқич ҳайвонларга ташлаб келишни буюради. Йўлда кетаетганда

чақалоққа раҳми келиб хизматкор ўғилчани қўшни мамлакат подшоҳлигига бериб қайтади. Йиллар ўтиб кучли бўлиб ўсган болакай сафар қилиб келиш ниятида йўлга тушади. Дарадаги торгина йўлда хаел суриб кетаетган йигитга безатилган аравани қўриқлаб келаетган қўриқчи дағдаға билан “Қоч йўлдан!” дейди. Бундан ғазаблданган йигитча соқчини оти билан пастликка улоқтиради. Бундан саросимага тушган иккинчи соқчи найзасини ўқтайди. Иккинчи соқчи ҳам ўлдирилганини кузатиб турган аравадаги бир чол ҳассаси билан дўқ-пўписа қилади. Йўловчи чолнинг ҳассасини тортиб олиб, бошига чунон урадики, қария бечора тил тортмай ўлади. Бу фожиадан хабардор бўлиб турган орқадаги учинчи соқчи қочиб қолади. Шундан сўнг йўловчи йигитча ҳеч нарсани кўрмагандек бамайлихотир Фива шаҳрига кириб келади. Ғам-андуҳга ботган шаҳарликлар денгизда Сфинкс деган махлуқ пайдо бўлганлигини, шаҳар аҳлини еб қуритаетганлигини айтишади. Бироқ Сфинкс балосидан қутилиш осон эмас. бу баҳайбат махлуққа ҳеч ким бас кела олмайди. У шундай мураккаб топишмоқлар берадики, жавоб топа олмаганни шу заҳоти ютиб юборади. Подшоҳ саройида ақлли, билимдон бўлиб ўсган йўловчи шаҳзода Сфинкснинг “Қандай махлуқ эрталаб тўрт, кундуз куни икки, кечаси уч оеқлаб юради” деган саволига “одам” деб жавоб берганидан сўнг, махлуқ денгиз қаърига тушиб кўздан ғойиб бўлади. Бу воқеадан беҳад шодланган Фиваликлар йигитни ҳеч иккиланмай Фива тахтига ўтқазишади ва унга Эдип деб ном беришади. Қадимий одатларга кўра, шоҳ Эдип Лайнинг хотинига уйланади. Маликадан икки қиз, иккита ўғил кўради. Йиллар ўтиб Фивада даҳшатли вабо касали тарқалади. Касалликка даво топилмаганлиги сабабли халқ ибодатхонага мурожаат қилади. Улар аввалги шоҳ Лайнинг қотили топилган куни бу балодан қутилиши мумкинлигини башорат қилишади. Анча йиллар олдин бу воқеадан хабардор бўлиб, қочиб қолган соқчини топиб, ҳақиқатни билиб оладилар. Минг афсуски, Лайнинг қотили шоҳ Эдип бўлиб чиқади. Хизматкор Эдипнинг чақолоқлигидан тортиб ҳозиргача бўлган воқеани сарой аҳлига сўзлаб беради. Бу мудҳиш воқеадан даҳшатга тушган малика ичкарига кириб кетади. Шоҳ Эдип ўз

онасига уйланганлиги ва ундан бир нечта фарзанд кўрганлигини англаб, хотинининг ортидан боарди. Не кўз билан кўрсинки, у ўзини осиб кўйган эди. У саросимада онасининг еқасидаги тўғноғични олиб икки кўзини ситиб ташлайди. Икки кўзи сўқир Эдип халқнинг ва фарзандларининг қаҳрига учрайди. Шу тариқа шоҳ Эдип фожиаси якун топади. Ривоят қилишларича, шоҳ Эдип шаҳарни ташлаб кетгандан сўнг Фиванинг бошига мусибат тушиб, харобага айланибди. Қадимги Фива, Афина, Рим каби муҳташам шаҳарлар бўлиб, улар душман бостириб кириши мумкин бўлмаган мустаҳкам деворлар билан ўралган бўлган. Шунинг учун мамлакат шаҳар номи билан аталиб, шаҳар-давлатлар дейилган. Софоклнинг кўпгина асралари ман шундай шаҳар-давлатлардаги воқеаларга бағишлангандир. Не-не шаҳарлар, давлатлар йўқ бўлиб кетди, лекин Софоклнинг номи ҳали-ҳамон яшаб келмоқда. Гомердан сўнг яратилган эпик достонларнинг ҳаммаси, унинг қандай афсоналар ҳақида ҳикоя қилишларига қараб айрим циклларга (туркумларга) бўлинади. Масалан: Троя урушидан баҳс этувчи достонлар «ТРОЯ ЦИКЛИ» (туркуми) достонлари, Фива шаҳри ҳақида тўқилганлари «ФИВА ЦИКЛИ» (туркуми) достонлари деб аталади. Шунга асосан бу достонларга Туркум достонлар (цикл достонлар) номи берилган. Туркум достонларда кўпинча халқ оғзида айтиб юрилган мифларнинг маълум бир қисми баён этилади. Шу билан бирга бир достон воқеанинг бошланиши ҳақида гапирса, иккинчиси унинг кейинги қисмини давом эттиради. Чунончи, Троя туркумига кирган «КИПРИЯ» поэмасида Троя урушининг сабаблари, яъни «ИЛИАДА» достони воқеасига қадар бўлиб ўтган воқеалар тасвир этилган. Бунда ернинг одамзод наслидан Зевсга шикояти ва Зевснинг одам боласига қирон келтириш мақсадида уруш оловини ёқишга қарор беради. Шундан кейин маъбудлар ҳукмрони ўз қизи Еленани бунёд этади. Денгиз маъбудаси Фетидани Фессолия подшоҳи Пелейга хотинликка узатади. Тантанали тўйга адоват маъбудаси ЭриддАдан

бошқа Олимп тоғининг ҳамма маъбуд ва маъбудалари таклиф этилган. Бундан қаттиқ ранжиган Эридда «Соҳибжамолга» деган сўз ёзилган олтин олмани билдирмасдан базмгоҳ аҳиллари орасига ташлайди. Бу «адоват олмаси» эди. Бу олма Гера, Афродита ва Афина лар ўртасида дарҳол ихтилоф туғдиради. Зевс бу жанжални Троя яқинидаги «Ида» тоғи этагида мол боқиб юрган Парис деган подачининг измига ҳавола қилади. Сўнгра Афродитанинг олмани олиши, Париснинг Еленани олиб қочиши воқеалари билан бу достон ниҳоясига етади. Достоннинг кейинги воқеалари Агамемнон бошчилигида Троя урушига отланиш тараддудига бағишланади. Троя уруши тугагандан кейин қимматбаҳо ўлжалар билан ўз юртларига қайтаётган Юнон саркардаларининг саргузаштлари «Қайтиш» номи остида тарқалган бир нечта достонларда тасвир этилади. Торя уруши афсоналарининг хотима қисми «Телегония» достонида тасвир этилган. Бу достон асосан Одиссейнинг сўнгги кунларига бағишлангандир. Гомер мадҳиялари. Шоирнинг поэмаларидан ташқари Гомер гимнлари остида бизга қадар каттакон қўлёзма тўплам ҳам етиб келган. Тўпламда ҳаммаси бўлиб 34 та достон бор. Шулардан иккитаси «Илиада ва Одиссея»дир, кейинги иккита асарни ҳисобга олмаганимизда қолган достонларнинг кўпчилиги 15-20 шеърдан ошмайди. Тўпламга кирган мадҳияларнинг энг йириги маъбуд ва маъбудалардан Гермес (жарчи), Апполон (ёруғлик, санъат, шеърият), Диметра (ҳосилот маъбуди), Афродита (гўзаллик), Дионис (Зевс билан Смеладан туғилган думдор эчки туёқ ҳамроҳлари сатирлар ҳамда ҳосилдорлик, май, шодлик ва сархушлик раҳномоси) ларга бағишланган. ДИМЕТРА–мадҳиясида ҳосилот маъбудасининг қизи Персефона нинг йўқолиши, жаҳаннам ҳукмрони АИД қизни олиб қочиши, ер юзининг ҳосил бермай қолиши, маъбудларнинг илтимосига асосан Диметранинг Олимп тоғига қайтиши ҳикоя қилинади.

Апполон шарафига айтилган икки мадҳиянинг бирида санъат маъбудининг туғилиши, иккинчисида Пифон деган аждаҳо билан олишиб уни енгганлиги ва Дельфа ибодатхонасини бино қилганлиги ҳикоя қилинади. Гермес ҳақида айтилган мадҳия ўзининг ўйноқи услуби ва ҳажвий мазмуни билан тўпламнинг бошқа мадҳияларидан фарқ қилади. Асарнинг муаллифи фирибгар маъбуднинг кирдикорларини унинг табиатига монанд ибораларда таъриф этади. Савдо ва ўғирлик маъбуди эрталаб туғилади, туш пайтига келиб тошбақа косасида етти торли кифара ясайди, кечқурун ўз акаси Апполоннинг сигирларини ўғирлаб кетади. Афродитага айтилган мадҳияда гўзаллик маъбудасининг Троялик чўпон йигит Анхисга бўлган муҳаббати ва муҳаббатнинг самари ўлароқ латин халқини ер юзига таратган ЭНЕЙ нинг дунёга келиши баён этилади. Бу асар муҳаббатномага ўхшайди, ўзининг бадиий қиймати билан тўпламдаги ҳамма мадҳиялардан устун туради. Дионисга бағишланган мадҳияда унинг қароқчилар томонидан ўғирлаб кетилиши, узоқ вақт бандиликда ушлаб туриши, бадалига катта жарима талаб қилиши Диониснинг кема ҳавозаларида бош-бош узум пайдо қилиши, кейин шароб қилиб сепиб юбориши ва бир айланиб шер тусига кириши, қароқчиларнинг ундан қўрқиб ўзларини денгизга отиши ва дельфинларга айланиб қолиши воқеалари таьрифланади. Гомер мадҳиялари юнон мифологияси ва динини ўрганувчи кишилар учун жуда қимматбаҳо манбадир. Гесиоднинг адабий фаолияти. Ўз замонасидан норози бўлган деҳқон оммаси айниқса унинг камбағал ва қашшоқ табақалари, тўқлик ва маъмурчилик кунлари қабилида тасаввур этилган узоқ патриархал даврларни қўмсайди. Мана шу кайфиятлар тамомила янги адабий жанрни–дидактик (панд насиҳат) эпосни туғдиради. Дидактик эпоснинг юнон адабиётидаги энг биринчи намунаси Гесиоднинг «Меҳнат ва кунлар» поэмасидир. Гесиодни эрамиздан олдинги VIII-VII аср бошларида яшаган деб тахмин қиладилар.

«Меҳнат ва кунлар» достонидан ташқари «Теогония» (маъбудларнинг пайдо бўлиши), «Аёллар жадвали» номи билан аталувчи асарлар ҳам бевосита Гесиоднинг номи билан боғлиқ. Юнон лирикасининг турлари. Юнон тилидаги «лирика» сўзи чолғу асбоби лиранинг номидан келиб чиққан бўлиб, маъноси «мусиқа жўрлигида ижро этилувчи шеър» демакдир. Бу атама лирик шеъриятнинг ривожланган давридан анчагина кейин тахминан эрамиздан аввалги III–II асрларда эллинизм замонаси олимлари томонидан истеъмолга киритилган. Шу пайтга қадар юнонларнинг ўзлари мазкур туркумга алоқадор бўлган асарларнинг ҳаммасини «Мелос», «Мелика» яъни «Қўшиқ» деб атаганлар. Маълумки, асрлар давомида қадимги юнонлар лирик шеъриятни бошқа турли воситалар, масалан, қўшиқ, мусиқа асбоби ҳатто рақс билан боғлаган ҳолда тасаввур этиб келганлар. Шу сабабли ҳар бир лирик шоир бир вақтнинг ўзида ҳам муаллиф, ҳам бастакор, ҳам рақс устаси бўлган. Даврлар ўтиши билан лириканинг Ямб ҳамда Элегия деб аталувчи баъзи оддий турлари аста-секин мусиқадан узоқлашиб фақатгина ўқиш учун мосланган адабий жанрга айланиб қолади. «Мелос» ибораси эса ёлғиз кўнгил ҳисларини ифода этувчи шеърга нисбатан ишлатилади, бу тоифа асарларнинг мусиқа билан боғлиқлиги яна узоқ вақтлар давом этади. Лириканинг турларга ажратиш аломатларидан бири вазндир. Эпик достонларнинг гекзаметр ўлчовидан бошқа шаклларда ёзилган асарларнинг ҳаммаси лирикага қўшилган ва шу мезон асосида уларни «элегия», «ямб» ҳамда «мелос» турларига ажратганлар. Асл лирика деб танилган ва узоқ асрлар мусиқавий куй хусусиятини сақлаб қолган «мелос» жанри ўзининг мазмуни ва қандай воқеаларга аталганлигига қараб яна икки туркумга бўлинади: якка хонанда томонидан ижро этилувчи–монодик лирика ва кўпчилик томонидан ижро этилувчи–хор лирика. Қадимги замон эллин тилида ёзилган шеърий асарларнинг ҳаммаси узун ва қисқа ҳижоларнинг алмашуви асосига қурилгандир. Буни аниқроқ ифодалаш

учун, одатдагидек қисқа бўғинларни эгри чизиқ (U), узун бўғинларни тўғри чизиқ (-) шакллари билан белгиласак, шу белгиларнинг маълум тартибда такрорланиши юнон шеъриятининг вазнини ҳосил қилади. Юнон шеъриятидаги ГЕКЗАМЕТР вазни олти туроқдан иборат бўлиб, бу туроқларнинг ҳар қайсиси ДАКТИЛЬ деб аталган бир узун икки қисқа (- U U) бўғиндан ташкил топади. Шеърнинг оҳангдор бўлиши учун охирги туроқ СПОНДИЙ деб аталувчи икки узун ҳижо (- -) билан алмаштириб талаффуз этилади ва натижада тубандаги шеърий мисра ҳосил бўлади. ЭЛЕГИЯ – нинг ватани Кичик Осиёдаги Фрегия вилояти бўлган. Бу жанрнинг номи ҳам чамаси шу ернинг халқи тилидаги elegn (қамиш) сўзидан олинган бўлиб, бу тоифа асарларнинг ушбу ўсимликдан ясалган мусиқа асбоби флейта (най) жўрлигида ижро этилишига ишора қилинса керак. Ҳозирги замон адабиётшунослик илмида ҳазин туйғуларни ифода этувчи шеърий асарлар шу ном билан юритилади. Элегияни бу маънода тушуниш қадимги юнонлар учун тамомила бегона. Элегик асарларда улар аксинча руҳий тетиклик кайфиятларини, ботирлик ғояларини, жанговор ҳисларни талқин этганлар. Бироқ элегиянинг хусусиятларини белгилайдиган асосий ўлчов унинг мазмуни эмас, балки вазнидир. Шу қоидага кўра «Элегик байт» деб аталувчи махсус вазнда ёзилган ҳар қандай шеърий асарни мазмунидан қатъий назар, шу жанрга киритганлар. Элегик байтнинг биринчи мисраси гекзаметр. Иккичи мисраси–Пентаметр номи билан юритиладиган беш туроқли вазндан таркиб топгандир. Пентаметрнинг гекзаметрдан фарқи шуки, учинчи ва олтинчи туроқларидаги қисқа ҳижолар тушириб қолдирилган. Шу сабабли мисрани икки тенг қисмга ажратадиган учинчи туроқнинг узун ҳижосидан сўнг пауза қилмоқ лозим. ЯМБ–атамасининг келиб чиқиш тарихи ҳам анча қоронғу. Қадимги ривоятларда бу сўзни маъбуда ДЕМЕТРА афсонаси билан боғлайдилар. Ўз қизи Персефонинг йўқолганлигидан қаттиқ изтироб чеккан Деметра, (қизини зулмат маъбуди Аид ўғирлаб ер остига олиб кетади) маъбудларга ғазаб юзасидан Эливсин подшоҳи Келей хонадонига энага бўлиб ёлланади. Шу

хонадоннинг Ямб деган шўх ва ўйноқи қизи ғалати аскиялар, қизиқ-қизиқ гаплар айтиб маъбуданинг кўнглини очишга уни бироз кулдиришга муяссар бўлган экан. Афсона ЯМБ (вазнининг) шеърларининг мазмунига қараб тўқилган бўлса керак. Чунки бу жанрнинг ўзи халқ адабиётида ҳазил-мутойибаларни, танқидий фикрларни ифода этувчи шеърий вазндан олинган. Бу жанрнинг ташқи аломатлари, барча лирик асарлар каби, яна ўша вазн хусусиятлари билан белгиланиб асосан ЯМБ (U-) ҳамда трохей (-U) деб аталувчи туроқлардан тўқилади. Бу туроқлар ниҳоятда қисқалиги важидан, уларни жуфт-жуфт қилиб ишлатганлар ва натижада “ямб учлиги” номи остида шуҳрат топган олти туроқли вазн майдонга келган. Бизга маълум бўлган энг қадимги элегия жанрида ижод қилган шоирлардан бири Каллиндир. Шоирдан бизгача 23 йўл шеър етиб келган. Кейинги шоирлар Спарталик ТИРТЕЙ дир, унинг элегиялари бутун Юнон оламида жуда кенг тарқалган. Шоирнинг асарлари жангга кетаётган лашкарларнинг жанговор қўшиғига, мактаб талабаларини ватанпарварлик руҳида тарбияловчи дарсликка айланиб кетган. Инсоннинг шахсий туйғулари биринчи марта Юнонистоннинг йирик шоири Тиртейнинг замондоши АХИЛОХ ( VII асрнинг ўрталари) ижодида ўзининг ёрқин ифодасини топади. Бу шоирлар қаторига 635-559 йилларда яшаб ижод этган Солонни ҳам қўшишимиз мумкин. Шоир Феогнид ҳам шулар жумласидандир. МОНОДИК лирика–поэзиянинг оддий турлари ҳисобланган Ямб ва Элегия билан бирга VII-VI асрларда модоник яъни яккахон лирика ҳам бениҳоя тез тараққий этади. Шеъриятнинг бу тури халқ адабиёти ва мусиқанинг бевосита таъсири остида бунёд бўлади. Бу жанрнинг ватани бўлмиш Кичик Осиёнинг ғарбий қирғоғидаги каттагина Лесбос оролида туғилиб ўсган икки улуғ шоир АЛКЕЙ, САПФО лар ихтиро этган турли туман вазнлар билан МОНОДИК лирикани мислсиз юксак санъаткорлик чўққисига кўтарадилар. Унинг мазмунини ўша пайтга қадар юнон поэзиясида кўрилмаган чуқур инсоний

ҳис ва туйғулар билан суғорадилар. Сапфонинг 2 ташеърибизгачатўли қ етибкелган . Кейинги шоирлардан бири АНАКРЕОНТ–у ўз шеърларида фақатгина май ва севгини мадҳ этади. Драманинг ҳамма тури диний маросимлардан келиб чиққанлиги сабабли қадимги юнонлар бунга этиқод билан қараганлар. Эсхил жаҳон адабиётида санъат гултожи трагедиянинг отаси сифатида танилган. Эсхил Перикл даврида яшади. Демократик жамият тарафдори шоир ўз асарларида ижтимоий-сиёсий қарашларини унчалик яширмаган. Унинг «Ористея» трилогеясида Троя уруши ва унинг мудҳиш оқибатларини тўлақонли очиб беради. Эсхил ижодининг чўққиси «Занжирбанд Прометей». Шоир Асқар Қосимов ушбу асарни таржима қилган. Софоклнинг «Шоҳ Эдип» трагедияси Асқад Мухтор томонидан таржима қилинган. Шу асрнинг яна бир йирик трагедиянависи Эврипиддир. Унинг 92 асаридан 17 та етиб келган Эврипид ўз асарларида санъатдаги инсон тасвирини, ҳаётдаги инсон тасвирига яқинлаштиради, тақдирнинг шафқатсиз зарбаларига бардош берувчи қаҳрамон қалбида мардлик олийжаноблик самимий муҳаббат туйғулари билан бирга ҳар хил тубанликлар, ёвузликлар ҳам яширинганлигини ўз асарларида «Электра» трагедиясида қахрамон аёл мутлақо ёвуз сифатида олинса, «Медея»да гўзаллик донолик, муҳаббат ва садоқат тимсоли, бошига кетма-кет мусибат бахтсизликлар ёғилган аёл сифатида кўрсатилган. Комедия трагедияга нисбатан кейинроқ ривожланган. Юнон комедияси 2 қисмга ўрта аср ва янги давр комедияларига бўлинади. Аристофон қадимги комедиянинг ягона вакили. Комедия сўзи-юнонча комослар қўшиғи деган маънони билдиради. Комос деб эса тўйдан кейин кўчаларда тўда-тўда бўлиб хурсандчилик қилувчи кишилардир. V - IV асрлардаги насрий шакл юнон адабиётининг етакчи туриди р .Тарихий прозанинг биринчи вакил и -Геродот.

Фукидид-тарихий прозанинг иккинчи вакил и . Нотиқлик санъатининг асл ватани Сицилиядир. Уни V асрда адабий жанр ҳолида сафистлар яратганлар. Лийсинг, Демосфен, Цицерон ва бошқалар ўз нутқларида халқ ҳаёти ва ижтимоий ҳаётдаги тенгсизликларни қоралаб халқни ўз нутқлари билан озодликка чақирганлар. Фалсафий прозада Платон, Аристотель машҳур. V асрга қадар юнон тупроғининг энг маданий маркази Кичик Осиёдаги Иония вилояти ҳисобланиб келинган бўлса, роса ярим аср (499-449) давом этган Эрон-Юнон урушида Юнонлар ғалаба қозонганларидан сўнг, илму- фан, санъат ва маданият маркази Афина давлатига кўчади. Адабиёт соҳасида Афинанинг мавқеи шу қадар улуғки, V-IV асрлар адабиёти шу муаззам шаҳарда ўрнашган АТТИКА вилоятининг номига нисбат берилиб, Юнон адабиётининг аттика даври деб аталади. Афина ўзининг иқтисодий ва маънавий камолотига V асрнинг 50-30 йилларида, яъни Афина давлати тепасида Перикл турган вақтда эришди. Перикл ўз замонасининг ниҳоятда ишбилармони, давлат арбоби, оташин нотиқ, одамларда ташаббускорлик иштиёқини уйғотишга моҳир илму-фан, санъат ва адабиётга қизиққан бир шахс эди. У бутун юнон оламидан файласуфлар, олимлар, шоирлар ва санъат аҳлларини Афинага тўплайди. Периклга яқин турган, унинг ишларига яқиндан кўмаклашган улуғ зотлар орасида файласуфлардан Анаксагор, Сократ, тарих фанининг отаси Геродот, трагедия жанрининг асосчилари Софокл, ажойиб ҳайкалтарош Фидий ва шуларга ўхшаш умумжаҳон маданиятини юксакларга кўтарган зотларни кўрамиз. Юнон драматургиясининг барча турлари трагедия, комедия, сатиралар драмаси ана шу диний расмлар ва булар қатори айниқса Дионис маросимлари асосида майдонга келган. Афсоналарнинг ҳикоя қилишига қараганда Дионис Зевс билан Семела деган қиздан туғилганмиш. Дионис ўзининг одамтахлит, аммо думдор эчки туёқ ҳамроҳлари–сатирлар билан бирга дунёни кезиб юрган пайтларида инсоннинг оғир ва ғамгин ҳаётини кўради-да, одам

боласини бахтиёр, хушнуд қилиш мақсадида маъбудлар таоми амврозияни Олимп тоғидан уларга келтириб бермоқчи бўлади. Бироқ Олимп ҳукмдорлари ёш маъбуднинг ниятларини пайқаб қолишади. Дионис амврозияни ерга кўмиб қочади. Кўп ўтмай шу жойдан ток новдалари ўсиб чиқади, унинг ёқутсимон соҳир мевалари одамларга бахт ва шодлик келтиради. Диониснинг бу ўзбошимчалигидан қаттиқ ғазабланган отаси Зевс ўз ўғлини Олимп тоғидан бадарға қилади. Дионис ер юзида оғир машаққатлар билан ҳаёт кечириб оламдан ўтади. Фалакка кўтарилиш олдида ҳар йили икки марта ўз шарафига байрам ўтказишни Дионис одамларга васият қилган. Трагедиянинг бевосита Дионис маросимлари билан боғлиқ бўлганлигига ва тўғридан-тўғри шоду-хуррамлик маъбуди шаънига тўқилган дифирамб қасидаларидан ўсиб чиққанлигига Аристотель ҳам сира шубҳа қилмайди. «Поэтика» асарининг 4 бобида қатъий фикрлар айтади. Эсхилнинг 90 га яқин трагедиядан иборат бой меросидан бизга қадар фақат еттитаси етиб келган. “Эронийлар”, “Фиванинг етти душмани”, “Илтижогўйлар”, “Занжирбанд Прометей”, “Орестея” трагедиясига кирадиган “Агамемнон”, “Хоэфорлар” ҳамда “Эвменидлар” трагедиялари. Бу трагедияларнинг “Эронийлар” дан бошқаси мифологик мавзуларда ёзилган. Жаҳон адабиёти тарихига Софокл (асосан) Эдип ҳақидаги ривоятлар асосида ёзилган асарлари “Эдип шоҳ”, “Эдип Колонда” ва “Антигона” трагедиялари билан киради. Софоклнинг бу асарларидан ташқари бизга қадар яна тўртта трагедияси етиб келган. Шундан учтаси: “Аякс”, “Электра”, “Филактей” Торя афсоналари мавзуида ва биттаси “Трахинали аёллар” Геракл ҳақидаги ривоятлар асосида ёзилгандир. ЭВРИПИД – қадимги Юнон трагедиясининг учинчи вакили. 92 та асаридан бизга қадар 17 та трагедия ҳамда битта сатир драмасининг тўла ҳолда етиб келишини таъминлайди. Булар тубандагилар: “Алкестида”, “Медея”, “Гераклидлар”, “Ипполит”, “Гекуба”, “Геракл”, “Илтижогўйлар”, “Троялик аёллар”, “Электра”, “Ион”, “Ифигения Тавридада”, “Елена”,

“Андромаха”, “Финикиялик қизлар”, “Орест”, “Вакх қизлар”, “Ифигения Авлидада ва Киклоп” номли битта сатир драмаси. Бу асарларнинг ҳаммаси юнон таомилига кўра, Эсхил ҳамда Софоклнинг трагедиялари сингари мифологик афсоналар мавзуида ёзилгандир. Эврипиднинг юнон трагедиянавислигига киритган янгиликларини тўлароқ акс эттирган асари “Медея” трагедиясидир. Асарнинг воқеасини Эврипид “Аргонавтлар” афсонасидан олган. (Бу афсона ҳақида 1957 йилда Ўзбек Давлат Бадиий адабиёти нашриёти босиб чиқарган “Эллада қаҳрамонлари” китобидан тўла маълумот олиш мумкин.) “Медея”– хўрланган муҳаббат ва рашк трагедиясидир. КОМЕДИЯ–турли- туман қизиқчиликлар билан томошабинни кулдириш ёки ҳаётда учрайдиган баъзи бир манфий ҳодисаларни масхаралаш–комедиянинг асосий мақсадидир. Дастлабки комедиянавис шоирлар ўзларининг асарларида ана шу нуқсонларни фош этишга, кулги ва сатира ёрдами билан уларни бартараф этишга интилганлар. Шу сабабли «Қадимги Аттика комедияси» деб аталмиш махсус адабий оқим майдонга келади. Ўткир сиёсий жўшқинлик, демократия душманларига қарши муросасизлик - қадимги аттикка комедиясининг асосий хусусиятидир. Мазкур жанрда ижод қилган кўпдан-кўп шоирлар орасида фақат уч кишининг номи бизга маълум. Булар–Кратин, Эвполид ҳамда Аристофондир. Булардан фақатгина Аристофаннинг асарлари сақланиб қолган. У «Ахарнликлар» комедияси да ўзининг бутун тинчликсевар ғояларини асарнинг бош қаҳрамони, оддий деҳқон ДИКЕОПОЛ (адолатпарвар фуқаро) образи орқали кўрсатган. ЛИСИСТРАТА– комедиясини Аристофан Пелепоннес урушининг йигирманчи йилида (411), бутун юнон элини ҳалокат ёқасига келиб қолган бир пайтда ёзади. Асарнинг бош қаҳрамони Лисистрата (урушни тўхтатувчи)деган соҳибтадбир, серфаросат бу аёл, юнон тупроғидаги барча хотин-қизларни тўплаб уларни ўз эрлари ҳамда жазманлари билан яқинлик қилмасликка ва шу йўсин барча эркакларни беҳуда қон тўкишни тўхтатиб, бир-бирлари билан сулҳ тузишга мажбур этишга даъват этади. Аёллар ўз олдиларига қўйган мақсадларига,

яъни урушни тўхтатиб тинч ҳаёт кечиришга эришадилар. Аристофан ижодининг дастлабки даврларида ёзилиб, бевосита Афина демократик идора усулини тасвирлашга бағишланган энг ўткир сиёсий асар «СУВОРИЙЛАР»(424) комедиясидир. Драматург бу асарни ҳам Клеонга қарши ёзади, бироқ «Ахарнликлар» комедиясида Афина ҳукмронига сал-пал тегиб ўтган бўлса «Суворийлар» да бу зотни асарнинг бош қаҳрамони қилиб олади ва унинг кирдикорларини шафқатсиз фош этади. Бу асарларидан ташқари «Арилар», «Қурбақалар», «Давлат» деб омланадиган комедия асарларини ҳам яратганлиги унинг бу жанр устаси ва бошловчиси эканидан далолат беради. Тарихий проза –асари бизга қадар тўла ҳолда етиб келган тарихий прозанинг энг биринчи номоёндаси Геродотдир. Геродотдан қолган асарлар ичида энг муҳими ва қимматли маълумотлар билан жаҳон тарихини бойитиб келаётган асарининг номини «Тарих» яъни «Тадқиқот» деб атаган. Александрия олимлари бу асарни тўққиз бобга бўлиб, ҳар бирини юнон мифологиясидаги тўққизта муза номи билан атаганлар. Асар яқиндагина бўлиб ўтган Эрон-Юнон урушига бағишлангандир. Тарихий прозанинг иккинчи вакили Фукидид дир. Бу адиб ҳақида ҳам етарли маълумот йўқ. Олимлар уни 470-460 йиллар орасида туғилган бўлса керак деб тахмин қиладилар. 424 йили Пелепоннес урушида қатнашиб, Фракия қирғоқларидаги Афина флотига қўмондонлик қилади ва йирик бир ҳарбий хатоси учун давлат жиноятчиси ҳисобланиб, Афинадан ҳайдалади. Тахминан 400 йилларда вафот этади. У ўз асарини Пелепоннес уруши воқеаларига бағишлайди. Нотиқлик санъати-жамоат олдида сўзга чиқиб, унга бирон нарсани тушунтириш ёки исботлаб бериш зарурати қадим-қадим замонлардан бери одамларни дилкашликка, сўзамолликка рағбатлантириб келган. Ҳатто Гомер ҳам ўз поэмаларида Нестор, Менелай ва Одиссейнинг гапга ниҳоятда чечан бўлганликларини қайд этиб ўтади. Бироқ нотиқликнинг қадимги намуналари ёзма шаклда бизгача етиб келмаган. Аста-секин бу санъат ривожланиб асосан

икки турга ажралиб боради: Сиёсий нотиқлик. Суд нотиқлиги кейинчалик унинг учинчи тури юзага келади. Эпидектик – яъни тантанали нутқ нотиқлари пайдо бўлади. Эпидектик нотиқлар улуғ зотларни ва машҳур воқеаларни мадҳ этиб тантанали йиғинларда нутқ сўзлаганлар. Нотиқлик санъатини биринчи марта адабий жанр даражасига кўтарган ва унга илмий тус берган кишилар Софистлар бўлганлар. Н отиқлик санъатининг назарий асослари «Риторика» илми ярат илган. Риторика (оратор, нотиқ)нинг асл ватани Сицилия бўлган. Қадимги риториканинг асосчилари деб Сицилиялик Корак ҳамда Тисей деган нотиқларни кўрсатадилар. Бироқ улар ҳақида бизгача ҳеч нарса етиб келмаган. Горгий асосан мифологик мавзуларда тантанали нутқлар сўзлаган, унинг номи остида бизга қадар «Елена» ва «Полимед» сарлавҳали иккита ёзма нутқ етиб келган. Горгийнинг айтишича нотиқнинг энг муҳим вазифаси тингловчини ишонтириш, уни мафтун этиш, ром қилишдир. Эллинизм даврининг олимлари Афинада яшаб, шу ерда ижод қилган бир талай машҳур сўз санъаткорларининг орасидан 10 тасини энг улуғлари деб биладилар. Улар қуйидагилар:Антифонт, Андокид, Лисий, Исократ, Исей, Ликург, Демосфен, Эсхил, Гиперид ва Динарх. Бизгача мана шу сўз санъати усталарининг асарлари етиб келган холос. Нотиқлик санъатини янада юксак босқичларга кўтарган иккинчи буюк зот Демосфендир. Ун дан бизга қадар 61 та нутқ ва 6 та мактуб етиб келган. Фалсафий проза–эрамиздан олдинги V-IV асрларда илму-фан тараққиёти, санъат, адабиёт, тарих ва нотиқлик соҳаларидаги ютуқлар билан бир қаторда юнон фалсафаси бениҳоя кенг ривож топди. Фалсафий тафаккурнинг асосий оқимлари бўлган материализм ҳамда идеализм таълимотлари шу даврда такомиллашади. «Идея» сўзининг ўзи ҳам биринчи марта фалсафий истеъмолга Платон томонидан киритилган. Платоннинг қарашича бирдан- бир тузум деб тушунилган бу давлатда жамият аъзолари 3 тоифага

бўлинади:Файласуфлар–мамлакатни идора қилишлари керак . Соқчилар– мамлакатни қўриқлашлари керак. Меҳнаткашлар– (деҳқон ва косиблар) ҳамма фуқарони боқишлари, кийинтиришлари лозим. Платон идеал давлатида бутун эътиборни файласуфларга қаратади. Платоннинг бизга қадар 41 та асари етиб келган. Аристотель ўзининг санъат ва адабиёт ҳақидаги фикрларини «Поэтика» асарида баён қилади. Биринчи Рим шоири юнонистонлик Ливий Андроник (284-204) бўлган. Андроник қадимги Сатурн вазнида “Одиссея” достонини лотин тилига таржима қилади. Гнней Невий ҳам худди Андроник сингари ўзининг трагик асарларининг мазмунини юнон ёзувчилари асарларидан олган. Невий трагедиялари қаҳрамонлари саҳнага Рим сенаторлари киядиган алвон ҳошияли устки либос, яъни ПРОТЕКСТА кийиб чиқадилар. Шу сабабли мазкур асарларни ПРОТЕКСТАТА деб атаганлар. Невий ёзган протекистаталардан биз фақат иккитасининг номинигина биламиз. Булар “Ромул” ва шоирнинг замондоши Клавдий Марцелнинг Кластидий шаҳри яқинида галлар билан бўлган жанги ҳақидаги “Кластидий” трагедиясидир. Невий талантининг энг юқори чўққиси “Пун уруши” достонидир. Рим миллий достончилигига асос солиш жиҳатидан бу асар лотин адабиёти тарихида муҳим ўрин тутади. Достон яқинда бўлиб ўтган биринчи Карфаген уруши воқеаларига бағишланган. Бироқ асарда худди Гомер достонларида бўлгани каби, реал тарихий ҳодисалар мифологик афсоналар билан чатишган ҳолда тасвир этилади. Дастлабки Рим шоирлари орасида энг йириги, албатта Квинт Энний (239- 169) бўлган. Унинг асарлари – “Гекуба”, “Ифигения”, “Александр”, “Медея” трагедиялари. Энний ўзининг ўткир маҳоратини “Анналлар” (Солномалар) достонида янада кенгроқ намойиш қилган. 60 000 мисрадан иборат 18 боб (Бизга қадар 1200 мисраси етиб келган) салмоқдор бу асар Эннийнинг

Трояни ташлаб қочишдан бошланиб, то шоирнинг замонасига қадар давом этган бутун Рим тарихини ўз ичига олади. 2) ПЛАВТ–улуғ Рим комедиянависи. Унинг энг ўткир ва мароқли асарларидан бири “Мақтанчоқ жангчи” комедиясидир. “Хумча” комедияси ҳам ўзининг бадиийлиги ва социал моҳияти жиҳатидан “Мақтанчоқ жангчи” асаридан қолишмайди. Бу комедиянинг асосий мавзуси бойликнинг инсон хулқини бузадиган ярамас таъсирини кўрсатишдан иборат. Айни замонда Рим жамияти учун бу масала жуда муҳим бўлган. ЦИЦЕРОН–ўзининг оташнафаслиги билан Демосфен даражасида турадиган ва антик дунёнинг иккинчи улуғ сўз устаси сифатида танилган нотиқ Марк Туллий Цицерондир. “Оратор ҳақида”, “Брут”, ва “Оратор” асарлари машҳур. ЛУКРЕЦИЙ–ички ғалаёнларни тугатиш, замондошларига маънавий тасалли бериш мақсадида Эпикур фалсафасини ташвиқ қилган мутафаккир шоирларнинг энг йириги 6 бобдан иборат “Буюмлар хислати” поэмасининг муаллифи Тит Лукреций Кардир (98-55). ВЕРГИЛИЙ ҳаммаси бўлиб учта асар ёзган: «Буколикалар» (Чўпон шеърлари). «Георгикалар» (Деҳқон шеърлари). «Энеида» достонидир. Вергилийнинг биринчи йирик асари «Буколикалар» ўнта шеърдан иборат тўпламдир. Бу тўпламга киритилган шеърларни кўпинча эклогалар яъни шеърий парчалар ҳам деб юритишган. Вергилий чўпонларнинг осуда, беташвиш ҳаётини аҳён-аҳёнда бузиб туришади. Масалан: Италиянинг шимолий қисмларидаги ерларни Октавиан қўшинлари томонига мусодара қилиш муносабати билан деҳқон оммаси бошига тушган оғир кунларни баъзи эклогаларда аниқ кўришимиз мумкин. Георгикалар поэмаси мазмун жиҳатидан биринчи поэмага ўхшаш. Неча ўн йиллаб давом этган уруш оқибатини тугатиш, вайрон бўлган майда ва ўртаҳол деҳқон хўжаликларини тиклаш, умуман деҳқончиликни ривожлантириш масалалари, юртнинг осойишталиги, халқнинг тинчлиги йўлида қайғурган чинакам ватанпарвар шоир шу аснода асарини

ёзади.Дидактик мазмундаги бу поэма йирик тўрт қисмдан иборат каттагина асардир:Ғаллакорликка , Боғдорчиликка , Чорвачиликка , Асаларичиликка бағишланади. Вергилийни Рим поэзиясининг чўққисига кўтарган, унинг шуҳратини ер юзига таратган улуғ асари Энеида достонидир. Қадимги манбаларнинг шаҳодатига кўра «Энеида» достони устида шоир ўн йил ишлаб, асарни эрамиздан аввалги 19 йилда деярли тугатади. Энеида бутун воқеаси Троя шаҳри тор-мор қилинганидан сўнг бош қаҳрамон Энейнинг ўз ҳамроҳлари билан бирга Италияга қараб йўлга чиқиши, унинг денгизда тортган оғир машаққатлари, ниҳоят манзилга етиб келиши, Рим давлатини барпо қилиш йўлида олиб борган курашлари тасвирларидан иборатдир. Асар ҳар бири олти бобдан (қўшиқдан) иборат икки қисмга ажратиб ёзилган. Биринчи 6 боб қаҳрамоннинг Троядан чиқиб Италияга етиб келиши даврида кечирган саргузаштларига, кейингиси Италия тупроғидаги жангларига бағишланади. ГОРАЦИЙ–Вергилийнинг замондоши ҳамда дўсти, Август даврининг иккинчи улуғ шоири Квинт Гораций Флакк. Горацийнинг асарлари бизга қадар тўла ҳолда етиб келган. Улар қуйидагилар: «Эподлар» деб аталувчи 17 та шеърдан иборат тўплам. «Сатиралар» деб аталувчи 18 та шеърдан иборат 2 тўплам. «Қасидалар» деб аталувчи 103 та шеърдан иборат 4 та тўплам. «Номалар» деб аталувчи 23 шеърдан иборат 2 та тўплам. «Байрам мадҳи» деб аталувчи алоҳида 1 та шеър. Горацийнинг тамомила янги оригинал ва юксак бадиий асарлар яратгани «Эподлар» тўпламининг ҳамма шеърларида равшан сезилиб туради. Гораций ижодининг энг сўнгги маҳсули «Номалар» дир. Рим адабиётида Горацийга қадар нома ёзганлар талайгина, уларнинг барчаси номаларини назмда, шеърий шаклда ёзганлар. Бироқ номаларни биринчи бўлиб назм шаклига кўчириб, уларга юксак бадиий тус берган ва махсус адабий жанр сифатига кўтарган шоир Горацийдир.

ОВИДИЙ. Август замонасининг охирги улуғ шоири, элегиянавис шоирларнинг энг сўнгги буюк вакили Публий Овидий Назондир. Овидийнинг адабий фаолияти 3 қисмдан иборат: “Amores” (ишқий элегиялар) тўплами билан бошланади. Шу жанрнинг тамойилларига кўра тўпламнинг бир қанча шеърлари шоирнинг Коринна деган маъшуқасига бағишланади. Аммо бу аёлнинг бўлган-бўлмаганлигини аниқлашнинг сираям иложи йўқ. Овидийнинг элегияларида Тибулл ҳамда Проперций асарларида бўлгани каби чуқур муҳаббат туйғуларини, оғир изтироб аламларини, севги йўлида фидойилик ва самимийликни ахтариш ҳам бефойда. Шоирнинг ўз тили билан айтганда у фақат «Хуррам муҳаббатнинг хушчақчақ куйчиси» бўлган. Овидийнинг олдинги шоирлардан яна бир фарқи шундаки, бу адиб Вергилий ижодида бошланган усулни давом эттириб, ўзининг ижодида нотиқлик санъати қоидаларидан бениҳоя кенг фойдаланади ва шу йўсин Рим поэзиясининг келгуси тараққиёти йўлида янги даврни бошлайди. «Қаҳрамон аёллар» ёки «Мактублар» деб аталувчи иккинчи асари ҳам Овидий ижодининг илк маҳсулларидан бўлиб, машҳур афсонавий хотинларнинг ўз ошиқларига ёзган номалар тўпламидан иборатдир. Турли- туман мавзуларга масалан, меҳмон кутиш, таом тайёрлаш, ҳар-хил ўйинлар уюштириш, пардоз қилиш, ясаниш, ҳатто баъзи касалликлардан даволаниш ва бошқа масалаларга атаб шеърий асарлар ёзиш эллинизм замонасида кенг ёйилган эди. Одамларга таълим бериш мақсадларини кузатган дидактик мазмундаги бу тариқа асарларга тақлидан Овидий ўзининг Ars amatoria «Севги санъати» поэмасини яратади. Овидийнинг бошланғич давр ижодига кирадиган яна иккита асарининг мавжуд эканлиги маълум: А) «Пардоз малҳамлари». Б) «Севги давоси» Августга манзур бўлиш учун Овидий бир даража илмий мазмундаги жиддий мавзуларга қўл уриб «Метаморфозалар» (турланиш) ҳамда «Фасто» (Ойнома) деган катта-катта икки достонни бирдан бошлайди. «Метаморфозалар» Овидий ижодининг чўққиси, Рим адабиётининг улуғ ёдгорликларидан биридир. Йирик- йирик 15 бобдан гекзаметр вазнидаги 12

000 мисрадан иборат бу салмоқли достон Юнон ва Рим мифологияларида ниҳоятда кўп учрайдиган афсонавий турланишлар, маъбуд ва маъбудаларнинг, сув ва ўрмон париларининг, айниқса одамларнинг жониворларга, ўсимликларга, тоғ ва тошларга, ҳатто юлдузларга айланиб қолишлари ҳақидаги ривоятлар ҳикоя қилинади. Поэмага ана шундай ривоятлардан 250 таси киритилган. Фикримизнинг исботи сифатида асарга кирган афсоналардан бирини келтирамиз. Фаста (Ойнома) достонида Овидий ҳам худди Каллимах сингари ойларнинг номларига муфассал изоҳ беради, ҳар қайси ойда ўтказиладиган байрамларни ва бу байрамларнинг қандай афсона ва ривоятлар билан боғлиқ бўлганлигини баён этади. Янги асарда шоирни асосан Рим тарихига, инчунун Август хонадонига алоқадор афсоналар қизиқтирган. Поэманинг ўзи ҳам Октавианга бағишланган. Метаморфозалар достони деярли қўлдан чиқиб, «Фаста» поэмаси ярмига етиб қолган эди. Эрамиздан кейинги 8 йилда Октавиан Августнинг буйруғи билан Овидий Рим империясининг узоқ вилоятига, Қора денгиз қирғоғига Томи (ҳозирги Констанца) шаҳрига сургун қилинади. Сургун сабаблари то шу кунгача маълум эмас. Сургун йилларида шоир ўзининг сўнгги асарлари– беш қисмдан иборат «Ғамгин элегиялар» Tristia, 4 қисмдан иборат Epistolae ex Ponto “Понтдан мактублар”, “Қора денгиздан мактублар” тўпламларини ва бошқа асарларини ёзади. Овидийнинг сургунда ёзган элегияларининг мазмуни бир-бирига яқин. Масалан, “Ғамгин элегиялар” тўпламининг биринчи қисмида сургун сафарининг машаққатлари, Римни абадий ташлаб кетиш, рафиқасидан, қариндошларидан, дўстларидан айрилиш, денгиз тўлқинлари, ўлим даҳшатлари ҳақида ҳикоя қилади.

Адабиётлар: 1. Алимуҳаммедов А. Антик адабиёт тарихи. Тошкент, Ўқитувчи, 1975. 2. Азизов Қ., Қаюмов О. Чет эл адабиёти тарихи. Тошкент, Ўқитувчи, 1987. 3. Алексеев М.П. и др. История зарубежной литератур ы (средние века и возрождения). Москва, Высшая школа, 1987. 4. Артаманов С.Д. История зарубежной литературы XVII-XVIII в.в. Москва, Просвещения, 1978. 5. Бойназаров Ф. Жаҳон адабиёти. Тошкент, Мусиқа, 2006. 6. Дўстмуҳаммедов Қ. Нобел мукофотини олган адиблар. Тошкент, Маънавият, 2002. 7. Комилов Н. Тафаккур карвонлари. Тошкент, Маънавият, 1999. 8. Сулаймонова Ф. Шарқ ва Ғарб. Тошкент, Ўзбекистон, 1997. 9. Саидов У. Европа маърифатчилиги ва Миллий уйғониш. Тошкент, “Академия”, 2004. 10. Саримсоқов Б. Абсурд манисизликдир. “Ўзбекистон адабиёти ва санъати”, 2002.

Похожие

Юнон адабиёти

Миф ва жаҳон адабиёти энг қадимги Шарқ адабиёти

Кадимги адабий ёдгорликлар.юнон комедиясининг пайдо булиши. Софокл ижоди. Аттика насрий адабиёти

Волгабуйи халклари адабиёти. Татар адабиёти

Классицизм адабиёти