Диний афсоналар бу хил афсоналарнинг ўзига хос хусусиятлари - Литература - Рефераты

Диний афсоналар бу хил афсоналарнинг ўзига хос хусусиятлари

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

144.5 KB

Диний афсоналар бу хил афсоналарнинг ў зига хос хусусиятлари Режа: 1. Тарихий афсоналар 2. Бу туркум афсоналарнинг айрим белгилари 3. Акс эттириш мезонлари

Ислом дини таъсирида юзага келган афсоналар мазмунида шариат- тариқат қонун-қоидаларини ифода этиб, асосан панд, насиҳат ғояларини тавсифлаган. «Ҳазрат Али», «Қиличбурхон», «Қўрқут ота» «Обшир ота», «Юсуф қиссаси», «Пайғамбар орольи», «Биби Фотима» каби диний афсоналарда воқеа ва ҳодисалар ғайридин билан тортишув, мўъжиза яратиш, ёвуз, даҳшатли кучга қарши курашни нақл этади. Образлар тизимини пайғамбар, авлиё, шайхлар, тарихий шахслар, ғайридин кишилар ташкил этади. Ҳар бирининг ҳаракати, муносабати диний маъно билан йўғрилган, сюжет воқеалари исломлаштирилган. Илоҳий тушунча, диний ғоялар эзгуликка интилиш, тинчлик ва эрк тарғиботи ғайритабиий ҳодиса мўъжиза, ҳаёлий уйдирмаларда аниқ ва ёрқин ифодаланган. «Аждар кўзлари» аталган афсонада зулм ва зўрлик, ёвузлик сиёсати аждар қиёфасида, эзгулик Али тимсолида тасвирланган. Аждар билан жанг эса фольклорда анъана, шуҳрат топган мотивга айланган. У дунёни англаш ҳақидаги дуал тушунча асосида ташкил топган ҳикояда Ҳазрат Али фаолият кўрсатади. «Зебак кўли остидан чиққан ўкирган овоз аждаҳони, қирғоқда ётган даҳшатли тошлар эса унинг кўзларини эслатади. Ана шу реал, аммо ғайриоддий ҳодисаларнинг оғиздан-оғизга кўчиши унинг афсонага айланиши учун замин яратган. Афсона босқинчиликка қарши кураш, исломга сиғиниш ғояларини тавсифлаган, ҳомий қаҳрамон, Ҳазрат Алига топинишни даъват этган. Али ҳикояда ғайритабиий кучга эга бўлган зот сифатида пайдо бўлади. Аслида эса у Ҳазрат Али номи билан шуҳрат топган реал, тарихий шахсдир. Қадимшунос, диншуносларнинг таъкидлашича, Али арабларга мансуб феодал ҳокимиятни 656-йилда эгаллаган, ҳукмронлик қилган. Али тарафдорлари уни Шиа гуруҳи оқимининг диний раҳнамоси, масхабнинг 1- имоми, деб эътироф этдилар, ўз имомларини Амир ал-мўминин – мўминларнинг ҳукмрони деб атадилар. Али илоҳийлаштирилган, худо даражасига кўтарилган. Улар ўртасида Али қаҳрамонликларини тасвирловчи

афсоналар тарқалган 1 . Исломий тушунчаларни ташвиқ этган афсоналардан бири «Ҳазрат Али» саналади. У эпик қаҳрамон ҳақида шундай ҳикоя қилади. «Зебак яқинидаги Бозгир қишлоғида кўл бор. Ана шу кўлда етти бошли аждаҳо яшайди. Қадим замонларда унга ҳар куни бир қиз, бир буқа ва қирқта нон тортиқ қилишган. У ана шу нарсалардан мамнун бўлиб, мамлакатни вайрон қилмаган. Али кўл ёнига келганда, тортиқ қлинган қизни кўриб қолади. У бир кампирнинг яккаю ягона қизи экан. Али ундан, «нега қочмайсан?» деб сўрабди. У бўлса, мен кетсам аждар теварак атрофни вайрон қилади». Шундан кейин Али аждаҳо билан жанг қилишга аҳд қилибди. Лекин у аждаҳонинг пайдо бўлишини кутиб бошини қизнинг тиззасига қўйиб, «келиш вақти келганда уйғотасан», деб ухлаб қолибди. У шундай қаттиқ ухлабдики, аждаҳо кўринганда, қиз қаҳрамонни уйғота олмабди, хафа бўлиб йиғлабди. Кўз ёшидан бири Алининг юзига тушибди ва уни уйғотиб юборибди. Али аждаҳо билан жанг бошлабди. Аждаҳонинг ҳар бир узилган калласи ўрнига бошқаси ўсиб чиқармиш. У олтинчи каллани қирқиб, еттинчисини узганда, аждаҳо кўлга ағдарилиб тушиб, сув ичида ғойиб бўлибди. Қон тўкилган жойда унинг икки кўзи қолибди. Уларнинг ҳар бири харсанг тошга айланибди. Шу ерда яшовчилар ҳали-ҳали ўша тошларни кўрсатишади. Қиз Бозгирга қайтибди. У ердагилар то қизнинг оиласи билан ва бир ҳамқишлоқ чол билан биргаликда жанг бўлган жойга бориб, аждаҳо кўзларини кўриб, хурсанд бўлиб қайтиб, хабар қилишгунга қадар ишонишмабди. Шу муносабат билан қишлоқда катта шодлик ва тантана бўлибди. Кўлга ағдарилган чалажон аждаҳо сув остида, бир чеккада шу кунгача яшаб келади. Вақти-вақти билан унинг кучли ўкирган овози эшитилиб қолади». Афсона ечимини ташкил этган муайян воқелик тингловчида ишонч уйғотади. Бунга сабаб, ҳикоя қилинган хаёлий воқеанинг тарихий шахс (Али) билан боғланиши, айни пайтда, қишлоқ ва кўлнинг географик жой номи билан аталиши да дир. Бу нарса Ҳазрат Алини 1 Ислом. Справочник. Тошкент, 1989. 53-бет.

идеаллаштириш, халқ ишончини қозониш, воқеани ҳаётий факт сифатида тасдиқланишига сабабчи бўлган. Бироқ, , тасдиқловчи воқеа хаёлий уйдирма бўлиб, тошнинг юзага келиш сабабини еча олмайди. Эпик қаҳрамоннинг аждаҳо билан жанг ҳикояси - анъанавий мотив бўлиб, илдизи мифологик тафаккурга бориб тақалади. Аниқроғи, у демиург, мифологик қаҳрамон Киршаспнинг аждаҳо билан жанг эпизоди заминида ташкил топиб шаклланган. Анъанага айланган барқарор мотив бош қаҳрамон Ҳазрат Али шахсининг айнан ўзи эмас, у умумлашма образ шаклида тасвирланган. Бу эса хаёлий воқеани реаллаштириш, унга ишонтириш, диний эътиқодни кучайтириш мақсади билан йўғрилган. Уни ислом дунёси ҳомийси, образли тимсоли сифатида талқин этилган. Бу нарса динни ёйиш, мавқеини кўтаришда алоҳида аҳамият касб этган. Афсонада сирли тош яратган уйдирма Ҳазрат Али шуҳратини оширишга қаратилган. Жанг мотиви пайғамбар қудратига ишонч уйғотиш вазифасини бажарган. «Шу ерда яшовчилар ҳали-ҳали ўша тошларни кўрсатишади». «Кўлга ағдарилган чалажон аждаҳо сув остида, бир чеккада шу кунгача яшаб келади. Вақти-вақти билан унинг ўкирган овози эшитилиб туради» каби ҳикоя воқеалари, хусусан, Зебак кўлининг характерли белгиларини ифодалаш, муболағалаштиришга йўналтирилган. Афсонада Ҳазрат Али мўъжиза яратувчи эпик қаҳрамон сифатида шаклланган. У илоҳий кучга эга бўлган авлиё янглиғ фаолият кўрсатади. Бу нарса ўз даврида ислом руҳи, диний эътиқодни кучайтирган. Ҳазратнинг силтаса қирқ газ қиличи, афсонавий дулдул оти ҳақидаги мўъжизалар пирни халқ манфаатини ҳимоя қилувчи ҳомий образ шаклида талқин этилишга олиб келган. Унинг зўр куч-қудратини белгиловчи тўқима воқеалар тимсолий образлар мисолида тавсифланган. «Пайғамбар орольи» номли афсона мўъжиза мисолида диний ғояларни ташвиқ этиш, ғайритабиий кучга ишонч, авлиёга сиғиниш, топинишни қайд

этади. Сюжет воқеалари машҳур анъана, «сандиқда оқиш» аталган барқарор мотив асосига қурилган. Афсона пайғамбарни худонинг ердаги вакили деб тан олиш, марҳаматига сажда қилиб, илоҳий ғояларга амал қилишни даъват этади. Характерли томони шундаки, уйдирмалар географик жой билан боғлиқ ҳолда тавсифланган. Бу эса воқеаларни реаллаштириш, тингловчини ишонтириш, таъсир кучини оширишга йўналтирилган. Мўъжиза авлиёнинг илоҳий қудратга эга эканини тасдиқлаб, тингловчи эътиборини тор т ади, ғаройиб ҳодисага жалб этиш вазифасини адо этади. «Энг улуғ авлиё, анбиёлардан бири яшаган экан. У фоний дунё чимматини юзига тортишдан аввал, барча муриду шогирдларини ёнига чақириб шундай дебди: «Мен яқинда бу дунёни тарк этаман. Вафотимдан сўнг жасадимни ёғоч сандиққа солиб Аму тўлқинларига ташлангиз». Авлиёларнинг амри вожиб. Унинг мурид ва шогирдлари авлиё айтганидек қилишади. Ҳаммани ҳайратга солган нарса шуки, сандиқ оқим билан эмас, балки оқимга қарши сузиб кетади. Шунда дарёнинг икки бетида маросимни кузатиб турган оломон аюҳаннос солиб, сандиқ изидан кўтарила бошлабди. «Авлиёни ранжитибмиз, у биздан ризо эмас», - деб юзини тимдалаб сочини юлганининг сону саноғи йўқ экан. Сандиқ оқимни ёриб сузаверибди, халойиқ унга эргашиб бораверибди ва ниҳоят , Термиз рўпарасига етгач, сандиқ тўхтабди. Авлиё қопқоқни очиб, бошини кўтарибди ва халойиққа хитоб қилибди. Бу ёғида Термиз ота ётибдилар, у кишини ҳатлаб ўтишга ҳаддим йўқ. Шу ерга, у кишининг пойларига ётиш ниятим эди, мақсадимга етдим, дебди. Сандиқ қопқоғи ёпилибди. Шу ондаёқ сандиқ тагидан ороль қалқиб чиқибди. Бу мўъжизани кўриб турган оломон уни « П айғамбар орольи», деб атай бошлабди» 2 . Диний ғоя афсонавий пайғамбарни улуғлаш, илоҳийлаштириш, айни пайтда, марҳаматига сиғинишни даъват этиб, эътиборни мўъжизага тортган, энг муҳими, воқеа ва ҳодисалар, кўрсатилган каромат орольни муқаддас жойга айлантирган. 2 Шахсий архив. Қўлёзма. 8-бет.

Муқаддас ороль – географик жой афсона воқеаларини реаллаштириш, ишонч, эътиқоднинг пайдо бўлишига имкон яратган. Бу хил афсоналар диний тушунча, каромат, мўъжиза кўрсатиш билан боғлиқ ғайриоддий воқеа ва ҳодисалар ҳақида ҳикоя қилади. Шунинг учун бу хил афсоналар ислом ғояларининг тарғиботи, панд-насиҳат қилиш хусусияти билан алоҳида ажралиб туради. Маълумки, пайғамбар каромати, ҳ ассасининг қудрати ҳақида ҳикоя қилувчи диний афсоналар алоҳида гуруҳни ташкил этади. Булар орасида «Обшир ота» 3 номли афсона характерлидир. Афсона реал шаршаранинг ғайритабиий ҳолати з а мирида юзага келган. Унинг воқеалари ҳаёлий уйдирма, диний тасаввур асосига қурилган бўлиб, каромат ва мўъжизани шундай тавсифлайди. «Ҳазрати Довуд пайғамбар ғайридин лашкар бостириб келганда, қизларини тоғ ичига яшириб қўйиб ўзлари жанг қилган эканлар. Кўп вақт олишиб уларни енгиб, қайтиб келибдилар ва «қизларимизни ташқарига чиқараверинглар, душманларимиз енгилди», дебдилар. Лекин қизлари оталарининг овозини танимай, чиқишга кўнмабдилар. Шунда ҳазрат қизларини яна чақирадилар, аммо у киши: -Бизнинг отамиз Довуд пайғамбар, сен бегонасан, дебдилар. -Мен Довуд пайғамбарман, оталарингман, чиқа қолинглар, - дебди. Қизлари: -Агар сиз, ҳақиқатан отам бўлсангиз каромат кўрсатинг, - дебдилар. Ноилож қолган Довуд пайғамбар ҳ ассасининг учи билан тоққа уради. Ҳ асса тоғ тошларида новдек тешик ҳосил қилади. Ана шу тешикдан сутдек оппоқ сув отилиб оқа бошлайди. Шундан кейин Довуд: «Сенинг номинг Обшир-сут, сув бўлсин дебди. Бу кароматни кўрган қизлари оталарининг олдига чиқишади. Ўшандан буён тош қаъридан оппоқ сув оқиб ётади». 3 Ушбу афсонани фольклоршунос олим Б.Саримсоқов 1977 йили Қирғизистоннинг Новкат туманидаги Обшир қишлоғида ёзиб олган. Афсона У.Жуманазаровнинг «Тарих, афсона ва дин» китобидан олинди.

Реал шаршаранинг ғайриоддийлиги киши эътиборини тортган ва у оғизга тушган, натижада пайғамбар каромати ҳақ и да афсона юзага келган. Ҳикоя «бундай шаршарани бунёд этиш фақат пайғамбар қўлидан келади», - деган ишонч заминида ташкил топган. Афсона Довуд пайғамбарга топиниш, унга сиғиниш ва илтижо қилишни даъват этади. Бош қаҳрамон эзгулик рамзи, жангов а р ҳомий сифатида намоён бўлиб, диний ғоялар билан халққа таъсир ўтказиш вазифасини адо этган. У Довуд пайғамбарни илоҳийлаштирган. Диний афсоналар ҳақида қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: 1. Дастлабки диннинг қабилавий эътиқод шакли алоҳида гуруҳни ташкил этади. У билан боғлиқ афсоналар эса қадимий ҳаёт ҳақиқати, ҳомий культ, авлиё, пайғамбар, пирлар билан боғлиқ воқеаларни уйдирмалар кўламида тавсифлаган. Ҳикоя ҳомий кучларнинг нотабиий қудратига ишонч заминида ташкил топган ва кенг ёйилган. Культлар замирида пайдо бўлган ибтидоий дунёқараш, тушунча тасаввурлар, илоҳларга эътиқод, сиғинишлар оташпарастлик динининг юзага келишида дастлабки манба сифатида ташкил топган. 2. Диний афсона манбаини реал воқелик, ислом ғоялари ташкил этган. Бу ҳодисани бадиий акс эттириш мезони эса хаёлий уйдирмаларга асослан ган ва у ғайри муқаррарий воқеа диний тушунча, тасаввурларни жонлантиришда алоҳида аҳамият касб этади. 3. Бу хил афсоналар ахборот функциясини адо этиб, ислом дини ва халқ маданияти тарихи, шунингдек, жамият ва табиатдаги воқеа ва ҳодисаларни ўрганишда нодир манба вазифасини ўтайди. Тарихий шахс, тарихий воқеалар ҳақидаги афсоналар алоҳида гуруҳни ташкил этади. Улар муайян воқеани хаёлий уйдирмаларда ҳикоя қилади. Шакл-шамойили, талқин услубига кўра баёнга асосланиб, машҳур шахс, реал ҳодисалардан дарак бериш вазифасини адо этади.

Мазкур афсоналар тарихий шахслар, шайх, пайғамбарни айнан эмас, миф таъсирида, хусусан, қадимги культ, аждодлар руҳига ишонч, эътиқод, анимик, тотемик ҳодисаларга топиниш, сиғиниш замирида тавсифлайди. Улар умумлашма образ сифатида баҳоланади. Диний эътиқод мазкур шахсларга хаёлий тус бериш, бўрттиришга кўмак беради. Шайхлар доно, сирли кучга эга ҳомий сифатида нақл этилади. Афсоналарда тарихий шахслар доно, тадбиркор, одил ҳукмдор, халқ манфаатини ҳимоя қилувчи сифатида пайдо бўлади, тавсифда айрим белгилари, хусусан, жанговарлик ёки босқинчилик сиёсати айнан акс этмаса ҳамки, унга шама, ишора сезилади. Турли хил қайдлар хаёлий уйдирмалар кўламида тасвирланган тарихий шахс, жой номлари аниқ берилади. Бу нарса воқеаларга ишонч туғдиради. Мотив, эпизодлар шахсни идеаллаштириш, илоҳийлаштиришга йўналтирилган. Етакчи образлар хаёлий ва ҳаётий уйдирмаларда тасвирланиб, мўъжиза, каромат кўрсатиш қудратига эга хусусиятлар ислом таъсирида юз берган ҳодисалардир. Бу хил афсоналар тарихий шахслар, хусусан, Искандар Зулқарнайн (Александр Македонский), Луқмони Ҳаким, Паҳлавон Маҳмуд каби машҳур кишилар билан боғланган. Искандар образи ислом дини юзага келмасдан а ввал пайдо бўлган. Унинг талқинида «руҳнинг кўчиб юриши , янги туғилган, ҳатто ҳайвон, ўсимликларда қайта мужассамланиши ҳақидаги диний эътиқоднинг илк шакллари 4 сифатида тасвирланган. Александр афсонада биринчи даражали реал, жанг-жадаллар эса иккинчи даражали ҳодиса сифатида талқин этилган. Маълумки, Александр Македонский ҳақидаги афсоналар Юнонистонда эмас, Ўрта Шарқ халқлари орасида пайдо бўлган, оғизма-оғиз ўтиб, мазкур регионда жуда кенг ёйилган. Чунки Юнон ҳукмдори ўз умри, фаолиятини Ўрта Осиёда, босқинчилик юриши, урушларда ўтказган. Унинг сиёсати, ҳарбий ҳаракатлари, жанговарлик фазилати, тактик маҳорати халқ орасида 4 Ислом. Справочник. Тошкент, 1989. 251-бет.

афсонага айланган. У Ўрта Осиё халқлари орасида тўқилган ва Искандар Зулқарнайн номи билан аталган. Жуда кўп афсона, ривоятлар унинг туғилиши, авлод-аждодлари, босқинчилик сиёсати, ажойиб шохи билан боғлиқ хаёлий воқеаларни ҳикоя қилиб, ўзига хос характер, хусусиятини уйдирмалар фонида очиб берган. Юнонистонлик Александр Ўрта Шарқ халқлари орасида, тарихий воқеалар, ёднома, бадиий асарларда «Македониялик Искандар», «Искандар Румий», «Улуғ Искандар» ёки «Искандар Зулқарнайн» деб юритилган. Афсоналар унинг қаерлик эканини изоҳлашга ҳаракат қилган. Шарқда шуҳрат қозонган Абу Райҳон Беруний ўз асарларида Искандар номи билан боғлиқ бир қанча афсоналарни келтирган. Насрнинг бу хили «Зулқарнайн» атамасининг мазмунини ёритишга қаратилган. Фикр, мулоҳазалар уйдирмаларда талқин этилган. У бир афсонада шундай тавсифланган. «Искандар барча мақсадини амалга оширишда илм, ҳикматга асосланиб, ўз муаллими Арасту маслаҳати билан иш юритар эди. Шу сабабли у Зулқарнайндир» 5 . Агар сўз бошида келган «Зул» қўшимчасини эътиборга олганда, фикр тўғридек туюлади. Зулқарнайн – икки доно (Искандар билан Арасту) фикр эгаларининг уйғун тимсоли. Бошқасида «Искандар қуёшнинг икки шохи, кун чиқиш, кун ботишга боргани сабаб бу лақабни олди» 6 . Мазкур фикр икки ҳодисани ёритади. Бири «қуёшнинг икки шохи» бўлиб, уни лақаб маъносида Искандарга кўчирган. Иккинчиси, у ер юзининг шарқ ва ғарб томонларини забт этган, шунинг учун «Зулқарнайн» аталган. Учинчи бир афсонада эса «Искандар Бобил шоҳларидан Сомирусга қарши чиқиб, жанг қилган. Ғалаба қозониб, уни ўлдирган, бош терисини сочи, икки кокили билан шилдириб олган, уни ошлатиб, ўзига тож қилган. Шу сабабли Зулқарнайн лақабланган» 7 . Ҳикояда тож икки шоҳликнинг бир бутун тимсоли деган мантиқий хулоса ётади. Бошқа бирида эса у икки кокил 5 Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 1-том . Т ошкент , 1957. 74-бет. 6 Ўша асар . 74-бет . 7 Абу Райҳон Беруний. Танланган асарлар. 1-том . Т ошкент , 1957. 76-бет.

рамзи деб таъкидланади. Баъзилари «икки елкасига тушиб турган икки кокил сабабли Зулқарнайн аталган» 8 , деб тавсифлайди. Келтирилган афсоналар этиологик характерга эга бўлиб, муҳим томони, ҳар бири Зулқарнайн сўзига эътибор берган ҳолда, ҳеч бири «у Искандарнинг шохи бор»лигини англатади, деб таърифламайди. Бинобарин, улар кўчма маънода қўлланган бўлиб , мазкур атаманинг туб моҳияти, унинг маъно асосини белгилашга қаратилмаган. Аксинча, улар ўша номни ёритган воқеа, ҳодисаларни Александрга хос белги, хусусиятлар заминида ҳал этишга уринган. Искандар шахси икки хил маънода талқин этилган. Бирида у донишманд, одил, олижаноб, иккинчисида эса босқинчи, зулм сиёсатига амал қилган адолатсиз шоҳ сифатида намоён бўлади. Маълумки, машҳур шарқшунос олим Е.Э.Бертельс юнонлик Александрнинг Искандар деб номланишига омил ҳодиса ҳақида мулоҳаза юритган. Унинг фикрича мазкур афсонани тўқиган кишилар ҳақиқий Александр ҳақида ҳеч нарса билишмаган 9 . Бундан ташқари, Александр Миср билан Эронни босиб олган пайтда, ўша мамлакатларда ҳукумат теократик қоидага асосланган эди. Авлоддан-авлодга ўтиб келаётган ҳукмронлик О ллоҳ марҳаматини ташувчи ҳам бўлган. Бошлиқларнинг эътибордан қолиши мазкур қонуннинг барбод бўлишига олиб келади. Назариянинг асосий ҳимоячилари руҳонийлар эди. Бинобарин, руҳонийлар обрўсига ҳам ҳавф туғилади. Нима қилиб бўлса ҳам ўз ҳуқуқини ҳимоя қилиш зарур бўлган ва шунинг учун ажабланарли эмаски, Шарқда тарихий Александрнинг бутун қиёфаси ўзгартирилган романларнинг биринчи версиялари тўқила бошлаган 10 . Демак, тарихий Александрнинг Искандар Зулқарнайн деб номланиши ва уни Эрон шоҳлари авлодидан деб топилиши ана шу боисдандир. 8 Ўша асар . 77-бет. 9 Бертельс Е.Э. Роман об Александре. М., 19487. С. 4. 10 Ўша асар, 14-бет.

Зулқарнайн термини қадимий бўлиб, Александрдан олдин ҳам мавжуд бўлган ва у икки шо х ли 11 маъносини англатган. Шу ўринда нима учун Искандарни икки шохли деб юритилган, деган савол туғилади. Бу масалани «Искандарнинг шохи бор» 12 афсонасининг сюжет асосини ташкил этган табу – тақиқ билан боғлиқ мотивларни кузатиш орқали аниқлашга ҳаракат қиламиз. Маълумки, оғзаки насрнинг афсона, ривоят турларида тарихий ҳақиқат ўзининг тўлиқ , аниқ ифодасини тополмаган. Айниқса, афсоналарда реал воқе а ва ҳодисалар даврлар оша уйдирма қобиғига ўрала бориб мураккаблашган, ноаниқ формулага айланган. Бинобарин, миф, урф-одат, маросим Александрга алоқадор биографик воқеалар, буюк жанг, тарихий юриш, ажойиб ғалабалар кўз илғамас детал ь шаклига тушган. Демак, ҳикояда хаёл устуворлик қилган. Шунда й бўлиши табиий ҳол эди. Бинобарин, Александр ҳақида билмаслик теология таъсири дан келиб чиққан. У воқеани ҳикоя қилишда реалистик тасвирга кўра хаёлий уйдирмаларнинг устун бўлишга олиб келган. Натижада тарихий фактлар изи хиралашган. Бу ҳодиса «Искандарнинг шохи бор» афсонасида ўз ифодасини топган. «Афсонада шох детали буқа тотемига эътиқод асосига қурилган. Афсонанинг эътиборли томони шундаки, у Искандар шохи ҳақида маълумот беради. Сюжет эпизодлари шундай воқеани ҳикоя қилади: Искандар сочини олдирмоқчи, Бироқ, мумкин эмас, сири очилиб, шохи маълум бўлиб қолади. Охири сочини олдиради, шу заҳоти устани ҳам ўлдиради. Сочини олган кейинги уста сирни ҳеч кимга айтмасликка ваъда беради. Узоқ вақт сир сақлайди. Охири уста уни қудуққа айтади. Қудуқдан қами ш ўсиб чиқади. Чўпон шу қами ш дан най ясаб, уни чалганда най «Искандарнинг шохи бор» деб куйлайди. Шу билан сир ошкор бўлади. Уста бор гапни очиқ айтганда, шоҳ уни ўлимдан озод қилади. Афсона ижтимоий маъно касб этган. Бинобарин, Искандар зўрлик сиёсатига амал қилувчи, айни пайтда, адолатли шоҳ сифатида тавсифланган. 11 Персидско-русский словарь. М., 1953. С. 276. 12 Зумрад ва Қиммат. Ўзбек халқ эртаклари. Тошкент, 1988. 181-бет.

Бу афсона «Узун қулоқли Мидас» номли Юнон оғзаки ҳикояси заминида юзага келган. Афсона Ўрта Осиёда ҳукм сурган э лленизм даврида пайдо бўлган. Ҳар икки сюжет (ўзаро) айнанликка эга. Мидас ўрнига Искандар, қулоқ ўрнига шох қўлланса, фарқ қолмайди. Афсона «Шохли Искандар» сифатида кенг тарқалган. Сюжетининг юзага келган ўрни қадимги Юнонистон, шаклланган даври феодал жамоа босқичларига кириб боради. Демак, «Шохли Искандар» сюжети кейинги қатлам саналади. Шохли одам ҳақидаги афсона мотивлари тотемик эътиқод заминида ташкил топиб, санъат асарларида антропоморф қиёфада ифодаланган. Ибтидоий жамиятда оила, уруғ, қабила бошлиқлари халқ орасида маълум ва машҳур, халққа яқин бўлиб, ишонч қозонган. Улар коҳин, улуғ зот даражасига кўтарилган, ниҳоят, илоҳийлаштирилган. Ҳатто, бу зотлар авом халқ олдида илоҳий куч сифатида тавсифланган. Ниҳоят, ҳикояларда тотем белгилари билан нақл этилган. Бу даврда баъзи қабила, уруғ аъзолари буқани тотем санаган. Муқаддас буқа қадимда «Ўрта Осиёда яшаган Эрон уруғларидан бирининг тотеми бўлган» 13 . Шу боис, унинг шохи магик кучга эга деб топилган. У реликт ҳисобланган. Хуллас, шох беқиёс куч-қудрат тимсоли. Бу нарса оғзаки ҳикояларда илоҳий зотлар, коҳинларга кўчирилган. Улар шохли одам қиёфасида тавсифланган. Шундай қилиб, мазкур шахслар сирли куч, магик қудратга эга бўлган улуғ зот сифатида нақл этилган Ана шу шохли одам таърифи Искандарга ҳам кўчирилган ва у Ш арқ халқлари орасида «Шохли Иска н дар» аталган. Ярми одам, ярми буқа шаклида ишланган топилма мазкур тушунчанинг қадимий эканидан дарак беради. Искандар сирли куч, магик қудратга эга коҳин, раҳнамо сифатида тасвирланган. Табу Искандарнинг ўз шохини сир тутишида амал қилади. У мифологик эътиқодга кўра шохнинг магик кучи, илоҳий қудратини ҳимоя қилади. Табу бузилиши билан шох кучи, Искандар қудрати йўқолади. У илоҳийликдан 13 Толстов С.П. Древний Хорезм. М., С. 310.

маҳрум бўлиб, оддий одамга айланади. Ана шу ғоя шохни сир тутиш, соч олдирмасликка мажбур этган. Шохни яшириш, сир сақлаш, эпик ҳаракат, ҳолатлар тимсолида образли ифодаланган. «Луқмони ҳаким» афсонаси Александрнинг босқинчилик сиёсатини нақл этган. Сюжет воқеалари қадимий одат, реал ҳодиса асосига қурилган. Қадимда уруғ, қабила аъзолари бошқа уруғ, вакилларига фикр- мулоҳазаларини очиқ айтмаган, балки бирор белги, нарса, расм, ҳаракат орқали билдирган. Бу ҳодиса образли, тасвирий хат пиктографиядир... Бу хат алоҳида расм, шартли буюм, ҳаракат ва ҳодисалардан ташкил топган 14 . Шартли белгилар фикр алмашиш кейинчалик тактик маъно касб этиб, мақсадни сир тутиш , кўчма маънода баён қилишни изоҳлаган. Чунки нарсани сир тутиш ёмон руҳ таъсиридан қўрқиш замирида пайдо бўлган. Фикр айтишнинг мазкур тартиби узоқ даврлар давомида ҳукм сурган, оғизма-оғиз кўчиб, алоҳида мотив сифатида фольклор асарларига кириб борган. Сирни кўчма маънода айтиш «Луқмони Ҳаким» 15 да ўз ифодасини топган. Унда сирли к оса хусусияти нотабиий мотивларда тавсифланган. Сюжет икки мотивдан иборат бўлиб, ҳар бири мустақил воқеаларни ҳикоя қилади, ҳар иккисида Искандар фаолият кўрсатади. Биринчи мотив воқеаларини Искандарнинг денгиз шоҳи билан тўқнашуви ташкил этади. Сюжет ҳодисалари уйдирма, сеҳр-жоду ёрдамида ҳаракатга келиб ривож топади. Искандар шоҳ олдига элчи туш и риб, таслим бўлишни буюради. Денгиз шоҳи жавоб ўрнида сирли коса билан ун беради. Бу билан шоҳ косани олтинга тўлдириб, унни нон қилиб ёпса, итоат этаман, демоқчи эди. Тўқнашув ижтимоий маъно ташиб синов доирасида кечади. Коса олтинга тўлмай, ундан нон ёпилмай қолади. Сирни доно вазир ечади: «бу билан шо ҳ кўз косаси тупроққа тўлмаса, олтинга тўлмайди», деган ғояни айтмоқчи эди». Жавоб тимсолий маъно касб этган. Сув ости дунёси мифологик эътиқодга кўра нариги дунёни англатади. Руҳ у дунё вакили, нақлда денгиз шо ҳ и сифатида 14 Косвен О.М. Ибтидоий маданият тарихидан очерклар. 1960. 189-бет. 15 Луқмони Ҳаким. Эртаклар., нақллар. Тошкент, 1990. 7-бет.

тавсифланган. Нариги дунё вакили, эътиқодга кўра айтилган гапнинг тескарисини тушуниб, аксини бажаради. Бинобарин, шоҳ шартини бажаришда мазкур тушунчанинг кучли таъсири сезилиб туради. Демак, афсона асосини мазкур эътиқод, руҳлар ҳақидаги ибт и доий тушунча ташкил этган. Бу тушунча поэтик трансформацияда хаёлий уйдирма, сирли коса эса кўз чано ғ и тимсолига айланган. Афсона да одам зотининг кўзи оч, дунёга тўймайди, ўлганда тўяди, яъни кўз косаси тупроққа тўлади , деган ғоя ётади . Фалсафий ғоя феодал жамоа қонунияти, босқинчилик сиёсатини қоралайди. Афсоналар аждодлар руҳига эътиқод, Искандар арвоҳига топиниш заминида ташкил топиб шаклланган ва унинг шахсини идеаллаштирган. Саркарда тақдири тўқима воқеаларда, унинг мўъжизалари уйдирмаларда акс эттирилган. Бу «Искандар Зулқарнайн» афсонасида аниқроқ тавсифланган: «Искандар беш юз йил умр кўради. У вафот этмасдан илгари ўз онасига васият қилиб: «Мен агар ўлсам, Рум дарёсининг тагига кўминглар. У ерда бир қанча Искандарлар дафн этилган. Мен ҳам шу ерда бўламан. Бошингизга мушкул иш тушса, Рум дарёсининг бўйига бориб чақирсангиз, мен ҳар вақт чиқишга тайёр тураман», дебди. Искандар Зулқайнар (аслида Зулқарнайн) вафот этибди. Оналари бир неча кундан кейин бир маслаҳат сўрамоқчи бўлиб, дарё бўйига бориб, товушининг борича «Искандар» деб чақирибди. Шу вақт дафн этилган Искандарлар «қайси биримизни чақиришяпти», деб ҳайрон бўлишибди. Оналари учинчи марта «Искандар Зулқайнар» деб чақирибди. Шу пайт Искандар бошидаги кичкина шохларини кўрсатиб «Зулқайнар мен бўламан», деб сув остидан чиққан экан» 16 . Афсонада у дунё, аждодлар руҳига топиниш Искандар тақдири мисолида ифодаланган. У улуғ зот, яратувчи, ҳомий қаҳрамон, культ даражасига кўтарилган. Афсона Искандар ўлмаган, керак бўлганда чиқиб ёрдам беради, - 16 Бу афсона ушбу китоб муаллифи томонидан 1972 йилда Қашқадарё вилояти, Китоб туманининг Макрит қишлоғида яшовчи 80 ёшли Содиқ отадан ёзиб олинди. 1976 йил, 21 июль.

деган ғояни таъкидлаб, арвоҳлар ёрдамига ишонч, эътиқодни илгари суради. Бу ишончга кўра, бир вақтлар ҳаётда ўзлигини намоён этган ҳар қандай улуғ зот, машҳур нарсалар изсиз йўқолмайди, вақти келганда, таниқли шахслар ҳалоскор, нажоткор рольида қатнашадилар 17 . Афсона ғайритабиий ҳодиса, ситуациялардан ташкил топган. Унинг функцияси руҳлар ёрдамига ишонч туғдириш, Искандар шахсини абадийлаштиришдан иборат. Бундан ташқари, мазкур афсона заминида ўлим, тақдир ҳақидаги ибтидоий тушунчаларнинг синтезини кўриш мумкин. Ибтидоий одам ўлимни бошқача тасаввур қилган. «Марҳум ибтидоий одам учун тирик эди. Фақат у бу оламдан у дунёга ўтиб кетган» 18 . Ана шу примитив тушунча узоқ яшаган, оғиздан-оғизга ўтган, ниҳоят, мазкур афсонанинг юзага келишига сабабчи бўлган. У дунё ҳақидаги эътиқодий тушунча, тасаввурлар афсонада марҳумлар дунёси талқинида, хусусан, онанинг чақиришида, Искандарнинг ер юзига чиқишида амал қилган. Кейинчалик ана шу мифологик тушунча ислом динига кўчирилган. Дарҳақиқат, дин қоидаларида «тирилиш ёки тирилган мурдага ишончни учратиш мумкин» 19 . Афсонада арвоҳларга сиғиниш тугун ечимида ҳал қилувчи рольь ўйнаган. Унда қадимий тушунча, осмон, ер юзи, ер ости дунёлари ҳақидаги миф аниқ ифодасини топган. Мазкур афсона сюжетида эртакларга хос мотивлар, услуб, бадиий тасвир воситалари, ниҳоят, персонажлар мавжуд. Бундан ташқари, унда эртакона услуб, анъанавий учлик, онанинг уч марта чақириши каби мотивлар, хаёлий уйдирмаларнинг ранг-баранг намуналари воқеа ва ҳодисаларни аниқ, тўлиқ, осойишта изоҳлаш, у ёки бу белгини мукаммал очишга йўналтирилган. Ҳар бир эпизод, ситуация, тилсим, хаёлий уйдирма Искандар шуҳратини тиклаш учун бўйсундирилган. Искандар билан боғлиқ афсоналарнинг бирида қуйидаги воқеа ҳикоя қилинган. Искандар ўлими олдидан: «Мени шундай жойга кўмингларки, ҳеч 17 Веселовский А.Н. Опыты по истории развития христианской легенды. Л., 1875. Т. 4. С. 284. 18 Леви Брюль. Сверх естественные в первобытном мешлениях. М., 1937. С. 134. 19 Токарев С.А. Ранные формы религии. С. 188.

кимнинг жасади у ерга кўмилмаган бўлсин», дебди. Одамлар қидира-қидира Искандар васият қилгандек жойни топишибди. У катта бир шаршаранинг ости экан. Искандарни шаршаранинг остига кўмишмоқчи бўлишганда харсанг тош тилга кириб, «мана шу Искандар худди шу жойга етти дафъа кўмилган, буниси саккизинчиси, дебди 20 . Афсонада Искандар руҳига ишонч ривожлантирилган. Мақсад уни идеаллаштиришдир. Ана шу афсонанинг Абу Райҳон Берунийнинг «Ҳиндистон» асарида баён қилинган ҳинд версияси миллий характери билан ажралиб туради. Афсонада руҳга ишонч, уни бор нарса деб билиш нақл этилган. «Бир подшоҳ ўлгандан кейин ўз халқига, танасини ҳеч бир ўлик куйдирилмаган жойда куйдиришларини буюрган. Халқ шундай жойни қидириб чарчаган. Охир, денгиз сувидан кўтарилиб турган бир тошни топиб, энди қидирган жойимизни топдик», деганларида Васудева 21 уларга: «Шу подшо мана шу тош устида бир неча марта куйдирилган, энди хоҳлаган ишингизни қилаверинг, чунки шоҳ мақсади сизларга шуни билдириш эди, унинг истаги амалга ошди» 22 , деган. Подшоҳнинг мақсади руҳнинг абадийлигини таъкидлашдан иборат бўлган. Ҳар икки афсона маъноси, шаклий тузилишига кўра умумий ўхшашликка эга. Ҳар иккисида марҳумни дафн этиш анъанаси сув билан боғланган. Бирида марҳум денгиздан кўтарилиб турган тош устида куйдирилса, иккинчисида у шаршара остига кўмилади. Ҳар икки мотивда ҳар икки халқ миллий колорити акс этиб туради. Бироқ,, ҳар иккисида у дунёга йўл сув остида, 23 деган ғоя ифодаланган ва у дунё ҳақидаги содда тасаввур таъсирида пайдо бўлган. Мотив эпизодларидан бири Рум дарёси остига бир неча Искандар кўмилганини, иккинчиси бир подшо бир жойда бир неча марта куйдирилганлигини маълум қилади. Энди ана шу мотивлар генезисига эътибор берайлик. 20 Ирисов А. Беруний ва муштарак ривоятлар Фан ва турмуш. 1973. № 2. 8-бет. 21 Васудева. Руҳнинг рамзий образи. 22 Беруний. Танланган асарлар. Тошкент, 1-4-том. 1965. 57-бет. 23 Анисимов А.Б. Этапи развития первобытной религии. С. 92.

Маълумки, қадим ўтмишда, исломгача давр ичида тожик, ўзбек, қирғиз, туркманлар орасида янги туғилган чақалоққа вафот этган улуғ авлоднинг номини қўйиш одат бўлган 24 . Ана шу анъанага кўра янги туғилганга марҳум номи қўйилса, ўша марҳум руҳи янги туғилганга ўтади 25 . Ана шу ишонч, эътиқод, марҳум номини янги авлодга қўйиш анъанасининг юзага келишга олиб келган. Мазкур анъана эпик мотивлар асосини ташкил этган. Шундай қилиб, мазкур афсоналар асосини «у дунё», аждодлар руҳига ишонч, эътиқод ташкил этган. Зотан, тақдирни «у дунё»га боғлаб, руҳ абадий, тандан танга кўчиб ўтади, деган ибтидоий тафаккур афсоналарнинг ядросини ташкил этган. Бу хил афсоналар мифологик эътиқодлар таъсирида пайдо бўлган. Шунинг учун ҳам ҳар икки афсона воқеаси айнанликка эга. Бинобарин, ҳар иккисида ҳам руҳларга ишонч ҳукмрон. Демак, мотивлар ижтимоий муносабатлар меваси эмас, балки анимистик қарашлар маҳсулидир. Афсона мотивлари ибтидоий дунёқараш, руҳ ва унинг абадийлигини тушунтириш, англашнинг натижаси ўлароқ юзага келган ва хабар функциясини адо этган. Искандар вафоти билан боғлиқ бир удум тарихи характерли. Искандар талқинида қўлланган уйдирма, муболағалар унинг халқ орасида машҳурлиги, жанговарлик қобилиятининг ғайритабиий туюлганидан келиб чиққан. Ана шу тўқималар қатори, қиёфасида даврлар қатламининг ҳаётий анъана, турмуш тажрибалари асосида келиб чиққан белгилар ҳам кўринадики, улар Ўрта Осиёни исломлаштиришдан кейин юзага келган ва Искандар образи орқали бизгача етиб келган. Дастлаб уни «Шохли одам», ўлмайдиган, идеал сифатида культ лаштирилган , нисбатан кейин қўшилган ҳаётий белгилар эса мифологик тушунчаларга зид ҳолда юзага келган ва Искандар ни реал шахс даражасига олиб тушган. Бу белги, п оэтик детальь кўпчиликка маълум бўлиб, афсоналарда шундай ифодаланган. «Искандар 24 Андреев Н.С. Таджики долины Хуф. С. 204. 25 Ўша асар. 204-бет.

Зулқарнайн вафот этгандан кейин васиятига кўра уни дафн этишга олиб кетаётган вақтда тобутдан бир қўлини чиқариб қўйишди. Вазирлар , бу юрт одамлари оналаридан: Искандар Зулқарнайнни нима учун бундай ҳолатда олиб кетаяптилар, деб сўрашибди. Оналари: Искандарнинг бундай ҳолати, ёруғ дунёда туғилдим, ўлдим, ҳеч нарса кўрмадим, деган маънонинг ишорасидир, - деб жавоб берибди 26 . Аслида эса мазкур белги нинг тарихий шахсга алоқаси йўқ, у муайян ижтимоий қатламнинг ўзига хос қонунияти заминида юзага келган ва уни акс эттирувчи деталь ь сифатида сақлан и б қолган. Мазкур мотив замирида уйдирма эмас, балки ҳаётий ҳақиқат лар синтези ётади. Мотив биринчидан, турмуш ташвишларига реал муносабатда бўлишни изоҳласа, иккинчидан, у ҳаёт фалсафаси, Оллоҳга сиғинишни ташвиқ эт ган . Мотив сюжетининг эпик қисмини ташкил этган ва маълум даврда у руҳан бўш кишиларда тушкун кайфиятни қўзғаган, мустаҳкам иродали, серзавқ кишилар орасида киноя ли кулги яратган . Мотив мазмуни тақдири азал, и сломий дунёқарашни изоҳла ган . Мотив и сломдан бурун юзага келган ва замини реал ҳақиқат билан боғлиқ. Унинг тарихий илдиз ини ибтидоий удум, ирим-сиримлар ташкил эт ган . Хоразм маданиятига оид бурунги этнографик ҳодисалар орасида ёвуз руҳ таъсирига қарши кураш ни тавсифлаган урф-одат, ирим-сирим лар дан бири, мотам маросими га алоқадордир. «Қачонки, бирор киши оламдан ўтганда, марҳумнинг оила аъзолари ёки қўшни аёллардан бирортаси ҳомиладор бўлса, уни ёвуз руҳ таъсир идан ҳимоялаш , юк тушишдан сақлаш учун қ азо қ и лганнинг тобутдан чиқариб қўйилган ўнг қўлининг ўрта бармоғига ип боғла ш ган 27 . Маросимдаги ирим марҳум ёки марҳума даги ёвуз руҳдан қўрқиш заминида келиб чиққан. М арҳумнинг ип боғланган қўлини тобутдан чиқариб қўйиш одати анъанага айланган, узоқ муддат удум сифатида ҳукм сурган. Бу одат нинг магик қудрати ёвуз руҳларга таъсир 26 Шахсий архив. Қўлёзма. 1-бет. 27 Снесарев Г.П. Реликты домусульманских верования… С. 127.

этиши, зарар идан сақлашига ишонч ни мустаҳкамлаган . Иримдан мақсад кўзи ёриши яқин ҳомиладор ни муҳофаза қилиш мақсади эҳтиёткорликдан келиб чиққан. Хуллас, афсона асоси мазкур удум заминида юзага келган. Тарихий ҳақиқат билан эпик анъана ўзаро тенг, ўхшашликка эга , маъно ва функцияси бир-бирига яқин . Тарихий асос ҳам, эпик мотив ҳам руҳлар таъсирига ишонч маъносини англатиб, хабар ёки огоҳлантириш вазифасини адо этган. Демак, мазкур удум яшаган муҳит йўқола бориш билан урф-одат ҳам унутилган. Эсда қолгани алоҳида мотив шаклида сақланиб қолган. Айтиш мумкинки, мазкур афсонанинг юзага келиши аждодлар руҳига эътиқод, дуал тушунча, табу -тақиқнинг маги к кучга ишончдан бошланган ва сиғинишга чақириш функциясини адо этган. У лар халқ ҳаёти , маънавий дунёсини ўрганишда зарур , муҳим ҳужжат сифатида аҳамиятлидир. Хуллас, тарихий афсоналарнинг мазкур типи машҳур шахс , ҳодисалар атрофида ташкил топиб, воқеаларни мифологик тушунчалар қобиғида ҳикоя қилган. У ларнинг пайдо бўлиши реал воқеликка муносабатдан бошланган ва ибтидоий дунёқараш , диннинг дастлабки эътиқод шаклига асосланган. Анимик эътиқод, мифологик тушунча, “Авесто” анъаналари ислом дини қобиғида баён этилган. Ҳикоя воқеаларига муносабат уларни ҳақиқат деб билишга, акс эттириш мезони хаёлий уйдирмаларга асосланиши, стили оддий баёнга таяниши билан белгиланган. «Паҳлавон Маҳмуд» афсонаси ислом дини ҳукмрон даврда юзага келган ва худога сиғиниш руҳида ташкил топган. Бу нарса Паҳлавон Маҳмудни шоир, мутафаккир, оғир вазнли паҳлавон эмас, пири мушрик сифатида фаолият кўрсатувчига айлантирган. Бу ҳодиса афсонада шундай баён этилган. Нуҳ пайғамбарнинг ўғли Шом Хива шаҳрини кема шаклида қурган эмиш. Шаҳар денгиз тўлқинлари сингари муттасил қалқиб турар экан. Бир моғол полвон ота оғир нарса сифатида осмондан ташланибди. Шу билан у

шаҳар чойхонасида тўхтабди. Полвон ота Хива шаҳрининг пирига айланибди 28 . Табиийки, афсона ислом таъсирида пайдо бўлган Паҳлавоннинг осмондан ташланиши, уни пири Маҳмуд сифатида талқин этилишига сабаб бўлган. Айни пайтда афсона унинг кучли, забардаст полвон эканига ишора қил ган . Афсонанинг географик жой, тарихий шахс билан боғлиқ лиги ҳикоя воқеаларига ишонч туғдирган, унинг таъсирчан кучи пири Маҳмудга топинишни даъват этган. Воқеалар миллий кураш устаси ни сўфийлик тариқати раҳнамоси сифат ида талқин этган. Бу нарса «Полвон ота хассаси» 29 афсонасида ёрқин ифодасини топган. Ҳикоя оғир вазнли паҳлавонни каромат кўрсатувчи авлиё сифат тавсифлайди. У воқеани шундай ҳикоя қилади: «Хива га яқин қишлоқ одамлари полвон отага сувдан қисилганларини айтадилар ва Жай ҳ ундан хасса уриб сув чиқариб беришни сўра й дилар. Полвон ота Жай ҳ ун бўйига бориб хасса билан дарё қирғоғини бир урган да , хасса ўрнидан сув оқа бошлабди. Деҳқонлар бу сув кам экан лигини айтибдилар. Полвон ота: «Сабр таги с ара олтин деганлар, сабр қилинглар, шу жилдираган ариқ суви сизларга етиб ортади дебди. Хасса ўрнидан оқаётган сув аста - секин кўпайиб, охири катта бир ариққа айланибди. Қишлоқ аҳли полвон отанинг саҳовати туфайли сувга сероб бўлибди». Афсона Паҳлавон Ма ҳ мудни миллий кураш у с таси эмас, «пири мушрик» сифатида кўриш истаги заминида ташкил топган. Бу нарса полвон ота мўъжиза си, авлиё сифат фаолият кўрсатишида юз бер ган . Айтиш мумкинки, ўша даврда жангов а р қўмондон, машҳур табиб каби тарихий шахсларни и слом арбоби қаторига киритиб ҳикоя қилиш анъанаси диний мафкуранинг кучли таъсиридан дарак беради. Ас ҳ оби Ка ҳ ф («Ғор кишилари») тарихий воқеалардан дарак берувчи, афсона туркий халқлар орасида кенг ёйилган . У тарихий шахс, тарихий 28 Снесарев Г.П. Хорезмские легенды как источник по истории религиозных культов Средней Азии. М., 1983. С. 173. 29 Ўша асар. 173 б ет .

воқеалар заминида ташкил топиб шаклланган бўлиб, хаёлий ва ҳаётий уйдирмалар асосига қурилган. Даққиюнус атама си қадимийликни англатиб , асосида тарихий шахс ётади. Унинг араб , форс тилларида шуҳрат топган шакллари Диокласёнус, Дакянус, Да қ ёнус , ўзбекча версияси Даққиюнусдир. Ўрта Шарқ халқлари орасида кенг ёйилган бу афсона тарихийлиги билан ажралиб туради. У нинг ташкил топишига сабабчи воқеа тарихий ҳақиқатдир. Даққиюнус аслида тарихий шахс номини билдиради. Мазкур атама қадимги Рим императори Диоклеитоннинг (245-313) исмидир. Ди ок летион босиб олган ўлкаларда ғайри динга христиан динини қабул эттирмоқчи бўлган. Қарши чиққанларни қувғин остига олган. Ана шу ижтимоий тўқнашув мазкур афсонанинг пайдо бўлишида тарихий асос вазифасини ўтаган. Реал воқеликка муносабат уни ҳақиқат деб билиш ва маърифий аҳамиятидан келиб чиқади. Бадиий акс эттириш мезони хаёлий уйдирмаларга асосланиши билан белгиланади. Тарихий ҳақиқатни ҳикоя қилган мазкур афсона варианти Бур ҳ ониддин Рабғузийнинг «Қисаси Рабғузий» асарида шундай воқеани баён қил ган . «Румда бир подшо бор эди. Чериги телим эрди. У бошқа бир подшо бирла уришади. Дақёнус ана шу подшони енгиб, унинг олтита ўғлини қул қилиб олади. Бир гуруҳ болалар ўзини худо деб эълон қилган бу золим подшога қул бўлишни истамай Оллоҳдан нажот тиламоқ учун Дақёнус юртидан қочадилар 30 . Ҳикояда олтита қочқин номи изоҳланади. Улар ғорга кириб яширинадилар, унинг яна бир вариант и Алишер Навоийнинг «Тарихи анбиё ва ҳукамо» асарида шундай таърифлан ган . « Ғ ор соҳиблари етти биродар 30 Носируддин Бурҳониддин Рабғузий. Қис с аси Рабғузий. 2-жилд. Т ошкент , 1990. 96- бет.

бўлишиб, ҳаққи таолога эътиқод қўйишган ва золим, кофир подшо Дақёнус зулм жазосидан қўрқиб ғорга бекиниб оли ш ган 31 . Афсонанинг “ Даққиюнус ” вариантида воқеа шундай баён қилинади. Айтишларича , Дақёнус золимлик билан ном чиқарган. Динига кирмаганларни шафқатсиз жазолаган. Унинг ғазабидан қўрққан саккиз киши в а бир ит ғорга яширинади ва уйқуга кетади. Уйғонганларидан сўнг улардан бири овқат келтириш учун ташқарига чиқиб , бозорга боради , нон сотиб олмоқчи бўлади. Нонвой Ямлиқо берган пулни қайтариб беради. Ямлиқо ва нонвой бир-бирларининг гапларини тушунмайдилар. Сўнгра т илмоч чақирадилар. Бу Дақёнусдан қолган пул, энди ўтмайди, дейди тилмоч. Маълум бўлишича, Дақёнуснинг ўтганига уч юз йил бўлиб, ғорга яширинганлар шунча вақт ухлаган эмиш 32 . А фсоналар турли хил давр, ижтимоий ҳаёт босқичларининг белгиларини ўзига сингдирган. Бундан ташқари, ҳикоя қилинган қочқинлар номининг қисман ўзгариши турли хил уйдирмаларнинг киритилганига қарамай тарихий ҳақиқатнинг айнан сақланганлиги, хусусан, Диоклетион билан ғайридинлар ўртасида юз берган конфликт , тўқнашувлар, босиб олинган ўлкалардаги ерли халқни христиан динига киритишга уринишлар, зулм ва зўрликлар мазкур афсоналарда айнан акс этиб, ўзгаришсиз сақланган. Айни пайтда, афсоналар зулм ва зўрлик, адолатсизлик , босқинчилик сиёсатини қоралаб, озодлик , эркинликни маъқуллайди, қолаверса, қатъийлик, золим шоҳга қарши турганлар қалбида ўз динига эътиқоднинг кучли эканини мадҳ этган. Афсонанинг “Э ф е стлик етти авлиё ” ҳақидаги дастлабки намуна с и э фестлик христианлар орасида, «Рим империясининг Сурия билан чегарад ош сарҳадлар и да туғилган, кейинчалик араб дунёси томонидан ўзлаштирилган 33 . Арабларда ташкил топган мазкур афсона вариантлари, хусусан, Қуръони 31 Алишер Навоий. Тарихи анбиё ва ҳукамо. Тошкент, 1990. 121-123-бетлар. 32 Ўзбек С Э. Тошкент, 1972. 579-бет. 33 Гордлевский А.А. Сказания и легенды. Избр. Соч. М., 1960. Том 1. С. 437-438.

к аримда келтирилган ғор саҳобалари ҳақидаги оятлар туркий қавм лар фольклорида ўзига хос афсона версияларининг ташкил топишида асос бўлди. Рим императорининг номи (Диоклетион) даврлар ўтиши билан талаффузда ўзгариб Диоклетион Диёқёнус, Дақёнус, ниҳоят Даққиюнус шаклига келиб қолган. Даққиюнус бир ўринда , хусусан, ўзбеклар орасида эскиб қолган нарса , ҳодисага нисбатан қўлланадиган айтимга айланиб қолган. Мазкур афсонанинг бошқа бир варианти 34 сюжет тузилиши, образлар тизими, хусусан, конфликт , асосий ғоялар юқорида келтирилган афсоналарга ўхшаш бўлиб, тарихий ҳақиқатдан дарак беради. Тарихчиларнинг хабар беришича, Хоразмий бу афсонанинг тарихини аниқлашга уринган ва Византия яқинидаги машҳур ғорга кирган ва унда суяклардан бошқа ҳеч нарса топмаган 35 . Кўриниб турибдики, мазкур афсоналар ўзаро типологик ўхшашликка эга бўлиб, реал воқеа , ижтимоий муносабат, қарама- қаршиликлар, руҳий кечинмалар замирида вужудга кел иб, тарихий шахс , реал воқеалардан дарак бериш хусусияти , этимологик характери билан ажралиб туради. Афсона жанри нинг мазкур типи ҳақида қуйидаги хулосаларга келиш мумкин: 1. Тарихий афсоналар тарихий факт, ижтимоий тўқнашув , шахслар ҳаётини айнан сақлаганлиги , акс эттирганлиги , матонатли кишиларни идеаллаштирганлиги билан ажралиб туради. 2. Тарихий афсоналар халқ маданияти, ижтимоий ҳаёт, урф-одат , машҳур шахслар атрофида ташкил топиб шаклланган . Т арихий реал воқеалар уйдирмаларда тавсифланган. Афсонанинг ахборот функцияси ҳал қилувчи рольь ўйнаб, бадиий-эстетик жиҳати нисбатан кучсиз ифодаланган. Мазкур тип афсоналар халқ тарихини ёритишда ёрдамчи восита вазифа сини адо эт ади . 34 Ирисов А. Хоразмий ва Форобий. Т ошкент , 1961. 3 - б ет . 35 Ўша асар . 8-бет.

Похожие

Ҳозирги адабий жараён фаннинг ўзига хос хусусиятлари

20 йиллар ўзбек адабиётининг ўзига хос хусусиятлари

Ҳозирги эпик тур ва унинг ўзига хос хусусиятлари

Ўзбек халқ афсоналари табиати, мавзу хилма-хиллиги

Мифологик афсоналар