Топонимик афсоналар функцияси.айрим хоссалари - Литература - Рефераты

Топонимик афсоналар функцияси.айрим хоссалари

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

82.5 KB

Топонимик афсоналар функцияси, айрим х о с салари Режа: Топонимик афсона Топонимик афсоналарда тарихийлик Топоним афсоналарнинг ўзига хос белгилари

Топонимик афсона - илк бор юзага келган шаҳар, қишлоқ, қўрғонлар, тоғ, дарёларнинг пайдо бўлиш, номланиш сабабларини тавсифловчи насрий ҳикоя. Унинг воқеалари табиат, жамиятни билиш, муайян тарихи, географик жойнинг юзага келиш, вайрон бўлиш, қалъа, сой, денгиз номларининг пайдо бўлиш тарихини инкишоф этади. Сюжет мотивлари хаёлий, тўқима воқеалар асосига қурилган. Инчунин, уйдирма ҳал қилувчи рольь ўйнайди. Тарихий шахс, тўқима қаҳрамонларнинг фаол ҳаракатини ҳикоя қилган воқеалар тарихий ҳақиқатни аниқлаш, уни ойдинлаштиришга имкон беради. Ҳикоя воқеаларининг географик жой билан боғланиши, асос қилиб олинган тарихий ҳақиқатни аниқлашга қаратилганлиги унинг ўзига хос хусусий белгиларидандир. Ҳар бир сабаб, натижа хаёлий ва ҳаётий фактлар мисолида тасдиқланган. Таъкидлаш керакки, тарихий ҳақиқатни ёритган далиллар ҳар доим ҳам тўғри чиқа бермайди. Шунинг учун ҳам генетик асосни аниқлашнинг бу хил усули дастлаб «халқ топонимикаси» деб юритилган. Афсоналарнинг топонимик характери, унинг асосий ва ҳал қилувчи белгиси, етакчи компонентидир. Бу хил афсоналар ҳикоя қилишнинг «ўтмишга бир назар» қабилида иш юритиши билан ажралиб туради. Ҳодисалар аниқ маконда юз беради, воқеа вақти қадим ўтган замонга йўналтирилган бўлиб, конкрет жойда якун топади. «Аёзқалъа» 1 афсонасида воқелар тизими хаёлий, бироқ, аниқ, географик макон ҳақида ҳикоя қилади. Унинг ривожи муайян ходиса, географик жой, қалъанинг пайдо бўлиш, номланиш сабабини изоҳлашга, масаланинг натижасини ойдинлаштиришга қаратилган. Шунинг учун ҳам топонимик афсоналар фольклор асарларининг эътиборли турларидан бири бўлиб, тарихий ҳақиқатни аниқлаш, ёритишда алоҳида аҳамият касб этади. Демак, мазкур типдаги афсоналар халк маданияти тарихига муносабатнинг насрий ифодаси янглиғ ташкил топган. 1 Толстов С.П. Қадимги Хоразм маданиятини излаб. Тошкент, 1964. 29-бет.

Сюжет ҳажман йиғиқ, ихчам, ёйиқ, мураккаб, қадимда ўтган воқеаларни аниқ, лўнда ифодалашга мослаштирилган. Унинг чизиғида анъанавий мотив, диалоглар кам қўлланади, ҳикоянинг баён усули эпизодлар тизимининг аниқлигини ошириб, мантиқан боғланишини таъминлаган. Сюжетнинг инициал қисми эртак таъсирида бошлама шаклини олган тайёр формулалар қўлланади. Улар шаклий тузилиши, маъносига кўра уч хил типда намоён бўлади. Биринчи хил формула вақт кўрсатқичи маъносини англатади. «Қадим замонда», «Бир замонлар», «Ўтган замонда», «Илгари замонда», «Дастлаб», «Бир вақтлар» ва ҳоказолар. Бундай шакллар воқеа ва ҳодисаларни ноаниқ замонда юз берганлигини таъкидлаш вазифасини бажаради. Иккинчи хил формулалар бошлама маъносини англатади. «Айтишларича», «Ҳикоя қилишларича», «Талқин қилишларича», « Кексаларнинг сўзига қараганда», «Ривоятларга кўра», «Афсоналарга қараганда» ва бошқалар. Бу хил эпик бошламалар ҳикоянинг тўқима эмас, ҳаётий эканига ишора маъносини қайд этади. Учинчи хил и бошлама ўрнида дарак маъносини англатувчи гаплар қўлланади. «Бу ерларга Сулаймон пайғамбар келган», «Бир куни мана шу шаҳарда аждаҳо пайдо бўлди» ва бошқалар. Бундай тўқима гаплар бошловчининг воқеаларни ўзи турган жой билан боғлаш, юз берган воқеани реаллаштиришга уриниш мақсадини англатади. Т айёр формулалар воқеаларни ҳақиқатдан узоқлаштири б , афсона табиатига мослаштир ади . Топоним афсоналарнинг ўзига хос белгиларидан яна бири ҳикоя воқеалар и дан хисса чиқариш хусусиятидир. Қиссадан ҳ исса тугаллама шаклида бўлиб, муайян факт мисолида тасдиқланади. Энг муҳими урғу бер иб, қайд этилади, кўрсатилади. «Шу-шу қишлоқ «Илон бузғон» аталибди», «Афросиёб лашкарлари кўмилган ерда «Қора қум саҳроси бунёдга келган», «Ўша вақтдан бошлаб карвонлар бу лаънатланган жойга

қўнмай ўтадилар». Бундай тугалланмалар тингловчи шуури ни жалб этиб, воқеликка ишонч уйғотади. Топонимик афсоналарда тарихийлик аниқ ва ёрқин ифодасини топган. Ҳикоя асосини ташкил этган реал воқеалар, тарихий ҳақиқат, хусусан, бунёд этилган қўрғон, қишлоқ, шаҳар, сув ҳавзалари, вайрона сарой харобалари, қалъа қолдиқлари, шунингдек, географик ўрин , жой номлари афсона учун тарихий асос вазифасини ўтаган. Тарихий ҳақиқатга муносабат уни улуғлаш, маъқуллаш ёки аксинча , қоралашдан келиб чиқади. Унинг бадиий акс эттириш мезонлари хаёлий уйдирмаларга асосланиш и билан белгиланади. Номи кенг ёйилган «Хазорасп», «Калта минор», «Бароқподшо», «Аёзқалъа», «Тук дўнгги», «Илон бузғон» 2 каби топонимик афсоналар ўзига хос тарихи билан ажралиб туради. Маълумки, кўҳна Урганч, Хива, Самарқанд, Бухоро да қадимги , ўрта аср ёдгорликларининг ранг-баранг намуналари қад кўтарган . Ана шу о сор - атиқалар инсон тафаккури, фалсафаси, истеъдоди, ғам-алам, шодлик , қувончи, мардлик, қаҳрамонли к ҳақида ҳикоя қилувчи тилсиз гувоҳ сифатида қимматли. Ҳар бир обида, шаҳар , қишлоқ номлари ўз афсонасига эга. «Хазорасп» 3 шулар жумласидан бўлиб, қадимги Хоразм во ҳа сидаги аҳолининг дунёқараши, турмуш тарзи ни (чорвачилик) акс эттирган . Шаҳар номининг пайдо бўлиш тарихи “ учар минг от ”га боғлан ган . «Айтишларича, бир ўлкада учар минг отни тутиб олиш учун уларнинг доимо келиб сув ичадиган булоғига бехуш қиладиган дори сепиб қўядилар. Шу ҳ ийла билан учиб келадиган отларни тутадилар, қанотларини қирқадилар ва уларни инсон хизматига мажбур эттирганмишлар. Шу-шу ўша обод бўлган жойнинг номини «Хазорасп» (минг от) деб юритадилар». Афсона кутилмаганда якун топади . Бизнинг ча, «Хазорасп» атама си минг от яшайдиган жой номини эмас, хазорлар истиқомат қиладиган ўлка маъносини англатган бўлиши керак. 2 ФА. Инв. № 1304. 3 Фан ва турмуш. 1973. № 6. 2-5-бетлар.

Х абарнинг тўғри , нотўғри лигидан қатъи назар унинг заминида ҳақиқат элементлари бор . Жой номининг юзага келишида хазар этноними, шунингдек, эзгулик ҳақида ги орзу, от культи га эътиқодлар асос вазифа сини ўта ган. Баён қилинган афсона хабар и ҳақиқат эмас, уйдирмад ир . Афсонанинг Г.П.Снес а рев варианти 4 тўлиқ , мукаммаллиги билан ажралиб туради. Унинг таҳлил и атаманинг пайдо бўлиш сабабини эмас, шаҳарнинг бунёд этилиш омили ни изоҳлайди. Афсона талқинида и слом таъсири сезилади. Демак, у нисбатан кейин пайдо бўлиб, ижтимоий ҳаётнинг турли хил босқичлари ўз ифодасини топган. Ҳар икки вариант “ учар минг отни тутиш» мотив и асосига қурилган. Воқеа бирида маконнинг ном билан аталиши, иккинчисида эса шаҳарнинг бунёд этилишига сабабчи бўлади. Айни пайтда , отни тутиш ҳақидаги истак сюжет тугунини ташкил эт ган . Кейинги вариантнинг характерли томони шундаки, у икки планли сюжет асосида қурилган. Биринчи пландаги сюжетни Сулаймон пайғамбар билан Самандар дев тўқнашув и, ташкил этади ва у девни тутиш мотиви асосига қурилган. Конфликт девни ҳибсга олиш билан ечилади. Сюжетнинг иккинчи планида Самандар дев учар отларни тутиб беради. В оқеалар нореал, хаёлий , и слом мафкураси таъсири да тавсифланган. Ҳодисалар и слом ғояларига бўйсундирилган. Афсонанинг топоним характер и сақланган. Биринчи қатламдаги воқеалар янги , ҳикояда ёрдамчи функцияни адо этади. А фсонага кейин қўшилган Сулаймон образи эса ислом орқали ўтган. У нинг ташкилотчилик фаолиятида « и сломга ча бўлган қадимги ўтмиш белгилари кўринади. 5 Шу ўринда айтиш керакки, “ Ўрта Осиё даги азиз  авлиёлар культининг тарихий илдизлари икки манбага, дин тарихининг икки босқичи – аждодлар культи га эътиқод ҳамда антик Ўрта Осиё цивилизацияси шароитида юзага келган оташпарастлик худолари культига бориб боғланади. 4 Снесоров Г.П. Реликты… М. , 1969. С.323. 5 Ўша асар. 279-бет.

Сулаймон образининг генетик асосида дастлабки оила, уруғ культи эмас, балки Хизр сингари «катта патриархал оилаларни ташкил этган аждодлар» культи ётади ” 6 . Бинобарин, бу ўринда афсона якуни характерли. Ун да “ Сулаймон пайғамбар қанотли отлар тутилган жойда қўрғонлар қурилишини бошлаб юборади. Демак, азиз , - авлиё ўзида патрирхал муносабатларни акс эттирган аждодлар культининг шакл , мазмуни ўзгарган, анъанага айланган намунасидир. М азкур персонажнинг исломлаштирилган инвариант и (аждодлар культи) да бўлганидек, мафкуравий функция сақланган, маданий код чегараланган, конкрет ифодаланган эмас. Афсоналарнинг ҳар икки варианти функциясига кўра ўзаро типологик ўхшашликка эга. Кейинги вариантда янги қўшилган , тавсиф ланган ном тўқи м а воқеаларнинг содир бўлиш сабаблар и ни ойдинлаштир ган . А фсонанинг топонимик характерини белгиловчи тафсил учар «минг от»дир. О смон отлари халқ насрида, хусусан, афсона, эртакларда ғайритабиий тасвирланган. Реал отнинг масофага тез , осон, барвақт етиши, табиий ҳолати, ҳаракати туркий қавм , кўчманчи элатлар орасида идеаллаштирилган, муқаддас культ даражасига кўтарилган. От «Авесто»да А хурамазда билан боғлан ган 1 . От культи, унинг муқаддас эътиқодлар билан боғлиқ экани қадимги турк уруғлари орасида аниқ, равшан ифодаланган. Ёқутлар эътиқодига кўра , отнинг келиб чиқиши осмон билан боғлан ган 2 . Баъзи ҳикояларда «булут орасида қўнғироқдек кишнаган, олди, кўкраги оқ сут рангли тойча кўринади» 3 деб та вс ифланган. От культи ўзбекларнинг қадимги авлодлари ора сида ҳам мавжуд бўлган. Отга эътиқод милод дан аввалги, 126 йилда Ўрта Осиёдаги Ху н нлар орасида юз бер ган. Бу хабар Чжон-кань ахборотида мавжуд . «Даван да (ҳозирги Фарғона) осмон 6 Ўша асар. 280-бет. 1 Толстов С.П. Древн и й Хорезм. М., С. 30 4 . 2 Потопов Л.П. Конь в дереваниях и эпос народов сояна Алтая . Сб. Фольклор и этнография. М. 1977. С . 165 . 3 Там же. С. 165 .

отларидан тарқаган ажойиб отлар яшайди... Улардан тер ўрнидан қон чиқади» 4 . Эсдаликда ги «Осмон отлари» ҳақидаги хабар афсоналарда яна ҳам ойдинлаш ган . «Даван д а баланд тоғ бор. Тоғда ушлаб бўлмайдиган отлар яшайди. Шунинг учун аҳоли човкар байталларни қочириш учун шу тоғ ёнбағрида қолдирадилар. Туғилган тойчалардан тер ўрнида қон чиқади. Уларни осмон отларидан тарқаган тойчалар деб аташ ган 5 . Демак, «осмон отлари» мазкур афсонада таърифланган қанотли минг отнинг эпик намуналаридир. Бу отлар асосан ҳаво стихияси билан боғлан ган. Юзага келган о т культи , «осмон отлари» га ишонч-эътиқодлар эртак , афсонада мавжуд «учар от», «қанотли минг от» каби хаёлий эпик отларнинг пайдо бўлишида сабабчи воситага айланган . М уқаддас отларнинг эпик намунаси эстетик функция ни адо этади . Бинобарин, афсонавий отларнинг бадиий кўчими қанотли, учар от, ғайритабиий хусусиятга эга бўлган эпик от шаклида та вс ифланган. Самандар дев ажина, жин, фаришталар олами ер ости дунёсининг вакили, ёвуз руҳ , Ахр а мон тимсоли , унинг образли ифодасидир. Топонимик афсоналар мураккаб, сюжет воқеалари, образлар тизими бўрттирилган, анъанавий нутқ мотиви, савол-жавоблардан ташкил топган. Улар нисбатан қадимий, тараққиёт жараёнида эртак, нақлларга хос белгиларни қабул қилган. Б у хил афсоналар ўзига м ос тугал сюжет, бадиий тасвир воситалари билан ажралиб туради. Сюжет воқеалар и да ҳаётий персонажлар қатор и мифологик образ ар фаол қатнашади. Жанубий Қ озоғистоннинг Сайрам яқинида ги Лангар туманига қарашли Султонработ қишлоғида «Илон бузғон» номли тепа мавжуд. Қишлоқ дастлаб ана шу тепа устида жойлашган, кейинчалик халқ орасида юрган турли гапларга кўра қишлоқ вайрон бўлган , аҳоли шу тепа ёнбағрига к ў чиб тушган. 4 Материалы по истории СОННУ. М., 1968. С. 167. 5 Там же. С. 67-168.

Ушбу тадқиқот муаллифининг мазкур жой дан ёзиб олган «Илон бузғон» афсонаси қишлоқнинг бузилиши , «Илон бузғон» аталиш сабабидан хабар беради. Афсонанинг географик жой билан боғланиши унинг топонимик характерини белгилайди. Афсонада муқаддас илон культига эътикод, табу- тақиқ нинг бузилиши нақл этил ган . «Бир кампир кечқурун сигир соғиб, сутини косаларга солиб қ ў яди. Эрталаб қараса, бир косадаги сут йўқ, ўрнида битта олтин танга турган эмиш. Эртаси , индинига ҳам шу воқеа рўй беради. Кампир ухламай кузатади. Қараса, бир улкан илон пайдо бўлиб, сутни ичиб , танга ташлабди , катта тешикка кириб кетибди. Кампир сирни қўшнисига айтибди. Қўшниси, катта қозонда ёғ қиздириб илон инига қуйибди. Даҳшатли чинқириқдан сўнг илон чиқиб, ёғ қуйганни чақиб, бутун қишлоқни вайрон қилиб ташлабди. Халқ пастга қараб қочибди. Шундан сўнг қишлоқ «Илон бузғон» аталибди 1 . Афсонанинг пайдо бўлиб шаклланишида илон культи га эътиқод , тақиқ нинг бузилиши , сиғинишлар тарихий асос деб хулоса чиқариш тўғри бўлмайди. Қишлоқ қачонлардир юз берган табиий офатлар туфайли харобага айлангани аниқ. Ана шу реал ҳодиса унутилгач, қишлоқнинг вайрон бўлиши сабаби тепаликдаги ғор ва ғорда яшаган уйдирма илон билан боғлаб юборилган. Тўқима воқеа бўрттирилган, ғайритабиий мотивлар қўшилган, илон культига эътиқод жонлантирилган ва у хаёлий уйдирмалар да ҳикоя қилинган. Илон культига эътиқод , топиниш , ҳурмат қилиш. т абунинг бузилиши , тўқнашув шаклида исти фо да этилган. Афсонанинг В.В.Бартольд вариантида илон уясига қиздирилган ёғ қуйи ш мотиви шоҳ буйруғи билан амалга ошади . А фсонада тўқнашув бўрттирилган, ижтимоий маъно касб этган. Ҳар икки вариантда табунинг бузилиши айнанликка эга бўлиб, эпик кўчим и сирнинг ошкор бўлишида амал қилади . М отив очкўзлик, зулм , зўрликни инкор этиб, ўзаро ҳурмат , тинч ликни маъқуллайди. 1 Шахсий архив . Қўлёзма. 2-б.

А фсонанинг Раҳматилла Юсуф ўғли варианти «Офатли аждар» деб аталади. Афсона нисбатан бадиийлаштирилган , образлар типиклаштирилган ва тимсолий қиёфаларда тавсифланган , у эртак қолипи д а ҳикоя қилинган. В оқеалар географик жой номи билан боғланади. Унинг топонимик характери сақланган. «Ҳозирда ҳам мазкур туба мавжуд бўлиб, уни «Аждар туба» атайдилар. Афсонада илон образи битта эмас , иккита. Улар муқаддас культ сифатида талқин этилган. Ҳар бири «қамишнинг ўримидай, боши олтин, танаси кумушдан... Илон ойнинг шуъласида йилт-йилт этиб, оғзида бир дона олтинни тишлаганича ўрмалаб келиб қабоқчадаги сутни симириб ичибди-да, қабоқчага олтин ташлаб кетибди». В оқеа вариантлари ўзаро типологик ўхшашликка эга. Бироқ, илон лар муқаддаслаштирилган, ғайритабиий кучга эга бўлиб, илоҳийлаштирилган, чопса-чопилмас , ўлим билмас хусусиятга эга. «Мардикор йигит илонни кетмон билан бир урибди. Илоннинг бош томонидан бир қаричча қолгани чириллаб, ҳавога кўтарилиб, қип-қизил оловдай айлана берибди... йигитнинг тос тубасидан кириб оёғидан чиқиб, ерга сингиб ғойиб б ў либди 1 . А фсона Бо ғ дон қишлоғининг бузилиб вайрон бўлиши , тепаликнинг пайдо бўлиш сабабини изоҳлашга қаратилган. Сюжет воқеалари эртак руҳида нақл этилган. Талқиндаги образ , мотивлар натижанинг ҳикоя қили ниши га йўналтирилган. В ариантлашув географик жойнинг бузилишига сабаб ҳодиса, уйдирмали воқеанинг анъанага айланиши алоҳида мотив сифатида кенг ёйилишидан келиб чиқ қан . Афсонанинг эртак шакли «Нодон бола» аталади. Хуллас, бу хил афсоналар халқ тарихи, ижтимоий ҳаёт, урф-одат, географик жой, қўрғон, тепа, шаҳар бузилиши ёки номланиш сабаблари ҳақидаги воқеа ва ҳодисаларни ҳикоя қилиши билан ажралиб туради. 1 Боболардан қолган нақллар. Тошкент, 1998, 24-бет.

Уларнинг ахборот функцияси ҳал қилувчи рольь ўйнаб, эстетик функцияси нисбатан кучсиз ифодаланган. Афсоналар халқ тарихи, маданиятини ўрганишда зарур аҳамият касб этади, қолаверса, улар эстетик дунёқарашнинг илк намуналари сифатида аҳамиятлидир.

Похожие

Мифологик афсоналар

Ўзбек халқ афсоналари табиати, мавзу хилма-хиллиги

Диний афсоналар бу хил афсоналарнинг ўзига хос хусусиятлари

Юнон адабиёти

Адабиёт укитиш методикаси фанининг бошка фанлар билан алокаси.