Муҳйи Ҳўқандийнинг ҳаёти ва ижоди (Мухйи Хукандийнинг хаёти ва ижоди) - Литература - Рефераты

Муҳйи Ҳўқандийнинг ҳаёти ва ижоди (Мухйи Хукандийнинг хаёти ва ижоди)

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

68 KB

Муҳйи Ҳўқандийнинг ҳаёти ва ижоди (1836-1911) Режа: 1. Муҳйи ижодига муносабат масаласи. 2. Муҳйининг ҳаёт йўли. 3. Муҳйи ва Қўқон хонлиги. 4. Муҳйи ва Муқимий. 5. Муҳйининг ижодий мероси. 6. Шоир ижодида илоҳий ва дунёвий ишқ тараннуми . 7. Муҳйи ҳажвиёти. Муҳйи ижодининг ўзбек адабиётида тутган ўрни.

Атоқли адибимиз Ғафур Ғулом “тақдир қиладиган даражада талантли шоир бўлган” деб таъриф берган Муҳйиддин Муҳаммад Ризо охунд ўғли Муҳйининг ижоди ва шахсига баҳо беришда яқин ўтмишда - 74 йиллик советлар даврида адабиётшунослигимизда бир ёқламаликка йўл қўйилди. Синфийлик принципи Муҳйи ижодига нисбатан “зўрма-зўракилик” билан ёпиштирилди ва уни “бойларнинг, мулкдорларнинг, савдогарларнинг шоири” сифатида талқин қилинди, ижоди камситилди, яхши ўрганилмади, асарларини нашр этиш эса ман этилди. Натижада Муҳйи ижоди неча йиллар халқ эътиборидан ва тадқиқотчилар назаридан четда қолди. Ваҳолангки, ХIХ асрнинг II ярми ХХ аср бошлари Қўқон адабий муҳити ҳақида сўз борганда Муҳйи номи ва ижодини четлаб ўтиш мумкин эмас эди. Шу боис, Қўқон адабиёти ва тарихига оид манбаларда, хусусан, Қўқон адабиёти ва тарихининг билимдони, адабиёт муҳиби Пўлатжон Қаюмийнинг “Тазкираи Қаюмий” тазкирасида, “Қўқон тарихи ва адабиёти”, академик Азиз Қаюмовнинг “Қўқон адабий муҳити” асарларида Муҳйи ҳақида маълумотлар учрайди. Академик Ғафур Ғуломнинг ҳам Муҳйи шеъриятини ўрганишга бағишланган бир неча мақолалари эълон қилинган. Муҳйи шахси ва унинг ижодига мўътадил ёндашиш Ватанимиз мустақилликка эришгандан кейин юзага келди. Вақтли матбуот саҳифаларида унинг ҳаёти ва ижодига оид мақолалар, адабий меросидан намуналар чоп этила бошлади. Шоир Муҳйи ижодиётини ўрганиш, тўплаш, нашр этиш ишларини профессор А.Ҳайитметов бошлаб берди. 1992 йил А.Ҳайитметов “Ўзбек адабиёти ва санъати” газетасида Муҳйи ҳақида мухтасар маълумотнома ва шоир ижодидан намуналар эълон қилдирди. 1994 йили Н.Зоҳидовнинг “табаррук сиймолардан бўлган Муҳйининг бой адабий мероси тарғиб ва тадқиқ қилишга лойиқ”лигини ёқлаб чиқувчи “Муҳиддин Муҳаммад Ризо Охунд ўғли Муҳйи” деб номланган мақоласи чоп қилинди. 2004 йилга келиб, Муҳйининг ҳаёти ва ижоди, унинг асарлари олий ўқув юртлари дастур ва дарсликларидан ўрин олди.

Муҳйи тахаллуси билан ижод қилган Ҳожи Муҳйиддин Муҳаммад Ризо охунд ўғли Ғазна шаҳрида, зиёли хонадонида 1836 йилда туғилди. Унинг отаси Ғазнадаги йирик мадрасалардан бирининг мударриси бўлган. Бўлажак шоир ибтидоий таҳсилни отасидан олди. Юқори таҳсилни эса Бухоронинг нуфузли мадрасаларида кўради. 1858-59 йиллар чамаси у мадраса таълимини тугатиб, Ҳўқандга келиб яшай бошлайди. Бу ерда у Тамкин сингари йирик шоирлар, Шайх Сулаймон Афғоний каби тилшунос ва муаррихлар билан дўстона муносабатда бўлади, ҳатто Тамкинни ўзига устоз деб билди. Ҳўқандда Муҳйи ўз ижоди билан қадр-иззат топди. Шоирнинг вафотидан кейин ҳам унинг ижодига бўлган эътибор сусаймади, аксинча, Шайх Сулаймон Афғоний Муҳйи вафотидан кейин, 1912 йилда, унинг ўзбекча ва форсча девонини Тошкентда Порцев босмахонасида тердириб, Ғулом Ҳасан Орифжонов матбаасида муқовалатади. Муҳйи айни руҳан, ақлан ва жисман етилган даврида, 50-йиллар охирида, Қўқон адабий муҳитига қўшилади. Бу вақтдаги Қўқон адабий муҳитининг йирик вакиллари - Муқимий, Фурқат, Нисбатий, Муҳаййир кабилар Муҳйи ижодини юқори баҳолайдилар, ҳатто, Фурқат ўзининг мемуар асарида Муҳйи номини илғор ижодкорлар, “фозил ва расотабъ кишилар” қаторида эътироф этади: “...Чун ёшим умр шабу рўзида 24 шуморига етди, ул вақт, ҳўқанд вилоятидаги фозил ва расотабъ кишилар бирла иттиход айлаб, аларнинг суҳбатидин кўб баҳралар топдим ва аср шуаролариким, чунончи, мавлоно Муҳйи ва мавлоно Завқий ва мавлоно Нисбатдурлар, ҳамиша мажлис бунёд айлаб, зодаи табъларимиздин мушоара қилур эрдук. Ва баъзи вақт ишқ тавсифи ва ҳусн таърифида ғазал машқ айлаб ва гоҳи қадимий шуаролар девонларидин бир шўх ғазални топиб, анга ҳар қайсимиз алоҳида мухаммас боғлар эрдук...”. Муҳйи шоир бўлибгина эмас, хаттот сифатида ҳам халқ қалбидан ўрин ола бошлади. У ўтмиш, замондош шоиру фозилларининг асарларини китобат қилган.

Муҳйи ўзининг бундай серқирралилиги, ақлу заковати ва истеъдоди билан нафақат ижодкор дўстларини, балки ўша вақтда Қўқон хони бўлган Маллахоннинг ҳам эътиборига тушади. Маллахон Муҳйини саройга жалб қилади ва унга дипломатик вазифа - махсус элчи вазифасига масъул қилади. Муҳйи хизмат юзасидан 1859-1861 йилларда Афғонистон, Ҳиндистон, Туркия ва Эрон мамлакатларига боради. Шоир қаерда ва қандай мавқеда бўлмасин, илм ва адабиёт аҳлларига бирдай ҳурмат ва иззатда бўлган. Маллахондан кейин Қўқон хонлигининг ҳукмфармоси Худоёрхон замонида ҳам Муҳйининг саройдаги обрўси баланд бўлган. Ҳатто Худоёрхон шеърият ихлосманди бўлган ўғли Насриддинбекка назм ва насрдан таълим беришни ишонч билан Муҳйига топширади. Муҳйининг меҳнатлари самара беради, унинг устозлигида Насриддинбек нозиктаъб шоир бўлиб етишади. Пўлатжон Қаюмийнинг “Тазкираи Қаюмий” тазкирасида ҳам Насриддинбек ижодидан намуналар учрайди. Айтиш мумкинки, Насриддинбекнинг ҳам устозига меҳри айрича бўлган. Кейинчалик Муҳйига “тожуш-шуаро”, яъни “шоирлар тожи” унвонини ҳам Насриддинбек берган. 1874 йил ўрталарида Муҳйи Ҳаж сафарига жўнайди. 1875 йилнинг январ ойида ҳаж маросимини адо этиб, ундан сўнг Афғонистонга ўтиб кетади, шу йилнинг охирларида Қўқонга қайтиб келади. Бу вақтда Қўқон тақдири таҳлика остида эди. Худоёрхон шаҳарни ташлаб чиқишга мажбур бўлади, отасидан кейин тахтни бошқараётган ўғли Насриддинхон эса сохта Пўлатхондан енгилиб, Маҳрам қалъасида жон сақлашга мажбур бўлган оғир дамлар эди. Бу оғир вазиятда Муҳйи шогирди, тахт соҳиби Насриддинга маънавий мадад бўлади, унга атаб махсус қасида ҳам битади. Ўз қасидасида “шоҳсиз мамлакат - мисли бошсиз тана” эканлигини уқтириб, уни қатъият билан юртни бошқаришини маслаҳат беради. Бу танбеҳ ва маслаҳатлар Насриддинхонга анчайин мадад бўлади, бироқ ғишт қолипдан кўчган эди. Фурсатни ғанимат билган фон Кауфман бошлиқ чор қўшинлари тез орада Қўқонни ҳам, хонликни ҳам забт этган этдилар.

Манбаларда келтирилишича, хонлик тузуми, сиёсий талотўплар тугатилгандан кейин Муҳйи ҳеч қандай расмий вазифада ишламади, то умрининг охиригача Қўқонда яшади ва қолган умрини ижодга бағишлади. Муқимий, Фурқатлар қаторида Қўқон адабий муҳитининг забардаст вакилига айланди. Муҳйи ўз ҳаёти давомида Туркистоннинг Самарқанд, Шаҳрисабз, Бухоро, Тошкент шаҳарларига тез-тез борган ва у ердаги шоиру фозиллар билан яқин алоқа боғлаган. Доимо мактублар ёзишиб турган. Мактубларда Муҳйининг иқтидорини юқори баҳолаганлар. Шунингдек, Қўқон адабиёт музейида сақланаётган 6650 рақамли “Шарҳи Мулло Жомий” номли китобда Аҳмадхон тўра Даҳбедийнинг шундай дастхати бор: Муҳйи Ки ба фазл ёвт меърож, Бар маснади фазл соҳиби тож. Гардида лақаб бо фазл Муҳйи, Тож у ш-шуарои ашраф ул ҳ о ж. (Мазмуни: Муҳйи фазлда меърожга етди, фазл тахтида тож соҳиби бўлди. Фазл шарофатидан Муҳйи номини олди. У шоирлар тожи, ҳожилар шарафлисидир.) Муҳйи водийнинг Андижон шаҳрида ҳам кўп бўлган. Андижонни ўз туғилган масканидек севган, ҳаётининг энг яхши дамларини ҳам Андижонда ўтказган. Шунинг учун ҳам 1902 йилги Андижон зилзиласи Муҳйини қаттиқ изтиробга солди, шаҳар фожиасини ўз шахсий фожиасидек қабул қилди. Ҳатто бу фожиага атаб “Хўқандлик шоири номдор, соҳиби иқтидор мавлоно Ҳожи Муҳйи афандининг Андижон шаҳри хусусида дилсўзона абётлари” деб номланган 19 бандли мухаммас-таърихини ёзди. Мухаммас шундай бошланади: Таън айламанг, азизлар, зинҳор Андижонга, Ҳақ амри бирла бўлғон ҳамвор Андижонга, Қилган экан муқаддар Жаббор Андижонга, Доим дуойи хайрот даркор Андижонга,

Сан айлама маломат бекор Андижонга. Муҳйи сўнгги нафасини ҳам Андижонда ўтказди. 1911 йил Андижонга дўстларини кўргани бориб, у ерда бетоб бўлиб қолади ва 4 май куни оламдан кўз юмади. Шу шаҳарнинг Хожа Саъдиддин Фарғоний қабристонига дафн этилади. Унинг вафоти барча ижодкорларни қалбини ларзага солди, унга атаб Мавлавий Йўлдош, Рожий, шогирди Насимий, Сирожиддин Шавкат каби ижодкор дўстлари марсия-таърихлар битдилар. Шоир Шавкатнинг таърих-марсиясида шундай таассуфли сатрлари бор: Нагирифта руйи қасд ва надида руҳи умид Дардо, Ки мурд Муҳйи шоир дар Андижон (Мазмуни: Дунё ҳою ҳавасларига берилмай, мол-дунё орттиришга қасд қилмай, орзу умидлари рўёбга чиқмай, афсуски, шоир Муҳйи Андижонда вафот этди.) Халқ орасида Муқимий билан Муҳйи ўртасидаги ижодий ва шахсий муносабатлар яхши бўлмаганлиги ҳақида ноўрин фикрлар юрган. Адабиётшунослигимизда эса бу икки шоир муносабатига ортиқча синфий тус бериб юборилган. Муҳйи шеърияти Муқимий шеърларига қарама-қарши қўйилиб, доим камситилиб келинган. Айни даврда Муҳйини халқ манфаатига хиёнат қилган, бой ва амалдорлар шоири, Муқимий эса камбағал, оддий халқ шоири деган сохта фикрлар бу икки шоирни бир-бирига муросасиз мухолиф қилиб кўрсатган. Ваҳолангки, Пўлатжон Қаюмийнинг Қўқон адабий муҳити ҳақидаги реал ва объектив манба саналган “Тазкираи Қаюмий” тазкираси бу фикрлар мутлоқо асоссиз эканлигига гувоҳлик беради. Яъни тазкирада ҳар икки шоир ҳам бирдай қашшоқ бўлганлиги, қашшоқликда эса Муҳйи Муқимийдан қолишмаслиги асослар билан келтирилган. Бу икки шоир бир- бирига татаббулар, тахмислар қилганлиги, ғазалларига бир-бирларининг номларини киритганлиги маълум. Масалан, Муқимий бир ғазалининиг мақтаъ қисмида Муҳйининг номини киритиб, уни ўзига қисматдош эканлигини шундай тасвирлайди:

Ёзиб эрса хун қадару қазо, нетар ичмайин киши, Муҳйиё, Манга ҳам Муқийм, шул эрур ғизо, на ўзунгга якка ҳаволадур. Лекин бу икки замондош ва макондош шоирларнинг ўрталарида нозик бир келишмовчиликлар бўлиб ўтган. Муқимий Муҳйини ортиқча кибр- ҳаволиликда айбласа, Муҳйи эса Муқимийнинг баъзи шеърларини танқид қилиб, уни енгил-елпи шеърлар ёзишда камситади. Муқимий ва Муҳйи ўртасидаги маълум муддатли бу муносабатларнинг бўлиб ўтганлиги улар ҳақидаги баъзи сохта гапларни тарқалишига сабаб бўлганлиги тайин. Муҳйи – зуллисонайн шоир. Унинг ижоди якранг эмас, турли рангларда жилоланади. Шоир қайси жанрда ижод қилмасин, оригинал лавҳалар, бетакрор тимсоллар яратади. Унинг ҳаёт гўзалликларидан бир олам завқ- шавқ олувчи шеърлари талайгина: Келди наврўз, эй ёронлар, очди бағрин лолазор, Гул чаманда очилиб, булбулни айлар беқарор. ёки Баҳор айёми хушдур гулшану боғ, Чиқиб саҳроға бўлди табъимиз чоғ. Унинг ишқ туйғуларини қаламга олиб, ажиб ҳаёллар оғушига етакловчи шеърлари ҳам кам эмас: Донаи холингмудур ул лаъл нобинг ёнида, Ё магар кавсар лабида ўлтуран ҳиндумудур? Муҳйининг ишқий олами, ундаги муҳибу маъшуқанинг кечинмалари ўзига хос. Шоир ишқий шеърларининг аксари ёрнинг таърифу тавсифига бағишланади. Шоир тавсифидаги бу ёрнинг сувратию сийрати

ўзгача: ҳусну малоҳатда жаннат ҳурларидан қолишмайдиган, гўзалликда Фарғона бўйлаб ҳеч бир маҳваш унга тенг келолмайдиган бу “моҳ талъат” муҳибнинг ақлини олишини тайин: Ақлимни олди ногоҳ ул шўх, моҳ талъат, Ҳусну жамоли гўё монанди ҳури жаннат. Фарғонада назири йўқ они хўблуғда, Бир маҳва ши парирў , то сар ба по латофат. Тубанда келтирилган Муҳйининг “Бор” радифли ғазали тўлалигича талмеҳ санъатига қурилган. Унда шоир чинакам ишқ қаҳрамонлари тимсолида аламзада, ҳижронзада ошиқ қалбининг сўнгсиз изтироблари, ҳасрату аламларининг бадиий инъикосини яратади: Қ айси гулшаннинг санингдек бир гули раъноси бор? Қайси бир гулни манингдек булбули шайдоси бор? Қайси Лайлининг манингдек ошиқи Мажнуни бор? Қайси Мажнуннинг сан инг дек нозанин Лайлоси бор? Қ айси Узро мен киби Вомиқни пайдо айламиш? Қайси Вомиқни жаҳонда сен киби Узроси бор? Муҳйининг ишқий шеърларидаги янгича кечинмалар, оҳорли туйғулар, ёрнинг зоҳирий сувратию маънавий қиёфасининг акси, бир сўз билан айтганда, ўзига хос янги бир Ишқнинг табиатини очиб бериши шоирнинг нозик таъб, ҳиссиётга ошуфта қалб эгаси бўлганлигига гувоҳлик беради: Мунча ҳам, эй гулузорим, қапқародур кўзларинг, Эл гумон айлар муқаррар сурмасодир кўзларинг, Қўймагай ўлдурмайин ошиқни ҳаргиз, эй пари

Қон тўкарга баски доим мубталодир кўзларинг. Муҳйи ижодида ижтимоий воқеликка муносабат билдирган шеърлар ҳам талайгина. Шоир ижтимоий шеъриятининг аксари замона ва аҳли замонадан шикоят тарзида ёзилган. Чунончи, шоирнинг “Эй чархи сифлапарвар” деб бошланувчи ғазалида “чархи сифлапарвар”нинг, яъни “пасткашларни парвариш этувчи” замоннинг кирдикорларини очиб берар экан, шеър минг таассуфу дард ила битилганлигини пайқаш қийин эмас: Эй чархи сифлапарвар , ман сандин айлайин дод. Маҳзун, хаста дилман, то чанд мунча бедод. Умрум ўтуб ҳамиша нокам, дарду ғамда, Эй золими ситамгар, бир лаҳза қилмадинг шод . Шоир ишқи илоҳий шеърлари билан эса имон-инсофли, эътиқодда собит, бўлишликни, нафсга ружуъ қўймасликни тарғиб қилади: На тил бирла баён айлай, гуноҳим ҳаддин афзундур, Бўлуб мусриф авқотим найи нафсу ҳаво, ё раб. Агарчанди гуноҳ бирла ўтар Муҳйини айёми, На ғам, маҳшар куни қилсанг шафъиим Мустафо, ё раб. Муҳйи шеъриятнинг ҳар бир шаклида бирдайин маҳорат билан ижод қила олган шоир. Масалан қуйида унинг бир қитъасини келтирамиз: Эй Фузулий, бу на ашъору на девондур бу! Сўзларинг жумла маориф, бу на ирфондур бу! Баргу бори ҳама ирфон, анга ҳайрон Муҳйи; Демиш ҳайратда: “Бу не боғу не бўстон дур бу !”

Демак, мазкур қитъадан Муҳйи Фузулий ижодидан яхшигина баҳраманд бўлганлиги ва озуқаланганлигини сезиш қийин эмас. Шоирнинг насиҳатомуз руҳдаги қуйидаги фардига эътибор қилинг: Дўстлиғда минг киши камлиқ қилур, Лек душманлиғда ортуқ бир киши. Юқорида таъкидлаганимиздек, Муҳйи ижтимоий ҳаётда рўй бераётган адолатсизликлар, ноҳақликларга бефарқ эмас эди. Ўша даврда рўй берган, Туркистон тарихида муҳрланган “Виктор воқеаси” макондош ижодкорлар қаторида Муҳйини ҳам қаламини қўзғатади. Унинг “Дар мазаммати Бектур” номли мухаммаси шу мазмунда. Адиб асарда Виктор бой билан бир қаторда бойлик, мол-дунёга ҳирс қўйувчиларни қаттиқ қоралаб, тўғри, ҳалол яшашга даъват этади. Шоир Муҳйи миллий маънавиятимизни кўзга кўринган сиймоси сифатида адабиётшунослигимизда ҳар даврда бирдек қадрланиши шубҳасиз.

Адабиётлар: 1. «Аваз». Сайланма. Т, 1984 йил. 2. «Айёмий». Сайланма. Т, 1984 йил. 3. Н.Қобулов, В.Мўминова, И.Ҳаққулов «Аваз ва унинг адабий муҳити». Т, 1987 йил. 4 Б.Қосимов «Излай-излай топганим…». Т, 1983 йил. 5. С.Сиёев «Аваз». Роман. Т, 1987 йил. 6 . www . ziyonet . uz 7 . www.ozbekadabiyoti.uz

Похожие

Тавалло ҳаёти ва ижоди (Тавалло хаёти ва ижоди)

Завқий ҳаёти ва ижоди ( Завкий хаёти ва ижоди )

Завқийнинг ҳаёти ва ижоди ( Завкийнинг хаёти ва ижоди )

Зокиржон Фурқат ҳаёти ва ижоди (Фуркат хаёти ва ижоди)

Мукимий хаёти ва ижоди (Мукимий хаёти ва ижоди)