Кадимги адабий ёдгорликлар.юнон комедиясининг пайдо булиши. Софокл ижоди. Аттика насрий адабиёти - Литература - Рефераты

Кадимги адабий ёдгорликлар.юнон комедиясининг пайдо булиши. Софокл ижоди. Аттика насрий адабиёти

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

122.5 KB

Кадимги адабий ёдгорликлар.юнон комедиясининг пайдо булиши. Софокл ижоди. Аттика насрий адабиёти. Рим хукмронлиги даври . Рим комедияси Режа: 1.Август даври Рим адабиёти, Империя даври Рим адабиёти, Сунги давр Рим адабиёти, Плавт ижодининг асосий хусусиятлари, Рим тарихнавислиги. Ю. Цезар. Лукреций файласуф шоир сифатида, Юнонистон Рим хукмронлиги остида, Рим адабиётининг юнон адабиёти билан богликлиги 2. Римнинг дастлабки шоирлари, Насрий шаклнинг етакчилиги, Нотиклик санъатининг гоявий таъсири, Фалсафий наср. Аристотель ижоди, Комедиянинг келиб чикишида хажвий кушикларнинг роли, Арестофан ижодида уруш ва тинчлик, 3. Арестофан асарларида шакл ва мазмун бирлиги, Софокл ижодий фаолияти, “Шох Эдип” асарининг ахамияти, “Шох Эдип” узбек сахнасида

К адимги адабий ёдгорликлар сифатида ХОМЕРнинг «Илиада» ва «Одиссея» достонларини к ў рсатиш мумкин. Ҳар икки достоннинг мавзуси Троя афсоналаридан, яъни юнонлар билан трояликлар ўртасида б ў либ ўтган уруш ривоятларидан олинган. Хомер достонларида акс эттирилган жамият тара ққ иётининг бос қ ичлари. «Илиада» достони 15700 мисрадан иборат б ў либ, 24 бобга б ў линган. Асарнинг бош мавзуси - Ахилл ғ азабини куйлаш. Ахилл - юнонлар баҳодири. Унинг ба ҳ одирлиги д ў сти Патрокл учун трояликларга қарши жангга кириб, троя ба ҳ одири Гекторга қ арши курашида кўринади. «Илиада» - «Жангнома» б ў лса, «Одиссея» - «Саё ҳ атнома»дир. «Одиссея» достонида Троя урушининг бош қа қ рамонларидан бири, Итакия шо ҳ и Одиссейнинг саргузаштлари ҳ икоя қ илинади. «Илиада» ва «Одиссея» достонлари хал қ о ғ заки адабиёти асосида яратилган қа қ рамонноманинг классик намунаси сифатида. Достонларнинг сюжет қурилиши, бадиий даражаси. Достонларнинг яратилиш усули - реалистик усул. «Илиада» ва «Одиссея» қ а ҳ рамонлари - ҳ арбий демократия ва уру ғ чилик жамоасининг инқирозга юз тута бошлаган давридаги юнон қабилаларининг орзуларини ифодаловчи асарлардир. Достонларда худолар ва одам қ аҳрамонлар образи; уларнинг инсонийлиги, ҳаётийлиги, характерларининг индивидуаллиги. Хомер достонларининг услуби, бадиий воситалардан фойдаланиши. «Илиада»нинг қ одир Мирму ҳ амедов томонидан қ илинган ў збек ча таржимаси. Маълумки, тарихий ўтмишдаги му ҳ им воқеалар т ўғ рисида қа ҳ рамонлик достонлари ҳ амма хал қ ларда, жумладан, ўз бек хал қ ида ҳам бор. Хомер достонлари билан Ўрта Осиё хал қ ларининг мардлик, ба ҳ одирлик достонларидан бири - «Алпомиш» ўртасидаги я қ инлик. Бу ўринда ў хшашликлар к ў п. Хомер масаласи.

Хомер ҳар қ андай севимли шоирдек, аввало ҳ ар бир китобхоннинг шахсий эмоционал туй ғ уларига мурожаат қ илади. Унинг қарашларида абадий ва азалий муаммоларгина эмас, кейинги барча замонларга тегишли даъватлар ҳ ам сезилади. Бизнингча, ҳар бир ҳ озирги китобхон ҳ ам бу қ адимий эпосларда давримизнинг энг долзарб муаммоси - уруш ва тинчлик ҳ а қ ида ўзини ҳаяжонлантирувчи муло ҳ аза ва ҳ ис-туйғуларни топади. Овр ў по хал қ лари адабиётларининг энг яхши намуналари эзгулик ва инсонпарварлик ғоялари билан су ғ орилар экан, бунда қ адим юнон эпосларининг таъсири йў қ деб бўлмайди. Жумладан, Хомер ҳатто ўзининг энг севимли қ а ҳ рамони Ахиллнинг ҳам интиқом изтиробида эс-ҳушини й ўқ отиб ва ҳ шиёна қон т ў кишини кечирмайди. У ме ҳ монд ў ст қў шнисига хиёнат қилиб уруш бошланишига сабаб б ў лган трояликларга ҳ ам инсоний бир шаф қ ат тилайди, Ўз шаҳарларини, болаларини, ҳ аётларини ҳ имоя қ илишга мажбур б ў лган, ў з ша ҳ зодаси Париснинг касрига қолган трояликларга хайрихоҳлик билдиради. Биро қ оддий кишиларга б ў лган бу хайрихоҳлик ҳ еч бир жойда ёвузликни о қ лаш, хиёнатни хаспўшлаш тусини олмайди. Ахлоқий позициянинг бундай муста ҳ камлиги, ҳаётбахшлиги, эзгулик ва ҳалолликка, жа ҳ оний уйғунлик ва мангу гўзалликка интилиш - бу достонларнинг умрбоқийлигини таъмин этган. Назаримизда, достонларнинг барча хал қ лар, барча замонлар учун барҳаётлиги сабабларидан яна бири - шеърият да ҳ осининг қалам ва калом қ удратидир. Юнон адабиётидаги дидактик эпоснинг энг биринчи намунаси Гесиоднинг «Меҳнат ва кунлар» поэмасидир. Асар инсон ме ҳ натининг улуғлиги, адолатнинг бар қ арорлиги ва меҳнат а ҳ ли н инг тирикчилиги й ў лида учрайдиган турли масалалар ҳа қ идаги наси ҳ атлар шаклида ёзилгандир. Асарга кирган « қ ир ғ ий билан Булбул» масалида шоир замонидаги ижтимоий тенгсизлик ифодаланган. Зўравонлик ҳ укмрон бўлган замонда фа қ ирлар учун ягона чора - ме ҳ нат қилиш ва ме ҳ нат ор қ али тирикчилик ў тказиш деган фикрни илгари суради.

Эрамизгача бўлган VII-VI асрларда юнон жамияти ва маданияти. Юнон ҳаётида р ў й берган ижтимоий сиёсий ўзгаришлар натижаси ўларо қ адабий жанр сифатида лириканинг пайдо бўлиши. Юнон тилидаги «Лирика» чол ғ у асбоби «лира»дан олинган б ў либ, муси қ а билан айтилувчи шеър деган мазмунни билдиради. Ҳар бир лирик шоир ҳам, муаллиф ҳ ам бастакор б ў лган. Кейинчалик лириканинг Ямб ва элегия турлари адабий жанрга айланди. Шу билан бирга якка шахс томонидан ижро этиладиган - монодик лирика ва хор лирикаси вужудга келди. қ адимги юнон шеъриятида қофия б ў лган эмас, лекин оҳангдорликни белгиловчи вазн б ў лган. Манбаларнинг берган маълумотига к ў ра юнон лирикаси бой ва ранг-баранг б ў лган. Элегик лириканинг вазни ҳам, мазмуни ҳ ам эпик достонларга я қ ин туради. Ямб - ҳ азил - мутоибани, танқидий фикрларни ифода этувчи шеърий асар. Бизга маълум бўлган энг қ адимги элегиянавис шоир Каллиндир, Элегияларида ватанни ҳ имоя қилишга даъват этади. Бу мавзу шоир Тиртей ижодида давом этдирилиб, шеърларида Спарта лашкарларини ватанни му ҳ офаза қ илишга, душманга нисбатан шафқатсиз б ў лишга ча қ иради. Шоиринг таъбирича, жангчининг олий фазилати - ботирлик ва жасоратдир. Шу билан бирга қў р қ о қ лик, номардликни қатти қ қ оралайди. Тиртейнинг элегиялари бутун юнон оламида кенг тар қ алган. Шоирнинг шеърлари жангга кетаётган лашкарларнинг жанговар қў ши ғ ига, мактаб талабаларини ватанпарварлик ру ҳ ида тарбияловчи дарсликка айланган. Архилох ижодида инсоннинг шахсий туйғулари ў з ифодасини топган. Унинг поэзиясида бошидан кечирган о ғ ир ҳ аёти, аламли муҳаббати тасвирланади. Архилох ижодида элегия ва ямблар яратган. Бу даврда монодик, яъни яккахон лирика ҳ ам ривожланди. Шоир Алкей билан Сапфолар бу лирика вакилларидир. Алкей ижодида сиёсий мавзулар билан бирга аёллар латофатини тасвирловчи шеърлари ҳам мавжуд. Шоира Сапфо поэзияси фа қ атгина шахсий кечинмалар, юрак ҳ ислари билан чегараланган, деярли якка-ягона мавзу - севги ва гўзалликдир.

Монодик лириканинг яна бир вакили шоир Анакреонт бўлиб, ижодидаги асосий мавзу - иш қ ва майдир. Анакреонтнинг иш қ ий ва зиёфат маросимларида айтиладиган қў ши қ ларининг ҳаётбахш о ҳ анги. Анакреонт иш қ ий шеърларидан ташқари мад ҳ ия, элегия, эпиграммалар ҳ ам ёзган. Эрамиздан аввалги V аср юнон жамиятининг ижтимоий-сиёсий ва маданий жи ҳ атдан ю қ ори бос қ ичга чи ққ ан даври б ў либ, Перикл давлатни бошқарган. Бу давр юнон тарихи во қ еаларга бой, турли жабҳалар, жумладан, илму-фан, санъат ривожлантирилди. Ана шу ўзгаришлар муносабати билан му ҳ им сиёсий ва ахло қ ий муаммолар адабиётда ў з ифодасини топди. Бу муаммолардан давлат билан фу қ аро орасидаги масалаларни ҳал қ илиш, хал қ манфаатларини ҳимоя қ илиш, инсонпарварлик эди. Худди шу масалаларни ҳ ал қилишда драматургия жанрини алоҳида к ў рсатиш лозим. Драма - ҳаракат маъносини ифодалаб, унинг келиб чи қ ишини халқнинг диний маросимлари билан боғлайдилар, Дионис маросимларидан (ме ҳ нат ва маросим қў ши қ лари) драманинг барча турлари - фожеа, комедия ва сатирлар драмаси юзага келган. Трагедия - «така қў ши қ и» (Дионисни такага ўхшатганлар) Драманинг ҳ амма тури диний маросимлардан келиб чи ққ анлиги сабабли ҳ ам қадимги юнонлар бунга эътиқод билан қ араганлар. Юнон театрининг пайдо б ў лиши ва унинг хусусиятлари. Юнон театрининг оммавийлиги ва хал қ чиллиги. Театр мусоба қ аларининг уюштирилиши. Эсхил жа ҳ он адабиётида санъатлар гултожи - трагедиянинг отаси сифатида танилган. У милоддан аввалги 525-456 йилларда, юнон маданиятининг олтин даври - Перикл даврида яшади. Шоир замонасининг энг му ҳ им тарихий воқеаларида, айни қ са, Юнон-Эрон урушларида, Марафон, Саламин, Платеядаги жангларда қатнашди. Эсхил асарларидан маълум б ў лишича, шоир демократик давлат тузуми тарафдори эди. Шоир ўз асарларида ижтимоий, фалсафий, сиёсий қарашларини унчалик яширмаган. қадимги замон олимларининг гуво ҳ лик беришларича, Эсхилнинг 90 та драматик асари б ў либ, ундан бизгача 70 таси етиб келган.

Эсхилнинг илк асарларидан бири «Илтижог ў йлар»да шо ҳ Данайнинг 50 қизи ҳ а қ идаги ривоятга мурожаат қилган. «Форслар»да Эрон-Юнон урушлари тасвирланиб, Кайхусравнинг золимлигини Юнонистоннинг эркин, демократик тузумига қ арши қў яди. Асарда шоир Эрон билан сул ҳ тарафдори сифатида кўринади. Бизгача тўла етиб келган «Орестея» трилогияси Троя урушлар туркумига киради. Эсхилнинг «Занжирбанд Прометей» трагедияси шоир ижодининг ч ўққ иси ҳ исобланади. Ҳа қ и қ атан асар бадиий - ғоявий теранлиги, ҳур фикрларга, фалсафий мушоҳадаларга бойлиги, инсон ру ҳ ий оламининг сирли қатламларини дадил к ў рсатиши жиҳатидан жа ҳ он адабиёти хазинасининг мислсиз дурдонаси бўлиб қолган. Шоир Асқар қ осимов бу мангу обидани таржима қиларкан, асарнинг худди шу маънавий жиҳатларини са қ лашга интилди. Асарда Зевс томонидан жазога маҳкум қилинган Прометей да ҳ шатли қийно қ ларга мағрур бардош бериб, келажакда Зевсдан ғолиб чи қ ишга интилади. Мана шу ишонч Прометейга чексиз куч-қудрат ато этади. Кавказ то ғ ларидаги қ ояга михланган Прометей инсонларга билим, олов, ёру ғ лик келтиргани билан фа ҳ рланади ва азобларга мардона бардош беради. Маълумотларга к ў ра бу асар трилогия таркибига кирган. Асарнинг «Озод этилган Прометей», «Прометей оловбардор» деб номланган бошқа қ исмлари т ў ла етиб келмаган. Асарда Прометей образи ор қ али Инсон ма ғ рурлиги, сабот ва матонати улуғланади. Прометей инсонларга инсонлик йўлини к ў рсатганлиги билан фахрланади. Бу й ў л инсонларга яхшилик қилишдан бошланади. Эсхилнинг бадиий маҳорати. Юнон трагедиясининг шаклланишида Эсхилнинг тутган ўрни ва ижодининг бутун антик дунё адабиётига кўрсатган таъсири. Эсхил трагедиялари реализмининг ўзига хослиги ва чекланганлиги; мифологик образлар ор қ али даврнинг ижтимоий ҳ одисаларини кўрсатиши.

Эсхил трагедиялари шакл ва мазмунининг бирлиги, ғ оясининг теранлиги, образларининг буюклиги ва кескинлиги. Софокл - талантли лашкарбоши Перикл ҳ укмронлик қилган ёки Юнонистон тарихининг олтин асрида яшаб ижод этган шоиридир. 60 йиллик умрида 120 дан зиёд асар ёзган, драматик шоирлар мусобақасида 24 марта ғолиб б ў лган. Шо ҳ она асарлари билан дунёни қойил қолдирганига қарамай, жуда камтар б ў лган ва қ ай ғ у аламларини, шодлигини хал қ билан ба ҳ ам кўрган. Софокл ўзининг дурдона асарларини мардлик ва ростг ў йлик билан «Хомернинг ноз-неъматларга бой тўкин-сочин дастурхонидан тўкилиб қолган ушо қ лар холос» деганида ҳа қ эди. Унинг «Шо ҳ Эдип» асари Ас қ ад Мухтор томонидан таржима қ илинган. Трагедиянинг ғояси. қа ҳ рамон та қ дирида р ў й берган ўзгаришлар ор қ али ёзувчи инсоннинг ҳа қ и қ атга эришиш йўлларини к ў рсатади. Эдипнинг қусурлари «Шоҳ Эдип»да Софокл ривоятга асосланган ва унинг охирги қ исмини тасвирлаб, жуда катта ахло қ ий, фалсафий, маънавий муаммоларни ў рта га ташлайди. Асарда виждонли кишининг чексиз қийноқларга дучор б ў лиши, шунга қ арамай, инсон ўз виждонини охиригача са қ лаб қ олиши тараннум этилади. Инсоннинг қ адр-қиммати, мартабасининг ғ оят ортиши, уй ғ ониб келаётган инсоннинг қудрати, гўзаллиги, унинг ички ва таш қ и дунёсини таърифлаш Софокл трагедияларининг асл мо ҳ иятидир. Ни ҳ оят даражада мифологик афсоналардан му ҳ им во қ еаларни ажрата билиш, уни ў з ма қ садларига мослаштириб, ундан ҳаётнинг айнан ў з ига ў хшаш драматик асарлар яратишга қодир б ў лган Софоклнинг жаҳон трагедияси учун аҳамияти, трагедияда та қ дир ва инсон иродаси эркинлиги масаласининг қў йилиши. «Антигона» трагедияси Лай («Шо ҳ Эдип» қа ҳ рамони) хонадонидаги фожеаларнинг хотимасини тасвирлайди. Унда Антигона қисмати к ў рсатилади. Асарда давлат ва шахс, давлат ва диний қонунлар масаласининг ечилиши. Софокл қа ҳ рамонларининг реалистик хусусиятлари, уларнинг бир-

бирига қ арама-қарши қў йилиши. Асарларнинг тили. «Шо ҳ Эдип» ўз бек тилида. Эврипид - қ адимги юнон трагедиясининг учинчи вакили б ў либ, 92 асаридан 17 асари етиб келган. Агар аввалги икки буюк драматург ижодида улу ғ ворлик ва қа ҳ рамонлик ғоялари к ў рсатилган б ў лса, Эврипид шу абадий ғояларнинг устига-устак, санъатдаги инсон тасвирини ҳ аётдаги инсон тасвирига яқинлаштирди, та қ дирнинг шафқатсиз зарбаларига бардош берувчи қ а ҳ рамон қалбида мардлик, олижаноблик, самовий му ҳ аббат туйғулари билан бирга ҳ ар турли тубанликлар ва ёвузликлар ҳам яширинганлигини ҳ а ққ оний к ў рсатишга журъат этди. Инсон фоний дунёдаги ўткинчи орзу-ҳавасларни деб, амал, мартаба, молу давлатни деб жирканч жиноятлардан қ айтмаслигини фош эта билди. Агар «Электра» трагедиясида қа ҳ рамон аёл мутла қ ёвуз сифатида олинса, «Медея»да гўзаллик ва донолик, муҳаббат ва садо қ ат тимсоли, бошига кетма-кет мусибат, бахтсизликлар ё ғ илган аёл сифатида к ў рсатилади. Асарда Медея севган турмуш ўрто ғ и Ясоннинг унга нисбатан қилган хоинлигидан Медея х ў раланиши, ғазаби тасвирланади. Медея шахсий бахтидан айрилганига бир қай ғ урса, юртда орият, лафз, инсоф, диёнат қолмаганига минг қ ай ғ уради. Аммо дунёда виждон, инсоф қолмаяпти, деганча тақдирга тан бериб, ёвузларнинг айтганига итоат этиш мард инсонларга ярашмайди. Медея эса мураккаб инсонлар тоифасидан, Унинг дилидаги курашни охирига етказиш а ҳ ди тилига кўчади. Медея ушбу сўзларни алам ва ғурур билан айтади: Осмон тийра... Лекин бу билан ҳ али ў йин тугамади... Медеянинг қ албида ягона қасос ў ти ҳ укмрон. Лекин у чексиз ғазаб устида баъзилардай а қ лини й ўқ отиб қў ймайди. У бир ў з и тождорларга қ арши курашга тайёр. Илгари у Ясон учун, севгиси учун қандай дадил курашган б ў лса, энди Ясонга қарши, қасос учун шундай жасорат билан курашади. Менинг азам ҳ исобига ушбу дунёда ҳеч бир банда ишрат т ў йин қура олмагай, - деганида Медеянинг ў з куч-қудратига чексиз ишончи сезилади.

Ясон - мураккаб образ. У к ў рсатган қ а ҳ рамонликлари билан танилган, лекин шоҳга я қ ин б ў лиш учун ҳамма нарсадан кечишга қодир. Ясон янги нико ҳ билан тахтга я қ инлашув ниятида Медеяни турли ёл ғ он ваъдалар билан, ширин гаплар билан алдайди. Лекин асарда Медеянинг о қ иллиги к ў рсатилиб, Ясоннинг тили ва дили бошқа эканлигини у қ тиради. Ўз севгиси учун Медеянинг Ясондан олган ўчи тасвирланади. «Медея» - х ў рланган му ҳ аббат ва рашқ трагедиясидир. «Ипполит» трагедиясида ҳ ис-туйғулар ва ички низолар кўрсатилади. Бу асар қ а ҳ рамони Ипполит ва унинг ў гай онаси ўртасидаги келишмовчиликлар тасвирланади. Ўз даврининг ижтимоий, сиёсий, фалсафий ва ахло қ ий масалаларига қизи қ иш ва уни замондошлари ҳ укмига ҳавола қ илиш - Эврипид драматургиясининг асосий хусусияти эканлиги. Эврипид трагедияларида реализм. Асарларининг тили ҳ а қ ида. Комедия трагедияга нисбатан кейинроқ ривожланади, Трагедия Дионисга ба ғ ишланган кузги байрамлардан, комедия эса к ў кламдаги шодиёналардан келиб чи ққ ан ва адабий жанр ҳ олига келган. Унинг эрамиздан аввалги V асрнинг иккинчи ярмига келиб саҳнага қў йила бошлагани маълум. Юнон комедияси қ адимги, ў рта ва янги давр комедияларига бўлиниб, қ адимги давр комедиясидан кейингиларига нисбатан к ў про қ етиб келган. Ўрта давр комедиясидан ҳеч нарса маълум эмас. Янги давр комедиясидан Менандр асарларидан парчаларгина бизгача етиб келган. қ адимги Аттика комедияси ўзига хос хусусиятларга эга. Ундан Дионис кўклам байрамига хос бўлган сатира элементи, масхарабозликлар сақланган. Лекин булар жамият олдида турган ижтимоий масалалар билан бо ғ ланган. Асар номи хор кийимига қ араб қў йилган. Агар трагедия мазмуни мифдан олиниб, унда худолар иштирок этса, комедиянинг мазмуни худолар, қ а ҳ рамонлар, мифологияга танқидий

қ арашдир. қ адимги Аттика комедиясининг вакили Эпихарм бўлиб, у комедияни драматик жанр ҳ олига келтирган, унинг шаклланишида ни ҳ оятда хизмати катта. Комедия сўзи юнонча комослар қў ши ғ и деган маънони билдиради. Комос деб эса, т ў й-томошалардан кейин кўчаларда т ў да-т ў да бўлиб хурсандчилик қ илиб юрувчи кишиларга айтилади. Комедия мусобақалари фа қ ат 488-486 йиллардагина Дионис байрамларида ў тказила бошланди. Аристофан қадимги комедиянинг ягона вакили б ў либ, тахминан 447- 385 йилларда яшаган. У узлуксиз давом этган урушлар даврида яшаган; шу сабабли ҳам урушга қ арши мавзуда «Ахарналиклар», «Тинчлик», «Лисистрата» комедиялари ёзилган. Уларда тинчлик мавзуси қў йилган. Маълумотларга кўра Аристофаннинг 44 комедияси бўлиб, бизгача 11 таси етиб келган: «Ахарналиклар», «Чавандозлар», «қушлар», «Лисистрата», «Тинчлик», «Булутлар», «Арилар», «Хотинлар Фесмофорий байрамида», «Хотинлар Хал қ мажлисида», « қ урба қ алар», «Бойлик» комедияларидир. «Булутлар» комедиясида софистик о қ им устидан кулади. Тарбиянинг янги бир усулини, унинг зарарли оқибатларини тан қ идий тасвирлаш комедиянинг ғ оясини ташкил қилади. « қ урба қ алар» комедияси Афинанинг икки буюк трагик шоири Эврипид ва Софокл вафоти муносабати билан ёзилган. Асар санъат масаласига бағишланиб, адабий-тан қ идий асардир. Аристофаннинг «Лисистрата» комедиясида тинчлик учун курашувчи Лисистрата, шаҳар аёллари иштирок этадилар. Ниҳоят, улар урушни т ў хтатиб, иттифо қ ў рнатишга эришадилар. «Ахарналиклар»да де ҳқ онлар образини яратса, «Чавандозлар»да Афинани бошқараётган кишиларни тан қ ид қ илади. Аристофан ў ткир танқиди, тилининг таъсирчанлиги ва услубининг гўзаллиги билан ў з идан кейинги давр адибларига ў рнак б ў лди.

Бу даврда насрий шакл юнон адабиётининг етакчи туридир. Тушунчамиздаги проза жанридан юнонлар анча узо қ б ў лганлар. Улар тарихий, фалсафий ва ҳатто илмий асарларни ҳам шу жанрга киритганлар. Назаримизда, қ адимги юнонларнинг бундай асарлари прозага ў тиш йўлидаги бир довон эди. Юнонлар прозани тарихий, ноти қ лик санъати ва фалсафий турларга б ў лганлар. Тарихий прозанинг биринчи вакили - Геродот (тахминан 485-425 йиллар) б ў либ, Эрон-Юнон уруши во қ еаларига бағишланган «Тарих» асарини яратган. Геродотнинг мақсади замонлар ў тиши билан инсонларнинг ишлари тарихда қолиши ва урушнинг сабабларини кўрсатиш бўлган. Асарда уруш во қ еаларини тасвирлашдан аввал шу халқлар ў тмишини т ў ла акс эттиради ва бу албатта Геродот асарини жа ҳ он тарихи даражасига олиб чи қ ади. Ўрта Осиё тарихини ўрганишда унинг асари тенгсиз. Айни қ са, массагет қ абилалари, «Т ў марис» қиссаси хусусидаги маълумотлар ҳ ам берилган. (Н.М. Маллаев « Ўзбек адабиёти тарихи», I китоб, « Ўқитувчи » нашриёти, Т., 1965. , 53-бет). Фукидид - тарихий прозанинг иккинчи вакили бўлиб 470-400 йиллар атрофида яшаган. У Пелопоннес уруши воқеаларининг гуво ҳ и сифатида шу реал ҳа қ иқатни тасвирловчи китоб ёзган. Нотиқлик санъати - риториканинг асл ватани Сицилия б ў либ, V асрда адабий жанр ҳолида софистлар яратганлар. Ноти қ лик санъатининг сиёсий ноти қ лик, суд ноти қ лиги ва тантанали ноти қ лик турлари б ў лган. Лисийнинг суд нутқлари, Демосфеннинг Македония подшо ҳ и Филиппга қ арши, унинг ёвуз истилочилик ҳаракатларини фош қилувчи нут қ лари билан маш ҳ ур. Бу нут қ ларида Демосфен ватандошларига мурожаат қ илиб, юрт бахти, эл озодлиги учун бирлашишга чақиради. Фалсафий прозада Платон, Аристотелларни к ў риш мумкин. Аристотелнинг санъат ва адабиёт ҳ а қ идаги фикрлари «Поэтика» асарида берилган. Унда эстетика муаммоларига, санъат ва адабиёт назарияларига оид

масалалар му ҳ окама қ илинади. Бу асар антик дунё адабиётининг қ имматбаҳо хазинаси ҳ исобланади. Тарихдан маълумки, 336 йили македониялик Искандар Юнонистонни босиб олиб, Шар ққ а қ арши юриш бошлаган. Юнонлар бир неча бор ў з муста қ илликларини тиклашга уринганлар, лекин ҳ ар гал уринишлар бекор б ў либ, улар Македонияга қ арам бўлиб қолганлар. Шундай б ў лсада, эллин хал қ ининг фани, адабиёт ва санъати бош қ а мамлакатларга таъсирини ў тказа бошлади. Шунинг учун ҳ ам юнон маданияти таъсирида бў л ган давлатлар Искандар истилосидан то Рим ҳукмронлигигача б ў лган давр - эллинизм даври деб юритилган. Эллинизм даври адабиётида «янги» комедия пайдо б ў лди. Бу комедияда ҳ ам ишқ-му ҳ аббат, оилавий муносабат масалалари, умуминсоний масалалар ҳ а қ идаги муаммолар к ў тарилар эди. Менандр (тахминан 343-292) юздан орти қ комедия ёзгани маълум. У комедияга фа қ ат томошабинни кулдириб, ва қ тини чоғ қ иладиган шунчаки бир масхарабозлик деб эмас, балки инсонни маънавий ва ахлоқий томондан тарбия қиладиган му ҳ им бир восита деб қ арайди. Комедияларида қа ҳ рамоннинг ички дунёсига чуқурро қ кириш, уларнинг дарду аламларини, севинч ва шодликларини т ў лароқ очиш - Менандрнинг асосий вазифаси эди. Худди шу фазилат уни замондош комедиянавислардан ажратиб турар эди. Менандр характерлар комедиясини яратган. Шоир баъзи ҳолларда қ а ҳ рамонларини шу қадар фожиали тасвирлайдики, натижада бу трагедия тусини ҳам олади. Буни биз «Ҳакам суди», « қ ир қ илган соч» асарлари бош қ а ҳ рамонлари ҳ олатларида к ў рамиз. Эллинизм даврида поэзия жанри ҳам ривожланди. Каллимах (тахминан 310-240) маълумотларга к ў ра жуда серма ҳ сул шоир б ў лган. Унинг «Жадваллар» библиографик қў лланмасида ў з идан олдин ўтган олим ва адиблар тўғрисида маълумот беради. Унинг бу асари адабиётшуносларда, илмий-тад қ и қ от ишларида амалий ва назарий манба б ў лди. Каллимахнинг «Сабаблар» тўплами кичик қиссаларидан ташкил топиб, турли байрамлар ва

удумларнинг келиб чиқиши, шаҳар ва ибодатхоналарнинг барпо этилиши ҳақидаги ривоятлардан иборат. Шоир ижодида маъбудлар шаънига ёзилган қў шиқлар - гимнлар ҳам бор. Унинг асарлари, бош қ а шоирлардаги каби олимона ибораларга бой. Бундан шоирнинг ў з ижодини бевосита юқори сарой аҳллари талабларига мослаштиргани к ў ринади. Эллинизм даврида катта эпик достон ёзишга мойиллик Аполлоний (тахминан 295-215) ижодида кўринади. Унинг «Аргонавтика» поэмасида қадимги жангномаларга мурожаат қилгани кўринади. Асарнинг асосий мавзуси инсон ҳиссиёти масаласидир. Асар антик афсона асосига қ урилган - Медеянинг Ясонга му ҳ аббати тасвирланади. Бу мавзуни тасвирлашда Аполлоний му ҳ аббат туй ғ уларини психологик томондан таҳлил қ илади. Эллинизм даврида кичик ҳ ажмдаги поэтик асарлар Феокрит (300-250) ижодида кўринади. Ижодида табиат зав қ и, севги эҳтиросларини куйлаш, инсоннинг шахсий ҳ аётига, айниқса, оддий кишиларнинг турмушига к ў про қ қ изи қ иш, шеърнинг нафис ва гўзал б ў лишига интилиш ўз ифодасини топган. Унинг «Идиллиялар» тўплами (к ў риниш, манзара маъносини беради)да «буколикалар», яъни чўпонлар ҳ а қ идаги шеърлари бор. Буколика - юнон фольклорида учрайдиган жанрлардан бири. Феокрит буколикаларида чўпонлар ў рта сидаги суҳбатлар, даҳанаки жанглар, севги нолалари, афсонавий ч ў понлар куйлайди. Эллинизм даври юнон поэзиясининг ривожланган пайти, асосан, эрамиздан олдинги III асрнинг ў рта ларига т ўғ ри келади. Эрамиздан олдинги II асрдан бошлаб Юнон давлати Рим империясига таслим бўлди. Турли зиддиятлар келиб чи қ ди, ахло қ ий тушкунликнинг келиб чи қ ишидаги асосий омиллар. Илм-фаннинг жиддий ва чу қ ур тадқи қ отчилик хусусиятини й ўқ отиши. Ўтмиш адабиётга та ҳ син кўзи билан қараш, шу адабиётнинг анъаналарини қайта тиклашга интилиш - даврнинг энг муҳим вазифаси б ў либ қ олди. Бу даврда юнон хал қ ининг жаҳон адабиётига қў шган бойлиги роман жанридир. Шу вақтгача юнон бадиий ижодида поэзия устунлик қилган бўлса,

эндиликда яратилган романларнинг барчасида ишқий мавзу асосий ў ринни эгаллайди. Юнон ишқий романларидан Лонгнинг «Дафнис ва Хлоя» б ў либ, икки ёшнинг оташин севгилари ҳ а қ ида гапирилади. Асар чўпонлар ҳаётига ба ғ ишланиб, қишлоқ ҳаётининг афзалликларини, де ҳқ он ва чўпонлар маънавиятининг устунлигини к ў рсатиб, ўз қа ҳ рамонларидан ўрнак олишга даъват қ илади. Юнонлар яратган роман жанри ҳ озирги кун романчилигида аҳамияти катта. Рим адабиёти пайдо б ў ла бошлаган даврда Юнон хал қ и ў з ининг муста қ иллигини йўқотиб, адабиёт ва маданиятда инқирозга тушган эди. Рим адабиёти лотин тилида яратилади Римликлар юнон адабиётига тақлидан миллий адабиётларини яратган бўлиб, бунда Хомер, Эврипид, Софокл, Демосфен кабиларнинг хизмати катта. Ҳар икки мамлакат ҳар хил тарихий шароитда ривожланган. Римликлар юнонлар маънавий меросини ўзларининг миллий э ҳ тиёжларига, ғ оявий талабларига, тарихий шароитларига мослаштириб қабул қилганлар ва тара ққ ий эттирганлар. Рим адабиёти кейинчалик Овр ў по адабиётига катта таъсир қилган. Римда юнонлар кириб келгунга қадар ҳам ў з миллий адабиётлари бўлган. У хал қ о ғ заки ижодиёти намуналаридир. Улардан бизгача жуда кам етиб келган. Ливий Андроник (284-204) биринчи рим шоири бўлиб, у Хомернинг «Одиссея» достонини эркин таржима қилган; бу мактабларда асосий ўқув дарслиги бўлган. Гней Невий (270-200) ижодида драматик асарлар - трагедия ва комедия асосий ў ринни эгаллайди. У асарларига мавзуни юнонлардан, шунингдек, ў з ватани ҳ аётидан олган. Унинг комедияларида ўткир сиёсий сатира, Рим халқи ҳ аёти тасвирланади. «Пун уруши» достони Карфаген урушига ба ғ ишланиб, реал воқеалар мифологик афсоналар билан бирга берилади. Асарда адибнинг Хомер достонларига тақлиди сезилиб туради. Плавт Тит Макк (тахминан 250-184) римда комедия жанрига асос солган б ў либ, театр ишларига я қ ин б ў лган. Маълумотлар турлича, яъни

унинг 100 дан ортиқ асари борлиги, лекин бошқа манбалар бу фикрни рад этади. Плавт юнон комедиясини Римга мослаштирган, рим ҳаётининг турли со ҳ аларига хос миллий ҳолатларни асар руҳига сингдириб юборган. Бу Плавт ижодининг асосий йўналишидир. У юнон шоирлари асарларини танлар экан, уларнинг Рим ҳаётига ў хшашига, замона билан ҳ амо ҳ англигига ди ққ ат қилади; шулар орқали ў з хал қ и муаммоларини к ў тариб чиқади. У ҳам контаминация усулидан фойдаланади, яъни мазмун жиҳатдан бир-бирига я қ ин бўлган иккита асарни бирлаштириб юборади, асарга қизи қ иборалар, турли ҳ одисаларни киритиб юборади. Комедияларида муҳим масалаларни кўтариб, томошабинга етказиш ниятида улар билан оддий тилда гаплашади. Асарларида хал қ о ғ заки ижодидан унумли фойдаланади, қа ҳ рамонлари нут қ ида қочири қ лар, ҳ азил-мутойиба, сўз ўйинлари кўплаб учрайди. Унинг «Ма қ танчо қ жангчи» комедиясининг асосий во қ еаси асарнинг асосий қ аҳрамони Пиргополиникнинг - хотинбознинг ишқий саргузаштларига бағишланган б ў лса, «Хумча» асари эса ў ша давр Рим жамияти учун му ҳ им бўлган масала - бойликнинг инсон хулқини бузадиган ярамас таъсирини кўрсатишдан иборат. «Хумча» комедиясини хасисликни таърифловчи асар деймиз. Чиндан ҳам асарнинг бош қа ҳ рамони Эвклион қиёфасида шундай кишилар хусусида фикр юритилади: у ҳ атто м ў ридан чи қ иб кетаётган тутунни, ювинадиган сувни ҳам қ изғанади. Лекин унинг «хасис»лиги бечора камба ғ алнинг бехосдан қў лга киритган давлат олдида саросимага тушиб қ олишидир. Кейинчалик XVIII аср француз адиби Мольер ҳ ам бундан таъсирланиб, ўзининг «Хасис» комедиясини яратган. «Псевдол» комедиясида ҳ ам оддий қ ул Псевдол ҳа қ ида гапирилади. Плавт комедияларида асосан диққатини қ уллар образини яратишга қ аратган. қ улларни самимийлик билан турли қиёфаларда кўрсатган. Унинг қуллари эпчил, уддабуро, серзав қ , айёр ва ишбилармон, доно кишилардир. Хуллас, Плавт комедияларидаги жамики кулгили ҳолатларнинг ижодкори қ улдир.

Даврнинг ижтимоий ва маданий аҳволи. Рим тарихининг янги даври - яъни давлат тепасига Октавиан Август келгач, маданият ва санъат ишлари анча ривожлана бошлади. Бу ишларда Октавиан Августга кейинчалик номи санъат ва адабиёт ҳомийси тисмолига айланиб кетган Меценат кўмак берди. Адабий т ў гарак ташкил қ илиниб, унга Вергилий, Горацийлар жалб қилинди. Ижод маркази ҳисобланган бу т ў гарак янги рим адабиётининг шаклланишида катта роль ўйнади. Бу давр адабиётининг асосий хусусияти мад ҳ иябозлик эди, яъни Август шарафига ба ғ ишланган. Лекин Август даврида рим поэзияси ривожланган бўлиб, тарихда рим адабиётининг «олтин даври» номи билан қ олган. Вергилий - Рим адабиётида етакчи шоир б ў либ, ў з асарларида Август салтанатини куйловчи, унинг ишларини мақтовчи сарой шоири даражасига кўтарилган. Унинг «Буколикалар» (ч ў пон шеърлари), «Георгикалар» (де ҳ қон шеърлари) ва «Энеида» достони мавжуд. «Буколикалар»ида табиат қў йнида ме ҳ нат қ илаётган оддий ч ў понларнинг меҳр-муҳаббатлари, кундалик ташвишлари тасвирланади. Шоир ди ққ ат марказида де ҳқ ончиликнинг бош қ а касблардан устунлиги, оддий қишло қ ҳаётининг гўзалликларини тасвирлаш туради. Унинг «Буколикалар»ида эллинизм даври шоири Феокрит таъсири сезиларли даражада. Де ҳқ ончилик ҳ а қ ида ёзилган «Георгикалар»ида юнон шоири Гесиоднинг «Меҳнат ва кунлар» асарининг таъсири бор. Лекин Гесиод асарида де ҳқ онларнинг кулфатли ва маша ққ атли ҳ аётларини, золимлар зулмидан азият чекканлари реалистик тарзда тасвирласа, Вергилий эса қ ишло қ ҳ аётини афсонавий тасвирлаб, де ҳқ онларни ро ҳ атда умрларини ўтказувчилар сифатида кўрсатади. «Энеида» достони шо ҳ Энейнинг Троя уруши тугагач, Италияга етиб боргунча бошидан кечирган воқеалар асосида яратилган. Рим давлатининг улу ғ лигини мадҳ этиш - достоннинг ғоясини ташкил қ илади. Шоир Римнинг

оламшумул бурчларини адо эта оладиган бирдан-бир улуғ зот - Август эканини эътироф этади. Вергилий юнон илму фани, санъатига ҳ урматини сақлагани ҳолда, рим маданияти, адабиёти олдида катта мақсадлар борлигини у қ тиради. Бу - юрт тинчлиги, халқларнинг осойишталигидир. Шу осойишталик Август туфайли р ў ёбга чи қ аётгандек туюлади. «Энеида» достонини ёзишда Вергилий билан Хомер ўртасидаги ўхшашлик. Вергилий достонини ёзар экан, унинг олдидаги асосий мақсад - узо қ ў тмишдаги Рим кишиси жамияти учун гўё азиз бўлган ижтимоий ва шахсий ахло қ тушунчаларини тиклашдан иборат эди. Бу мақсад Августнинг ҳам муддаоси бўлган. Вергилий билан Хомер достонларини таққослайдиган б ў лсак, улар ўртасида маъбудларни тасвирлашда, қ а ҳ рамонларнинг образларини чизишда, асар во қ еаларини таърифлашда катта фар қ бор. Вергилий достонининг энг му ҳ им хусусиятларидан бири - драматик ҳолатлар тасвирини беришидир. Вергилий асарлари унинг ҳаётлигидаё қ шу ҳ рат қ озонди, асарларининг кейинги даврлар учун аҳамияти жуда катта. Гораций Октавиан Август даври шоири бўлиб, Меценат тўгарагининг аъзоси сифатида ижодини бошлаган, император салтанатига хайрихо ҳ б ў лган. Ижодида бир қ анча тўпламлар яратгани маълум. Жумладан, «Эподлар» шеърий тўплами замонасидаги сиёсий, ижтимоий ва ҳаётий масалаларга бағишланган. Айни қ са, Горацийни уруш ва тинчлик, Рим давлатининг истиқболи масалалари қ изи қ тирган. Унинг шеърларида уруш қаҳр- ғ азаб билан тан қ ид қилинади. Лекин тузум адабиётда кескин танқидий мавзуларнинг ривожига й ў л бериши, шу сабабли ҳам Гораций ў з ининг ҳ ажвий маҳоратидан кенг фойдалана олмас эди. Унинг ижоди ахло қ ий ва маиший масалаларни ёритиш билан чекланиб қолган. «Сатиралар» номи билан яратилган 2 та т ў пламда ҳ ам ҳ ар хил ҳаётий ва ахлоқий масалалар суҳбат тарзида берилганга ўхшайди. Ижтимоий курашлардан хориган халқни эндиликда хусусий ҳ аёт, шахсий бахт муаммолари қизиқтира бошлайди. Худди шу масала эндиликда адабиётнинг

бош мавзуси б ў либ қ олади. Бу муаммоларни Гораций бош қ а адибларга нисбатан ўз ижодида т ў ларо қ ифодалаган. Унинг сатиралари тан қ ид эмас, кундалик ҳ аёт ташвишлари - очкўзлик, ярамас нуқсонлар хусусидаги панд- наси ҳ атлардир. Кишиларни т ўғ ри йўлга солиб, чинакам ҳаётга ча қ ириш - Гораций шеърларининг асосини ташкил қилади. Шоир сатираларининг мавзуси хилма-хил б ў либ, ахлоқ ва фалсафий масалаларни ҳам учратамиз. « қ асидалар» тўпламида Гораций юнон шоирларига эргашади. Мазмун ва жанр жиҳатидан бу т ў плам хилма-хил бўлиб, ички урушлар масалалари, Августнинг ахло қ ва одоб со ҳ асидаги сиёсати масалаларидан иборатдир. Тўпламда асосан шод-хуррамликни, ёр-дў с тликни, май ва иш қ -му ҳ аббатни тар ғ иб қ илган. «Номалар» т ў пламида аввалгилари каби ахлоқий ва маиший масалалар билан бирга Горацийнинг шахсий ҳаёти, фикр ва туйғулари, кайфияти батафсил берилган. Адабиёт тарихи, унинг назарий масалалари «Номалар»ида асосий ўринни эгаллайди. Гораций ижодининг кейинги даврлар учун аҳамияти бени ҳ оя каттадир. Август даврининг сўнгги шоири Овидий «Ишқий элегиялар» т ў плами билан ижодини бошлаган. Бу т ў пламга кирган шеърлари шоиринг Коринна исмли маъшуқасига бағишланган. Овидийнинг « қ а ҳ рамон аёллар» асарида му ҳ аббат масалалари шоир тилидан баён қилинса, «Мактублар»да ҳар хил сабаблар билан севган кишиларидан айрилиб қ олган мифологик аёллар номидан ҳикоя қилинади. Шоирнинг ишқий мавзудаги «дидактик» поэмаси - «Севги санъати»да Августнинг ахлоқ бобидаги тадбирларини тан қ ид қилиши. «Метаморфозалар» Овидий ижодининг гултожи ҳисобланади. Метаморфоза - турланиш. Достон афсонавий турланишлар - париларнинг, маъбудаларнинг, одамларнинг жониворларга, ўсимликларга, тош ва тоғларга айланиб қолишлари ҳа қ идаги ривоятлардан иборат. Шунингдек, «Метаморфозалар»

асарида севги мавзуси ҳам б ў либ, му ҳ аббат йўлида инсоннинг бошидан кечирган ноҳақликлар, мусибатлар, ҳ атто фожеалар ҳ ам тасвирланади. «Метаморфозалар»нинг баъзи қ исмлари Римнинг афсонавий ў тмиши ҳа қ ида бўлиб, унда Эней саргузаштлари билан ало қ адор бир қанча турларишлардан с ў нг Римнинг улу ғ давлат эканини, бунда Август билан Юлий Цезарь хизмати катталигини уқтиради. Асарни ёзишдаги шоирнинг асосий мақсади - рим ҳ аётини кенг маънода акс эттириш б ў лган. Бу асар антик даврнинг бе қ иёс ёдгорлигидир.

АДАБИЁТЛАР: 1 . Алимухамедов Н. «Антик адабиёт тарихи», Тошкент, « Ўқитувчи », 1975 йил. 2. Сулаймонова Ф. «Шарқ ва Fарб», Тошкент, « Ўзбек истон», 1997 йил. 3. Кун Н. А. «қадимги Юнонистон афсона ва ривоятлари». Тошкент, 1983 йил. 4. Маҳмудов Ма ҳ кам « Ҳ айрат ва тафаккур», Т., Fафур Fулом номидаги Адабиёт ва санъат нашриёти, 1990 йил. 5. Рим адабиёти бўйича хрестоматия. Ойбек та ҳ рири остида. Тошкент, 1940 й. www.pedagog.uz www.ziyonet.uz

Похожие

Қадимги юнон ва Рим адабиёти

Урта асрлар шахар адабиёти.Уйғониш даврига утиш. Уйгониш даври адабиёти.Англияда уйғониш даври адабиёти

Европада уйгониш даври ва ва XIII аср маърифатчилик даври адабиёти

Европада уйғониш даври ва XVIII аср маърифатчилик даври адабиёти

Маърифатчилик адабиёти ва И.В.Гёте ижоди