Латифаларнинг ҳажвий типи - Литература - Рефераты

Латифаларнинг ҳажвий типи

Загружено в:

11.09.2022

Скачано:

0

Размер:

68 KB

Латифаларнинг ҳажвий типи Жанрнинг бу тури ҳажв йўналтирилган объектни фош этиш, инкор этиш хусусияти билан ажралиб туради. Бу хил латифалар асосан ижтимоий воқеа, феодал муносабатни зўрлик сиёсати сифатида баҳолайди. Танқид киноя, кесатиқ, заҳарханда кулги воситасида амалга ошади ва у халқнинг ғазаб тўла исёнкор руҳини белгилайди. Шунинг учун ҳам латифаларнинг бу типида масхара аралаш истеҳзоли кулги етакчи воситага айланган. Қарама-қаршилик афанди образининг ҳукмрон табақа вакилларига қарши қўйиш орқали ойдинлашади. Бундай вазиятда Насриддин афанди оддий халқ вакили сифатида гавдаланади. У воқеа ва ҳодисаларга халқ ниятидан келиб чиқиб муносабатда бўлади. Агар у шоҳ вазир, қозиларга қарши қўйилганда, конфликт ижтимоий-сиёсий маъно касб этиб, адолатсиз, зулм ва зўрликка асосланган феодализм қонунияти, унинг босқинчилик сиёсати қораланади, инкор этилади. Бу ҳодиса «Бойқуш нима дейди?»да образли ифодасини топган. Унда ҳажв ҳал қилувчи роль ўйнаб, фош этиш вазифасини адо этган. -Бойқуш нима деб сайраяпти? – д еб подшо а фандидан сўради. -Бойқуш айтадики, деди а фанди, - агар подшонинг зулми шу хилда кетаверса, тез кунда шаҳар ҳам менинг маконимга айланади 1 . Латифада ижтимоий зиддият сюжет бошламасида эмас, эпик қисмда, фавқулодда юз берган тугун ечимида конкретлашади. Афандининг пичинг тўла истеҳзоли нутқи адолатсиз шоҳга йўналтирилган киноя замирида пайдо бўлиб, кесатиқ тўла ҳажв шоҳ зулмини фош этади. Унга тингловчида ғазаб ҳиссини қўзғаб, заҳарханда кулги яра тади. Асарнинг зўрликни инкор этиш, адолатга чақириш ғояси афандининг ҳазиломуз нутқи, хатти-ҳаракати, шама, қочиримларида аниқ, тўлиқ, айни пайтда мукаммал акс этиб туради. 1 Латифалар. Тошкент, 1968. 22 - б ет .

Афанди феодал табақа вакили тимсолида тасвирланганда унинг ҳаракат, муносабати, гап-сўзида оҳанг ўзгаради, кўчма маъно касб этиб, ҳукмрон муомала, ҳоким нутқ шаклида пайдо бўлади. Энди у қози қиёфаси д а ҳуқуқи чексиз ҳокими мутлақнинг ўзига хос табиати акс этган хатти-ҳаракатини аччиқ, кинояли кулгига нишон қилиб, фош этади. Шунга қарамасдан, афанди хушчақчақ кайфиятини бузмайди. Афанди қози қайнонасини ўлдирган бир кишини ғазаб билан сўроқ қилаётир: -Нега одам ўлдирдинг , ноинсоф? -Қизини мендан чиқариб олиб, бир бойваччага бермоқчи бўлди. Шунча ялиниб ёлвордим, элликбоши-оқсоқолларга арз қилдим, натижа чиқмади. Ночор ўлдирдим. Қандай жазо берилса, розиман, - деди. Афанди деҳқоннинг жавобини диққат билан тинглаб туриб: -Ўлиминг олдидан яна бир марта мардлик қилмайсанми? Менинг қайнонамни ҳам биратўла ўлдириб келмайсанми, дебди 2 . Сюжет ечимини ташкил этган тимсолий қози нутқидан дўқ-пўписа, ялиниш, ноинсоф қайнонадан нолиш англашилади. Шикоятда зорланган шариат пешвосининг ғалати ҳолати аччиқ истеҳзо объектига айланган. У нинг гап-сўзида «қонли қўлдан манфаат излаш» қабилидаги ёвуз ният ҳам йўқ эмас . Энг муҳими, мазкур нутқ характер эътибори билан қизиқчи, хуштаъб киши образини эслатади. Шунга қарамасдан тимсолий қози тингловчида ғазаб салбий ҳис уйғотади. Ижтимоий-сиёсий маъно ташувчи ҳажвий латифаларда подшо, бой, қози, мулла, эшон, уламоларнинг адолатсизлиги ҳукмрон сиёсати , киб о рли муносабат , хатти-ҳаракатида , хусусан, афандининг аччиқ тили замирида аён бўлади. Унинг к ўчма маъно ташувчи кинояли нутқ и фош этувчи ку чга айланади . Бу хил латифаларда Насриддин афанди ўта ақлли, тадбиркор, сўзга 2 Ўша асар. 137 - б ет .

чечан, хуштаъб киши сифатида гавдаланади. Бу фазилат, хусусан , кесатиқ маъноли тили амалдор билан тўқнашганда кескин тус олади. У ҳар бир сўздан кўп маъно топиш ёки сўзга урғу бериб ўзгача маъно англатишга ҳаракат қилади. Масалан, «Афанди бир куни гаплашиб т у риб, аъламни «сиз ахмоқ одамсиз» деб қўйди. Аълам уни подшонинг олдига судради. Подшо афандига дўқ- пўписа, сиёсат қилгандан кейин: -Дарров узр айт, сиз а ҳ моқ одам эмассиз, кечирасиз дегин, йў қ са ҳозир жаллодни чақираман, - дебди. Афанди аъламга қараб деди: -Сиз аҳмоқ - одам эмассмиз! Кечирасиз! - деди 3 . Подшо нутқидаги лутф, якуний жумла бир хил оҳангда, урғусиз ўқилганда ўз маъноси, буйруқ оҳангда айтилган гап маъноси келиб чиқади. Афанди эса атайлаб керакли сўзни, «сиз аҳмоқ»ни «одам эмассиз» га урғу берган ҳолда ажратиб қайтаради. Урғу тушган сўзлар эса аъламни а ҳ моқ, одам эмасликда айблашни яна бир бор такрорлайди. Лутф, нафис сўз ўйини нафақат аъламни, балки шоҳни ҳам дидсиз, худбинликда айблаб ошкор этади, аълам ҳолатида пайдо бўлган комизм қаҳ-қаҳани вужудга келтиради. Гапни бузмай, сўзма-сўз такрорлашдан «кечирим сўради» деб тушунган шоҳ билан аълам рози бўлгандай бош эгиб туришди. Бу ҳолат тингловчида истеҳзоли кулги қўзғаб, дидсиз, мунофиқ, калтабин шоҳни ҳажв ўқига нишон қилган ҳолда, иккиюзламачи, нопоклик, бузуқлик каби иллатларни очиб ташлайди. Хуллас, ҳажв бу хил латифалар асосини ташкил этиб, сюжет ривожи, конфликт ечимида ҳал қилувчи роль ўйнайди. Латифаларда ҳокимнинг ҳукмрон сиёсати халқ ғазабига дучор бўлади. Ҳар қандай норозиликка «дор», «жаллод», «зиндон» билан жавоб берилган қалтис замонда антифеодал латифаларнинг пайдо бўлиши табиий ҳолдир. 3 Ўша асар. 43 - б ет .

Норози кайфиятининг ҳажвий ифодаси аччиқ кулгида, кесатиқ тўла аския, пайров, қаҳ-қаҳаларида баён этилган. Масалан: «Шаҳар ҳокими дарёга ғарқ бўлди. Одамлар унинг ўлигини ғарқ бўлган жойдан қидирмай, қуйироқдан излашаётган эди. Афанди келиб қолиб, деди: шаҳар ҳокимининг ўлигини юқоридан изланглар, ўзи мансабпараст, қийиқ одам эди, ўлиги ҳам юқорига қараб тескари оққан бўлиши керак» 4 . Афанди нутқидан келиб чиқадиган норози кайфият унинг пичинг тўла маслаҳати, ҳазил-мутойиба, кесатиқларида жиддийлашади. Ниҳоят, кинояли кулги ҳукмроннинг зўравон сиёсатини фош этади. Бу хил латифалар халқ руҳини кўтариш, ўзини англаш, ҳақ-ҳуқуқини белгилашда алоҳида аҳамият касб этган. Латифаларнинг енгил юмор типи Жанрнинг бу хил ҳазил типи енгил, хушчақчақ кулги, юмор асосига қурилганлиги билан фарқланади. Бу хил латифалар асосан жузъий камчилик, эзмалик, ўжар, дангаса, ўта гўл, соддалик, тентаклик, мантиқсиз қилиқ, калтабинлик каби кераксиз ахлоқ нормаларини ҳазил-мутойиба яратувчи кулги заминида танқид қилади. Шу кулги жиддий бўлмаган ҳаракат, иллатни тузатишга қаратилган. Жанрнинг бу типи юмор асосига қурилган бўлиб, конфликт маиший маъно касб этади, енгил кулги, яхши кайфият атрофида келиб чиқадиган майин ҳазил, илиқ муносабат, эрмак ёки истеҳзо усулида пайдо бўлган айрим жузъий нуқсонни камчилик сифатида айблайди, танбеҳ бериб, койиб қўйгандай бўлади, холос. Демак, ҳаётий-маиший воқеалар инсон табиатида учраб турадиган ахлоқий қусурларни енгил, ҳазиломуз кулги остига олиб, койиш маъносида танбеҳ беради, бу юмор типидаги латифаларнинг ўзига хос хусусиятидир. Нақл этилган воқеалар жиддий эмас, енгил танқид асосига қурилган. Афанди содда дил, эътиборсиз, эси паст, тентак, авлиё сифат 4 Ўша асар. 19 - б ет .

тавсифланади. Образнинг бу қиёфаси шартли бўлиб, ҳазил шу типдаги кишиларнинг ножўя қилиғига қаратилган. «Афанди ва даллол» латифаси бунинг ёрқин тимсоли бўла олади: Афанди сигирини бозорга олиб чиқиб харидор чақиради: Бир қошиқ сути бор, холос. Қисир қолган, орқадан келганни тепади, олдидан келганни сузади, ким олса пулига куяди. Буни кўрган даллол сигирни сотиб бермоқчи бўлади-да, уни мақтаб кетади: Кунда тўрт товоқ сут беради, қорнида тўққиз ойлик боласи бор, эрта- индин туғади, қўйдан ҳам ювош, кимки олса фойда қилиб, пулидан барака топади. Бу гапни эшитиб харидорлар кела бошлайди. Афанди сигирни даллолнинг қўлидан олиб: -Сигиримда бундай хислатлар бор экан, сотиб нима қиламан, - деди-да етаклаб бозордан чиқиб кет а ди 5 . Юм шоқ ҳазилга мансуб латифада калтабин, авлиёсифат, бефаҳм, бефаросат, тентаклик каби ахлоқий нуқсонлар бўрттирилган. Улар ҳазиломуз танқид мўлжалига нишон бўлганда, пайдо бўлган ҳушчақчақ, майин кулги танбеҳ беради. Унинг замирида ачиниш маъноси сезилиб туради. Хусусан, ишёқмас, танбал гиёҳванд, тажанг, ўжарлик каби зарарли камчиликлар кинояли кулги остига олинганда, қаҳрамон нутқи мазкур хусусиятга эга бўлган кишиларни ҳазил оҳангида койиб қўйгандай бўлади. Афанди бир ялқовдан сўради: -Ҳолинг қалай? -Топсам ейман, топмасам сабр-қаноат қиламан, - жавоб берди ялқов. -Ундай бўлса, жуда бизнинг шаҳар итларига ўхшар экансан, - деди афанди. 5 Ўша асар. 167 - бет.

Айрим латифалар мазмунида қашшоқликдан шикоят сезилади. Бу нарса ҳазил-мутойибада, аниқроғи, кулги яратувчи сўз ўйинида ойдинлашади. Бу хил енгил кулгида ночорликни ижтимоий иллат сифатида айблаш етакчилик қилади. Масалан: Афанди баззоздан сўради: -Шимингиз неча пул? -Ўн танга, - жавоб берди савдогар. -Ҳозирча шимим бор, ўн тангага яхтак келадими? -Ҳа, келади, - деди савдогар, шимнинг ўрнига унга яхтак олиб берар экан. Афанди яхтакни қўлтиқлаб кетаётган эди савдогар қичқирди: -Пулини бермайсизми? – деса, афанди: -Шимни қайтариб бердим-ку, нега пул тўлайман, - деб жав о б берди 6 . Латифада сўз ўйини савдогарни майна қилишдан келиб чиққандек туюлади, аслида эса у ночор ҳаётдан нолишга қаратилган. Калака қилиш, хушчақчақ кулги қўзғаб, тингловчида ачиниш маъноли ҳиссиёт уйғотади. Баъзи латифаларда лоф жанри таъсири сезилиб туради. Сюжет воқеалари ёлғон асосига қурилган лоф шаклида ифодаланган бўлса ҳамки, маиший маъно касб этган тугун ечими фавқулодда юз беради , муболағали нутқ мақтанчоқ, лоф урувчи, кўпиртириб мақтовчи, «лоф деса ола қопни олиб қочади »ган кишиларни ҳазиломуз кулги остига олиб танқид қилинганда енгил, беғараз кулги ҳосил қилади. Бир маҳмадона афандига: -Биз жуда бой эдик, отамнинг ҳисобсиз йилқилари бор эди. Улар учун шундай катта отхона қурган эдики, янги қочирилган биялар унинг бир бошидан кирса, иккинчи бошига етгунча қулунлар эди. 6 Ўша асар. 241 - б ет .

Афанди: -У тўғри айтади, мен ҳам ўша отхонани кўрганман, отам буларникида от боқарди. Отамнинг от ҳайдайдиган шундай узун калтаги бор эдики, ҳамма йилқилар далага чиққанда ҳаво булутланиб қолса, ёмғир ёғиб қолмасин деб ўша калтак билан булутларни ҳам ҳайдаб юборар эди. Афандининг масхара қилганини сезган ёлғончи: -Афанди, ёлғон ҳам эви билан-да, отангизда ўшандай калтак бўлган деб фараз қилайлик, айтингчи уни қаерда сақлар эди. -Ие, қаерда эмиш-а, отангизнинг ўша сиз айтган отхонасида-да, - деб жавоб берди афанди 7 . Латифа савол-жавоб шаклида берилган бир эпизод такроридан ташкил топган. Эпизод лоф уриш бобида юз берган ақлий тортишувни англатади. Бироқ , баҳсда мўлжални аниқ ол ган афанди нутқи ютиб чиқади. Бинобарин, аниқ фикрлаш, сўзга чечанлик афанди қиёфасини белгилаб, ҳикоянинг латифа жанри эканини аниқ кўрсатади. Сюжет воқеаларининг мантиқий уйғунлиги ёлғончини аниқлаш, танқид қилиш ни мўлжаллаганлиги билан ажралиб туради. Бу ерда баҳс эмас, кулги яратиш ҳал қилувчи роль ўйнаган. Хуллас, юмор типидаги латифалар асосан жузъий камчиликни танқид қилиб, енгил, хушчақчақ кулги яра тиши, сўз ўйини, ҳазил-ҳузулга қурилганлиги билан фарқланади. Латифанинг сюжет тузилиши ихчам, содда, ягона эпизоддан ташкил топган. Бу жиҳати билан у жанрлар тизимида алоҳида ўрин тутади. Эпизоднинг такрор мотивларда товланган намуналари ўткир ҳажв, айни пайтда, мулойим ҳазил англатувчи кулги яратади. У асосан таълимий-эстетик функцияни адо этади. 7 Ўша асар. 27 - б ет .

Композициянинг соддалиги сюжетнинг оддий ва қисқалиги латифа жанри учун доимий, барқарор хусусиятдир. Конфликт фавқулодда пайдо бўлиши ва кутилмаганда ечилиши билан ажралиб туради. У ижтимоий-сиёсий ва оилавий-маиший маъно касб этади. Конфликт сюжет воқеаларини аниқ ва лўнда ифодалайди. Унинг замирида юз берган қаҳқаҳа ёки киноявий кулги асар кульминацияси, конфликт ечимини ташкил этади. Агар конфликт ижтимоий-сиёсий маъно касб этган бўлса , ечими кесатиқ тўла аччиқ кулги, оилавий-маиший маъно англатганда эса енгил, ҳазиломуз кулги яратади. Конфликтнинг ҳар икки тури танқидий характерга эга бўлиб, бири рақибни масхара қилиш, ниятини фош этиш, иккинчиси жузъий камчиликларни тузатишга ундаш вазифасини адо этади. Фош этиш ёки танқид қилиш етакчи образ (афанди) ни рақиб персонажга қарши қ ў йиш (контраст) билан амалга ошади ва у танқид йўналтирилган объект, яъни рақиб табиатини ёритиб, истеҳзоли кулгига нишон қилади. Бу усулда ифодаланган воқеаларда афандининг гапга чечан, тадбиркорлиги ҳал қилувчи роль ўйнайди. Савол- жавоб диалогдаги шоҳ нутқи манманликни очиб ташлайди. Кўчма маъно касб этган афанди нутқи шоҳ, вазирни бефаҳм атаб, эшакка тенглаштиради. Нутқ мотиви сюжет таркибида муайян ўринга эга бўлиб, аниқ маъноси, шаклий тузилиши етакчи образ фаолияти билан боғлиқ ҳолда ташкил топган. Маънавий тўқнашувда айтилган кесатиқли нутққа афандининг пичинг тўла жавобидан шоҳ иложсиз қолиб, ғижинади. Мотив ҳукмрон табақани, ҳимоя тополмай мулзам ҳолатга солиб қўяди ва аччиқ кулги яратади, доноликни маъқуллаб, қабиҳ ниятни айблайди. Тўқнашув зўравон қиёфасини фош этади.

Нутқ мотиви сав о л-жавоб шаклида пайдо бўлиб, қарама-қарши образлар табиатини белгилайди. Кулги ибтидоий жамиятнинг мифологик қатламида магик қудратга эга бўлган ҳодиса деб топилган. Ҳаётий воқеа, ихчам ҳикоя ёки турли хил қилиқ, найра н глар кўрсатишдан пайдо бўладиган хушчақчақ кулги, қаҳқаҳа асосан қадимги мифологик эътиқод, наврўз маросимлари билан боғлиқ ҳолда юзага келиб, илоҳ ва муаккилларга ёл в ориш, эзгулик ато этишни тилаб, илтижо қилиш, таъсир кўрсатишга чақиришни ифода этган 8 . Демак, у ҳаёт бахш этувчи магик восита бўлган 9 . Кейинчалик эса кулги магиясига ишонч йўқолиб кетиши билан, у оддий воқеага айланиб қолган. Бу анъана баҳор келиши билан кучайган, йиғин ва наврўз байрамларида, гап-гаштакларда авжга чиққан . М иф ва маросимлар билан боғлиқ хушчақчақ кулги диний, кейинги намуналари эса завқланишдан келиб чиқадиган, эстетик функция адо э тган. Айтиш мумкинки, қадимда кулги чиқариш одамларни шодлантиришга йўналтирилган. Кулгили ҳикоя, қизиқчиларнинг қадимги илдизлари мифологик эътиқодларга берилган замонга бориб боғланади. Демак, дастлаб эътиқод замирида вужудга келган магик кулги яратувчи, оғзаки баён шаклидаги ихчам кулгили ҳикоялар тарихий тараққиёт жараёнида ривож топиб, бадиий-танқидий функцияни адо этувчи латифа жанрининг юзага келишида таъсир кўрсатган, аниқроғи тарихий асос вазифасини ўтаган. 8 Пропп В.Я. Фольклор и действительность. М., 1976. С. 191. 9 Ўша асар. 185 бет.

Похожие

Ўзбек халқ латифаларининг поэтик табиати, ҳажв ва юмор

Маиший эртаклар ўзига хос белгилари, сатира ва юмор табиати

Ўзбек халқ эртаклари поэтик табиати, талқин мезонлари

Абдулла Қодирий Жулқумбой

Ўзбек халқ эртаклари. Поэтик табиати, талқин мезонлари