Завқий ҳаёти ва ижоди ( Завкий хаёти ва ижоди ) - Литература - Рефераты

Завқий ҳаёти ва ижоди ( Завкий хаёти ва ижоди )

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

45.5 KB

Завқий ҳаёти ва ижоди РЕЖА : 1. Завқийнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти лирикаси; 2. Завқий ҳажвиёти. 3. Ахли раста ҳажви. 4. Завқий достонлари. 5. Хулоса.

Убайдулла уста Солиҳ ўғли Завқий 1853 йили Қўқоннинг Шайҳон (Дахмаи боло) ҳозирги Завқийобод маҳалласида косиб оиласида туғилган. Унинг отаси махсидўз уста эди. Убайдулло аввал маҳалла масжиди қошидаги эски усул мактабида хат-саводини чиқарган, тахминан 1870-71 йилларда илм иҳлосманди, тоғаси Муҳаммад Содиқ маслаҳати билан Қўқондаги «Мадрасаи олий» да, кейин «Мадрасаи чалпак» да таҳсил олади. 1874 йили отасининг оёқлари шол бўлиб қолгач, Убайдулло ўқишни тугатиб, «Мадраси олий» даги хужрасида ота касби махсидўзлик қилиб, рўзғор тебратишга мажбур бўлади. Убайдулло талабалик йилларида тоғаси тақдим қилган А.Навоийнинг «Чор девон»ини, «Хамса» сини мутоала қилиб, унга эргашиб шеър машқ қилар экан. Ўзига Завқий деб таҳаллус танлайди. Бу даврда Қўқонлик Муқимий, Муҳйи, Мухсиний, Мухаййир, Рожий, Қорий, Асрий сингари шоирлари ижоди халқ тилигатушиб қолган эди. Завқий ҳам улар даврасидан муносиб ўрин олади. Уларни мушоираларида, адабий суҳбатларида қатнашиб туради. Баъзан улар ҳам тўпланишиб Завқийнинг мадраса хужрасига жойлашган устахонасига келишиб, хазил мутойибага бой шеърхонликлар қилиб турганлар. Шундай «Меҳмондорчиликлар» нинг бирида устахона эшигининг устига Муқимий: (дастхат) Бу Убайдуллохоннинг кошонаси, Уста Солих ўғли дўкон хонаси. Эй биродари ахли тамиз, Эски махсию ковуш тикамиз – деб ёзиб қўйган эканлар. Завқий шу ижодкор тўда билан биргаликда ижодий камолотга эришади ва халқ орасида шоир сифатида шуҳрат қозонади. Шоир бир муддат Қўқондаги пойафзал растасида иш юритувчи бўлиб ишлайди. 1890 йилда яна ўз касби махсидўзликка қайтади. Қизғин ижод

билан шуғулланади. Мана шу пайтда унинг ижодида ҳажвчилик пайдо бўлади ва тез ривож топади. 1898 йилда шоир ҳаётида кетма-кет бахтсизликлар бўлиб, аввал шол бўлиб қолган отадан, кейин икки укадан айрилади. Хотини Тошбиби икки кўзи кўр бўлиб ўтириб қолади. Бу мусибатларни бироз юмшатиш мақсадида шу йили Муқимий билан бирга Андижон, сўнгра Ўшга саёҳат қилади. Улар Андижонда дўсти шоир Қорий Юсуф Мунтазир, Бимийлар билан учрашадилар. Худди шу вақтда Йикчи Эшон вақеаси бошланиб қолади. Шоирлар Йикчи Эшон қароргоҳини ва бу воқеа билан боғлиқ бўлган бошқа жойларни бориб кўрадилар. Кўрганларини Завқий «Ҳажви Йикчи Эшон», Муқимий эса «Ҳажви Халифаи Мингтепа», «Қурбақалар» ҳажвияларида баён қиладилар. Завқий тоғаси Муҳаммад Содиқ билан биргаликда 1900 йил хаж сафарига чиқадилар. Улар Кавказ, Туркия, Миср орқали Маккатуллога етиб борадилар. Сафар уч йил давом этади. Хаж сафари Завқий ижодида ҳақиқатпешалик томон жиддий ўсишни таъминлайди. Эндиликда у ўз асарларида халқпарварлик ғоясини илгари суради. Мавжуд ижтимоий тузумдан нафратланиши, фаровон турмушга интилиши, ижтимоий адолатсизлик жаҳолат ва қолоқликни лаънатлаш асосий мақсадга айланиб қолади. Завқий томонидан 1906 йили савдо растасидаги 46 нафар қаллоб савдогар ҳажв қилиниб, гавжум сайлгоҳлардан бири Мўймаракдаги бир теракка осиб қўйилади. Умуман Завқий ҳажвга дуч келиб авра астариси очиб ташланган Қўқоннинг казо-казолари савдогарлари шоирни таъқиб қила бошлайдилар. Шаҳар ҳокимига арз қилиб жарима солдиради, бўлмайди. Уезд ҳокимига чақиртириб, Сибирь сургунибилан қўрқитишмоқчи бўлишади, бўлмайди. Охири Эргаш қўрбоши ваҳшиёна усул билан шоирни тўхтатади. Бироқ ўз халқининг ғазабига йўлиқади. Шоир 1906 йили яратган «Аҳли раста», «Қаҳатчилик», «Замона», «Ажаб эрмас» сингари асарлари даврнинг ёрқин ойнаси бўлиб тарихда қолди. 1918-20 йилларда очликка қарши кураш қўмитаси босмачилар сулҳига даъват этувчи гуруҳ

аъзоси сифатида фаол хизмат қилган кекса шоирни босмачилар ваҳшиёна азоблайдилар, халқ зўрға катта пул эвазига шоирни қутқариб қоладилар. Бироқ кекса шоир ўнғарилмайди. 1921 йил май ойида қазо қилади. Қўқон шаҳар кенгашининг 1922 йил ноябрдаги қарори билан шоир туғилиб ўсган Шайхон Завқобод маҳалласи деб, Янгиқўрғондаги Каримбобо қишлоғи Завқийобод деб аталади. Завқий салафлари, А.Навоий, Фузулийлар анъанасини давом эттириб, ишқ муҳаббат кечинмаларини назмга солиш билан шоирликка кириб келган. Хусусан Завқий А.Навоийнинг «Нетай» радифли ғазалига шу вазн, қофия ва мазмунда назира боғлаб, уни янадда мукаммалаштирган бўлса, Фурқатнинг «Уч харобати» мусаддаси рухи ва услубида, «Бодом васлинг» ғазалидир. Завқий ҳам Фурқатдек самимий муҳаббатга эга бўлган, аммо тақдирнинг вафосизлигидан алам ва изтироб чеккан «Уч ошиқ» ҳақида фикр юритган. Иккаласи ҳам арузнинг ромал баҳрида ёзилган: Бодом васлинг қачонким нўш этибон қонамиз, Тонгғача хижронда бўлғайму биз майхонамиз. Завқий лирикасининг реалистик кучи, айниқса, унинг сиёсий мавзуларида ёзилган шеърларида яққол кўриниб туради, «Демиш Хон», «Ажаб эрмас», «Фарғона» асарлари ажойиб сиёсий шеър намунасидир. «Демиш Хон» шеър муҳаммаси шаклида ёзилган (7*5-35) Қўқон тарихида содир бўлган муҳим ходиса, 1876 йилдаги Қўқон хони – Худоёрхоннинг тахтдан хийла билан олиниши хон тилидан ёзилган. 1917 йили ёзилган «Ажаб эрмас» муҳаммаси (7 банд 35 лирика). Завқий ўз даври ҳажвчилигида Муқимий муҳитининг кўзга кўринган вакилидир, унинг ҳажвиёти мавзу доираси, ҳаётий ходисаларни баҳолаш ва

ғоявий-эстетик нуқтаи назари жиҳатидан илғор драматик ҳажвиёт намунасидир. Чунки унинг ҳажвиётида ижтимоий ходисалар халқ нуқтаи назаридан баҳоланади. Турли иллатлар қаттиқ танқид қилинади, адолатсизлик, ёлғончилик, худбинлик, харомхўрлик, меҳр-оқибатсизлик фош қилинади. Ҳукмрон табақага мансуб ҳамма бўғинлардаги заиф амалдорларнинг аянчли имсоллари чизилади. Бу ҳажвлар шоирни турмуш- ижтимоий тузум ва ундаги қонунларнинг моҳияти ҳақидаги сиёсий қарашларини, арзу-истакларини акс эттиради. «Замон кимники?», «Дар мазамати замона», «Бўл», «Мунча кўп» асарлари ана шундай ҳажвлар жумласидандир. Сендин, эй даврон ичиб ғам захрини ғамнокман, Ғунча янғлиғ оташинликда гирибон чекман. Демадим бир бор ичсам дафғига (қайтариш) тарёк(афюн) ман Халқ наздида ҳақиру хок ё хошокман. Давлату, иззу шарифлар марди бодунёники – каби саллоники, расвоники, забоники радифлари қофияланиб келган. Сўрсаларким, бу муҳаммасни ким айди, деб агар, Завқий деган бир ямоқчи, махсидўз устаники, деб якунлайди. Завқийнинг «Вексел» ҳажвияси жамият ҳаётида борган сари кучайиб бораётган тақчиллик, ғирромлик, зўравонлик муносабатларини ва уларнинг иллатларини очиб ташлашда муҳим ўрин тутади. «Вексел» ҳажвий муҳаммас шаклида ёзилган бўлиб, у Завқий билан Муқимийнинг биргаликдаги ижодий махсулидир, тўғрироғи Завқий ғазалига Муқимий боғлаган муҳаммасдир. Ҳажвияда Фарғона водийсда расм бўлаётган пул ўрнига вексел бериш, шу йўл билан деҳқон ва касб-

хунармандни узоқ муддатли иқтисодий тангликда тутиб туриш сиёсати ҳақида фикр юритилади. Мансур (ниқобланган) қолмагайким сўзининг йўғони чиқди, Олтиариқликларда ҳам векселни қони чиқди, Зовудни биткаралмай эшоннинг жони чиқди, Афсус эй халойиқ ишларнинг ёмони чиқди. Охир замона маълум бўлди, нишони чиқди. Халқки камбағаллар гўё ғалтак ўлди, Ўлганнинг устига ҳам бирмунча калтак ўлди, Бу воқеа, Муқимий, ҳар ерда достон ўлди, Бул-дабба, нарх-қиммат устига пўстак ўлди, Кетига пўстак боғлаб Завқий баён чиқди. Бу ҳажвий ночор тузум туғдирган иллатларни фош этувчи асардир. Ушбу туркумга мансуб «Дар ҳажви шох Иноят қўрбоши», «Ҳажви Йикчи эшон» Завқийнинг «Ахли раста ҳажви» асари ҳам Қўқоннинг тим бозори расталарида савдо қилувчи, юлғич, товламачи, олибсотарларнинг қилмишларини танқид қилиниши жиҳатдан аҳамиятлидир, унда 46 та юлғич, харомхўр алоҳида – алоҳида танқид қилиниб, ҳар бири 2, 4 мисра шеър билан тасвирланадики натижада бу «қаҳрамон» ларнинг бошқалардан ажралиб турадиган энг ҳарактерли ҳусусиятлари, хулқлари, одатлари ўқувчи кўз олдида намоён бўлади. Муттаҳам Янгибой, аҳлоқсиз Шодмонхўжа, муғомбир Ходихўжа, тантиқ Мадъихўжа, енгилтак Қосим, очкўз Хўжамжон, ифлос Мўминшоларга нисбатан нафрат билан айтилган мисраларда шоир нафрат билан бир гуруҳ разил савдогарларнинг портретини чизиб, халқ олдида уларни шарманда қилади. Бироқ мазкур ҳажвиянинг ярмидан кўпроғи хали эълон қилинмаган. Мана қолган байтлар:

Қодир деган ҳароми бой бор, Кўп муғли баланд ханграмакка, Содиқ сўзли, юзи кимгадору? Десам, деди: заҳм, мараз, сўзакка, Машҳур ўша кўр Мели эрурсан, Бошинг агар етса ҳам фалакка, Гап таъсир айламайди сенгга, Аблаҳ тў –слепой эшшакка. Номма-ном саналаётган раста ахлиларнинг кирдикорлари аёвсиз фош этилмоқда. «Ал раста ҳажви»нинг давоми сифатида ёзилган. «Таладинг беринг» ҳажвияси фош қилингач савдогарларнинг Завқийга туҳматлар уюштирганларга жавобан ёзилган асардир. Завқий достонлари Завқий маснавий йўлда 2 та ҳажвий достон яратган. 1. «Воқеан қози сайлов» 1910 йили ёзилган. 65 байтдан иборат. Достонга сайлов олди жараёнида содир бўлган воқеа, яъни қозиликни эгаллаш мақсадида Хўжа Камол ва Хакимжон қозиларнинг манса талашиб, ўз номзодларини ўтказиш мақсадида қилган барча ярамас ҳаракатлари асос қилиб олинган. Сюжет аввалида шоир қозилликка давогар Хўжа Камолнинг ҳажвий тасвирини келтирар экан, унинг қозилик даврида қилган жирканч ишларидан ҳам лавҳалар келтиради. Бу номзод таржимаи ҳолининг ишонарли бўлишига хизмат қилган Хўжа Камол аввалги қозилик пайтида «Амри маъруф талаб бир аёл» га суюқлик қилади. Ул хотун юлиб қозининг мўйини,

Дерки махкамада тўкиб обрўин, «Зоҳиран дўзаҳ азобин сўзлаб», Бошинда фисқ-фужур ишин кўзлаб, Баракалло, эй хирқапўши фосиқ. Вазнингизгаму бу кор-бор лойиқ (оғзаки). 2. «Қахатчилик» достонида ўзбек адабиётида биринчи маротаба тенгсизликка ва адолатсизликка, зулм ва зўравонликка қарши кураш халқ қўзғалони тасвирланган.

Адабиётлар: 1. Н.Қобулов, В.Мўминова, И.Ҳаққулов «Аваз ва унинг адабий муҳити». Т, 1987 йил. 2. Б.Қосимов «Излай-излай топганим…». Т, 1983 йил. 3. С.Сиёев «Аваз». Роман. Т, 1987 йил. 4. www . ziyonet . uz 5. www . wiki . arxiv . uz / zavqiy

Похожие

Тавалло ҳаёти ва ижоди (Тавалло хаёти ва ижоди)

Завқийнинг ҳаёти ва ижоди ( Завкийнинг хаёти ва ижоди )

Зокиржон Фурқат ҳаёти ва ижоди (Фуркат хаёти ва ижоди)

Муҳйи Ҳўқандийнинг ҳаёти ва ижоди (Мухйи Хукандийнинг хаёти ва ижоди)

Мукимий хаёти ва ижоди (Мукимий хаёти ва ижоди)