Зокиржон Фурқат ҳаёти ва ижоди (Фуркат хаёти ва ижоди) - Литература - Рефераты

Зокиржон Фурқат ҳаёти ва ижоди (Фуркат хаёти ва ижоди)

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

86.5 KB

Зокиржон Ф урқат ҳаёти ва ижоди (1858-1909 ЙИЛ) Режа: 1. Фурқатнинг ижодий ҳаёт йўлини ўрганиш тарихи. 2. Шоирнинг ҳаёт йўли. 3. Фурқат Тошкентда. 4. Фурқатнинг чет эллардаги ҳаёти. 5. Фурқат ижодий мероси: a) ишқий лирика; b) ижтимоий-фалсафий ўйлар акс этган асарлар; c) инсон эрки ва ғурбат оҳанги ифодаланган асарлар.

XIX асрнинг иккинчи ярми ва XX асрнинг бошларида ўзбек адабиётининг таниқли вакилларидан бири Зокиржон Холмуҳаммад ўғли Фурқат ижодиёти унинг тириклигидаёқ матбуот саҳифаларида, баёзларда кўринди. Бу борада «Туркистон вилоятининг газети»да бир неча марта 1889 , 1890 , 1891 йилги сонларида эълон қилинди. Унинг ҳаёт йўли ҳам шу газетада «Қўқонлик шоир Зокиржон Фурқатнинг аҳволоти» номи билан ўзбек-рус тилларида чоп этилди. Рус олимларидан А.Самайлович 1809 йилда Петербургда чиқадиган рус археологик жамиятни Шарқ бўлимининг тўпламида Фурқат ҳақида маълумотлар беради. Асримизнинг 30-йилларида Фурқат ва унинг асарлари ҳақидаги маълумотлар мактаб дарсликларига киритилади. 1939 йилда эса «Гулистон» журналида шоир асарларидан намуналар берилди. Шу йили адабиётшунос Ҳолид Расулнинг «Фурқат» номли мақоласи эълон қилинди. Шундан сўнг ҳар 10 йилликда фурқатшунослик янги-янги ютуқларни қўлга кирита борди. 1954 йилда Ҳ.Расулнинг «Зокиржон Фурқат» номли монографияси, «Фурқат – маърифатпарвар демократ шоир» номли китоблари нашр этилди. Фурқат туғилганига юз йил тўлиши муносабати билан қатор мақолалар яратилди, чоп этилди. Айнан мана шу даврда шоир ижодиётини ўрганиш борасида катта ишлар амалга оширилди. Ғ.Ғулом, М.Шайхзода, С.Абдулла, В.Зоҳидов, И.Султонов, А.Қаюмов, Ҳ.Зарипов ва бошқаларнинг мақолалари диққатга сазовор бўлди. Фурқатшунослик мактабини яратишда профессорлар А.Абдуғафуров, Ш.Юсупов, Н.Жабборов каби олимларимизнинг хизматлари алоҳида эътиборга молик. Энг муҳими, шоир ижодини ўрганиш ва тадқиқ этиш истиқлолдан кейин тамомила янгича босқичга кўтарилди. Жумладан, бу борада Ш.Юсуповнинг “Ўзбек маърифатпарварлик адабиёти ва Фурқат” номли услубий қўлланмаси, Н.Жабборовнинг “Фурқат асарларининг қўлёзма манбалари” мавзуидаги номзодлик диссертацияси, Ш. Ризаевнинг Фурқат биринчи ўзбек театр танқидчиси – санъатшунослигини талқин қилувчи “Жадид драмаси” асарини эътироф этамиз.

Зокиржон Холмуҳаммад ўғли 1859 йилда Қўқон шаҳрида майда савдогар оиласида туғилди. Зокиржоннинг отаси Холмуҳаммад замонасининг зиёли кишиларидан бўлган, шунинг учун ҳам фарзандининг ўқишига жиддий эътибор қаратади. Зокиржон 7 ёшга тўлганда, отаси уни Муҳаммад Олим исмли мактабдорга шогирдликка беради. Талабчан ота фарзандини яхши ўқитишини талаб қилиб “Зокиржон мактабга келмаса ё келиб дарсни ўқимаса танбиҳ қилғайсиз, эти сизники, устохони меники”,- дейди. Зеҳни ўткир Зокиржон тез кунда майда сураларни ёд олиб, сўнг “тахтага” (алифбе ўрганишга) тушади. Олти ой ичида ҳафтиякни тамомлаб, Қуръонга тушади, Қуръони карим хатмидан сўнг “Чор китоб” мутолааси билан машғул бўлади, хатлар машқ қилади. 8 ёшида буюк шоир Фаридиддин Атторнинг “Мантиқут-тайр” асарини 6 ой ичида ўқиб тамомлайди ва ундан кейин Мирзо Бедил ва Ҳофиз девонларини ўқий бошлайди. 9 ёшида Зокиржон Навоийнинг “Чор девон” ини мутола а қилади. У устознинг асарларини шу қадар берилиб, севиб ўқийдики, ҳатто Навоийни тушида ҳам кўради. Т ушида Навоий ва унинг даврасидаги “ азиз ” лардан оқ фотиҳа олади. Кўп ўтмай , туш таъбири ҳақиқатга айланиб, 9 ёшли Зокиржоннинг юраги ни алланечук ҳаяжон босади ва қуйидаги байт пайдо бўлади : Менинг мактаб аро булдур муродим Хатимдек чиқса имло-у саводим. Шундан кейин Мулла Қамбарали деган хушхат кишидан хаттотлик сирларини ўрганади. 11 ёшида Ашур Муҳаммад қори хизматига бориб, Қуръон қироати бўйича таълим олади. 12 ёшида Пошшахўжа исмли мударрисга шогирд тушиб, араб тили ва унинг грамматикаси (сарф ва наҳви)га оид “Бидон», “Авомил”, “Ҳарокот”, “Кофия” китобларидан таҳсил олади. 14 ёшида “саводи такмил учун” мадрасага ўқишга кирди. Аммо замон носозликлари уни ўқишини давом эттиришга имкон бермади. Қўқон хонлиги тугатилади, мадрасалар ёпилади, бўлажак шоир тирикчилик

ишларига машғул бўлишга мажбур бўлади. Зокиржоннинг бир тоғаси Янги Марғилон шаҳрида дўкон очиб, савдо ишлари билан шуғулланар эди. Шу дўкондор тоғасининг таклифи билан 1878 йилда 19 ёшида Янги Марғилонга бориб, бир қанча муддат савдо ишлари билан банд бўлади. Бу ерда ҳам таҳсил ва ижодни давом эттиради. Марғилоннинг Фурқат Ҳожи домла, Қарший домла каби илғор маърифатпарварлари билан танишиб, илмий- адабий анжуманларда иштирок этади. Яна ўзи хусусий дарслар ҳам беради, меҳнаткашларнинг аризаларини ёзиб бериб уларнинг ҳожатларини чиқаради, бир сўз билан айтганда, хаттотлик ҳам қилади. Бу йилларда у “Фурқат” (“ҳижрон”,“айрилиқ” маъносини билдиради) тахаллусли шеърлари билан бутун Фарғона водийсига танилган эди. Фурқат 1880 йилда отасининг хоҳиши билан Қўқонга қайтиб келади, оила қуради, қалб истагидаги ўз даврасини топади. Муқимий, Муҳйи, Завқий, Нисбат, Муҳаййир каби шоирларнинг муҳитида шоир Фурқат янада жўшиб ижод қилади. Дўстлар давраси, шеър шукуҳидан илҳомланган Фурқат шундай ёзади: “...Ва аср шуаролариким, чунончи, мавлоно Муҳйи ва мавлоно Завқий ва мавлоно Нисбатдурлар, ҳамиша мажлис бунёд айлаб, зодаи табъларимиздин мушоара қилур эрдук. Ва баъзи вақт ишқ тавсифи ва ҳусн таърифида ғазал машқ айлаб ва гоҳи қадимий шуаролар девонларидин бир шўх ғазални топиб, анга ҳар қайсимиз алоҳида мухаммас боғлар эрдук...”. Айни шу даврларда Фурқат фақат шеърларгина эмас, балки “Ҳаммоми хаёл” деб номланган рисола ҳам ёзади. «Нуҳ манзар», “Чор дарвеш” деган асарларни форс тилидан ўзбек тилига таржима қилади. Маълумотларга қараганда, Фурқат 1886-87 йилларда яна Марғилонга келган ва Жомеъ масжидидан бир ҳужра олиб, шу ерда истиқомат қилган. Муҳаммад Шариф деган бир савдогар дўстининг кўмагида дўкон ҳам очган. Бу ерда бир қанча шоирлар билан дўстлашади, адабий алоқа ўрнатади. Шоир Фурқатнинг 1889-1891 йиллар Тошкентдаги ҳаёти унинг тақдирида айрича роль ўйнайди. Фурқат саёҳат орзусида Марғилондан ўз

юртига қайтиб, у ерда бир кун тургач, Хўжандга йўл олади. Хўжандда у шоир Тошхўжа Асирий билан учрашади. Бу ерда бироз бетоб ҳам бўлиб қолади. Шундай бўлса-да сафарни давом эттириб , 1889 йилнинг июнь ойида Тошкентга келади. Бу ерда Ҳожи Аъзам деган ғойибона дўсти билан топишади, унинг кўмагида “Кўкалдош” мадрасасига жойлашади. 9 ой шу мадрасада яшайди. Хўжанддан касалланиб келган шоир ҳали батамом тузалмаган эди. Бу вақт ичида Ҳожи Аъзам унинг иссиқ- совуғидан хабар олиб, меҳрибончилик кўрсатиб турди. Бу кишининг ёрдами билан Тошкентнинг илғор зиёлилари – Сатторхон Абдуғаффоров, Саидрасул Саидазимов, Шарифхўжа Пошшохўжа ўғли, Муҳиддинхўжа Ҳакимхўжа ўғли кабилар билан танишади. Ҳатто Шарифхўжа суҳбатларнинг бирида шоирга тахаллусини ўзгартириши ҳақида маслаҳат ҳам 1 беради. Шоир Шарифхўжанинг таклифига кўра бир муддат “Фурқат” (“айрилиқ”, “жудолик”) эмас, “Фарҳат” (“шодлик”, “хурсандлик”) тахаллуси билан шеърлар ҳам ёзган. Фурқат Тошкентнинг маданий ҳаёти билан доимо қизиқиб яшади. Театрларга борди, виставкаларни томошо қилди, гимназия дарсхоналарини кўздан кечирди ва таассуротларини “Гимназия”, “Илм хосияти”, “Виставка хусусида”, “Суворов ҳақида достон” , “Нағма базми хусусида” каби асарларида баён қилди. Йирик фурқатшунос олим Шариф Юсупов шоирнинг Тошкентда яшаган йилларида ёзилган маърифатпарварлик йўналишидаги бундай шеърий асарлари ичида энг йириги сифатида “Бал хусусида” сарлавҳали манзумаси эканлигини алоҳида қайд этадилар*. Ҳажми каттагина бўлган мазкур манзумада маърифатпарварликка хос бўлган жиҳатлар кўзга ташланади. Шу билан бир қаторда манзума мазмунидан шоирнинг нафис амалий санъат турлари - меъморчилик ва наққошликдан ҳам хабардор эканлигини пайқаш 1 * Изоҳ. Мазкур манзума Ш.Юсупов томонидан илк бора “Ўзбек адабиёти ва санъати” газет асининг 1992, 11 сентябр сонида тўлалигича чоп эттирилди.

мумкин. Ҳатто, маърифатпарвар шоирнинг қишлик боғ ҳақидаги ажабтовур чизгилари ўқувчини ҳайратга солади: ...Ажойиб булки, бир ойина хона Берур қиш фасли гулшандин нишона. Очилғон тоза гуллар анда бисёр, Агар узса, тикандин етмас озор… Совуқ кунда бўлурму боғ ҳечдин? Етар иссиғ ани остиға печ дин . Бўлиб азбаски ул кеча чароғон, Мисоли рўзи равшан ул гулистон.. Фурқатнинг “Туркистон вилояти газети” муҳаррири, Тошкент Эрлар гимназиясининг директори Н.П. Остроумов билан танишуви уни шу газет билан доимий боғлади. Маълум муддат мазкур газетанинг таржимони бўлиб ҳам ишлади. Юқоридаги шеърлари ҳам, кейинги йиллардаги ва сафар таассуротлари ҳам “Туркистон вилояти газети”да батафсил бериб борилди. Шунингдек, “Ҳўқандлик Зокиржон Фурқатнинг аҳволоти, ўзи ёзғонлари” деб аталган таржимаи ҳоли ҳам айнан шу газетанинг 1891 йилдаги бир неча сонларида босилиб чиқди. Мутахассислар эса уни “Фурқатнома”, «Саргузаштнома», «Аҳволот» номлари билан атайдилар. Шоир 1891 йилнинг майида Тошкентдан чиқиб, Самарқандга борди. Бу ерда хат орқали танишган ғойибона дўсти Мирзо Бухорий билан учрашди. Бир неча кун шу ерда яшади, июлнинг ўрталарида Бухорога йўл олади, ойнинг охирларида Бухоронинг Когон темир йўл вокзалидан поездга ўтириб, Марв, Ашхобод, Боку, Ботум орқали икки ойча йўл босиб, сентябрнинг охирларида Истанбулга етиб келди. Куз ва қишни шу шаҳарда ўтказади. Бу ерда шоир тошкентлик қадрдонларини соғиниб, уларга мактуб тарзида 280 мисрали “Сабоға хитоб” маснавийсини битади. Шеърда шоирнинг Ватанидан чиқиб кетганига ҳали бир йил бўлмасдан, юртини,

дўстларини, маъшуқасини соғингани, уларни қўмсаётгани, ўзини жуда ғариб ва мусофир ҳис қилаётгани акс этган. Унинг соғинчлари самимий. У Истанбул “мардум” (киши)ларининг сайру саёҳат қилиб юрганини кўрар экан, ўзининг ёру дўстлари ёдига тушади ва уларни энтикиб соғинади. Шайхонтоҳурлик дўсти Маҳмудхўжани орзиқиб соғинар экан, уни “ошно” эмас, “ағо”дек бўлиб қолганини, унга қилган кўп “меҳру шафқат”, “эҳсону мурувват”ларини бот-бот эслайди: Муҳаббатлик менга бир ошнодур , На танҳо ошно, балким ағодур. Манга кўп айлаган ул меҳру шафқат, Қилиб ҳаққимда эҳсону мурувват. Фурқат Истанбулдан Юнонистон (Греция)га ўтди, Булғория (Болгария)да бўлди. 1892 йилнинг май-июнь ойларида Арабистонга бориб ҳаж зиёратини ўтайди. Шу йилнинг 25 августида Ҳиндистонда бўлди, 10 сентябрда Бомбейга етиб келди. У Бомбейдан Тошкентдаги қадрдонларига ёзган шеърий номаларида шаҳар таассуротларини шундай баён этади: Ер юзуда кўрмадим Бомбай каби шаҳри азим, Гарчи кездим, Миср ила Истамбулу Булғорлар. Бу ерда 6 ой чамаси яшайди. 1893 йилнинг 20 мартида Кашмирга келади, ундан Тибет ва Хўтан орқали Ёркентга ўтади ва шу ерда умрининг охиригача яшаб қолади. Шоирнинг икки ярим йиллик сафари Ёркентда якунланади. Шоир Қашқардаги Русия Мусулмон идорасида котиб бўлиб ишлайди, илми нужум (астрономия) ва табобат билан шуғулланади. Раънохон деган қизга уйланади. Нозимжон ва Ҳакимжон исмли фарзандлар кўради. Зокиржон Фурқат 1909 йили 50 ёшида Ёркентда вафот этди.

Кўриниб турибдики, Фурқат ҳаёти ватанжудоликда кечди. Унинг чет элга кетиш ва қолиб кетиши шоир ихтиёри билан содир бўлмаган. Адабиётшунос олим Ш. Юсупов “Фурқат йўлларида” монографиясида Фурқат йирик шахс эканлиги, уни юртда яшаб, ижод қилишлиги рус давлатининг “қудратини” узоқ сақланишлигига ғов бўлиши мумкин деган ҳадикда қолган Н.П. Остроумовнинг тазъйиқи ва таъқибига кўра Ватандан чиқиб кетишга мажбур бўлганлигини архив хужжатлари ҳамда ишончли манбалар асосида эътиборли, илмий мулоҳазасини баён қилган. Юқорида биз шоирнинг рус илми ва маданияти ҳақидаги шеърларини келтирган эдик. Шоирнинг бу шеърлари рус давлатининг обрўсини ошириш мақсадида эмас, балки Европа ва рус маданиятини ўз фойдамизга хизмат қилдириш зарур деган хулосани тарғиб қилиш ниятида ёзилган асарлар эди. Табиийки, Н. Остроумов Фурқатнинг дониш ва юқори савияли шахс эканлигини жуда яхши билган, шунинг учун ҳам шоирни Туркистонда яшашлиги унга “хавф” бўлиб туюлган. Фурқат - лирик шоир. Шоир лирик меросининг энг юқори мавқеини асосан ғазаллар эгаллайди. Мутахассисларнинг белгилашича, ғазалларининг умумий адади 200 атрофида. Фурқат сўз санъаткори сифатида “Баҳор айёмида”, “Бир қамар сиймони кўрдим”, “Чиройлик”, “Кокулинг”, “Юзларингдин шарм этиб”, “Адашганман” каби бир қанча гўзал, ақлни ҳайратга солувчи нурафшон шеърлар яратди. Шоир лирикаси ғоя ва мазмун жиҳатидан ҳам, бадиий жиҳатдан ҳам юқори савиядаги асарлар бўлиб, унда ички кечинмалар, фикр ва ҳислар, киши руҳининг энг нозик туйғулари ифода этилади. Фурқатнинг пурмаъноли асарлар битишида мумтоз шоирларимиз ижодидан яхшигина баҳраманд бўлганлиги ёрдам берди. Айтмоқчимизки, улуғ Навоий ва Фузулийлардан сабоқ олди, уларни ўзига устоз деб билди. Устозларнинг меросига муҳаббат билан қараган Фурқат бир умр улардан озуқаланди ва илҳом олди, ғоявийлик ва бадиийликни ўрганди. Навоийнинг жуда кўп ғазалларига мухаммас тахмислар, назиралар боғлайди, ўткир фикр ва ғояларни ифода қилишда

Навоийга яқинлашади. Тубанда шоир ижодидаги ҳазрат Навоийнинг “Дўст” радифли ғазалига боғлаган мухаммаснинг охирги бандини ўқиймиз: Фурқато, ич заҳр аёғи келса, қонма, дўстдин, Талхком ўлдим дема, ҳаргиз ўсонма дўстдин, Тонимаслик қилса ҳам ҳарчанд тонма дўстдин, Эй Навоий, неча душман бўлса тонма дўстдин, Чунки бўлмушдир сенга юз минг таманно бирла дўст. Фурқат Навоийнинг дўстликни улуғловчи олижаноб ғояларини тасдиқлайди, ўз фикрича кенгайтиради, айтиш мумкинки, бу халқчил шеърларни янада оммалаштиради. Яна шоир Фурқат Озарбайжон адабиётининг улуғ сиймоси Фузулийнинг ҳам нозик фикрларига жўр бўлади: Сурмадин кўзлар қаро, аллар хинодин лоларанг, Ҳеч шоҳид йўқки, бу ранги-ла сансан шўх шанг каби мисраларидан илҳомланади, буюк шоирнинг машҳур ғазалига тазмин битади: Сурмадин кўзлар қаро, қўллар хинодин лоларанг, Ғозадин юзларда тобу ўсмадин қошлар тара н г. Фурқатнинг муҳаббат лирикаси ўзига хос чизгила рда берилади. Ундаги ошиқнинг кечинмалари, изтироблари, рашки, севги қасамёдлари ҳам, маҳбубанинг нозу карашмаларию ҳусну малоҳати ҳам бошқа шоирларникига ўхшамайдиган кутилмаган лавҳаларда тасвир этилади. Қарангки, шоир тасвиридаги маъшуқа ҳуснда тенгсиз, унинг “жамол”ини қанча “васф” қилса ҳам, шоирлар минглаб китоблар ёзса ҳам адо қилиб бўлмайди:

Жамоли бокамолинг қайси бир в а сфин адо қилғой, Дақойиқ бобида шоир агар юз минг китоб айлар. Ўшал маҳбубанинг чиройу латофатидан, нафақат муҳиб шоир, балки гулзордаги гуллар ҳам лолу ҳайрон. Улар бу малоҳатнинг гўзал юзларидан уялиб, “ҳар йил баҳор айёмида» бир борагина кўринади, ўшанда ҳам ўзларини маҳбубага фидо қилиб, “йўлларига поёндоз” бўладилар: Юзларингдин шарм этиб гулшанда, эй рухсор гул, Кўринур ҳар йил баҳор айёмида бир бор гул. Ваҳки, солмиш ўзини йўлингға пойандоз этиб, Қўй қадам, гар жону дилдан бўлса миннатдор гул. Тавсифий услубдаги уш бу байтларда маҳбуба жамоли куйланган. Шоир бу гўзалликнинг бадиий кашфиётини истиора, тажнис, истихрож, нидо санъатлари орқали яратадики, бу эса шеърга оройиш ва мазмун бахш этади. Шоир тавсиф этган маҳбубанинг гўзал рафторидан гулларгина “шарм”да эмас, уни кўрган тўлин ой ҳам “паришон”ликдан йўлларидан адашгуси. Шунинг учун лирик қаҳрамон маҳбубага бир мурувват қил, кечаси ҳуснингни кўрсатиб, ўрим сочларингни ёйма, токи ойнинг хаёли паришон бўлиб, йўлдан адашмасун, деб нажот сўрайди: Йўл адошиб кўкда ой ҳоли паришон ўлмасун, Бир мурувват кўргазу, тарқатма гису кечалар. Шоир маҳбубани ташқи кўринишини “Тўккали жаллод эрур ишқ аҳлидин қон кўзларинг”, “дилбаро, қилди мени кўб зору саргардон қошинг”, “дилбаро, бошинг уза чун тожи султон кокулинг” дея қайта-қайта таъриф- тавсиф этади.

Шоир тасвиридаги бу гўзал хуснда қанчалик дилбар бўлса, нозу карашмада ҳам шунчалик устамон: Кўз учидин қил нигоҳ, эй шўхи танноз, озгина, Ҳусн шоҳисен, гадони эт сарафроз озгина. Ёрининг висолин қўмсаб фиғонлар чеккан ошиқнинг бераҳм маъшуқа ситамларидан сабри тўлди, сўзлари-да, сўроқлари-да қатъийлашди: Кўнгли жафоға мойилу кўб бағри тошсен, Бераҳмлик қилурсан тағи, эй жон, қачонгача? Ошиқ қанчалар ёр ишқида жафолар чекмасун, севгида садоқатли, собит ва содиқ: Кўр бўлсун кўзларимким, ўзгага солсам назар, Жонга ўт тушсун агар сендин бўлак ёр айласам. Ҳам кўнгул юз пора бўлсун – майл қилсам ўзгага, Тил кесилсун ўзгаға бир ҳарф гуфтор айласам. Эътибор беринг, муҳаббатни нозик фаҳм этиш ва ишқ табиатини белгилашда ғоят оҳорли сатрлар. Бундай кутилмаган лавҳа - “ишқий аҳднома” ёхуд “севги қасамёди” бошқа ҳеч бир шоирда Фурқатчилик ифодаланмаган эди. Фурқат ижодида мавзулар кўлами кенг. Шоир ижодида муҳаббат мавзуи билан бир қаторда ижтимоий муҳитдан норозилик кайфиятида туғилган руҳий ҳолат-кечинмалар акс этувчи бир қанча ҳасратнамо шеърлари, шунингдек, Ватан ишқида ёзилган ғурбат мотивидаги талайгина асарлари мавжуд.

Чархи кажрафторнинг бир шевасидин доғмен , Айшни нодон суруб , кулфатни доно тортадар каби байтларида жамият тартибларидан ҳасрат, нолиш ва шикоят кайфияти ҳукм сурса, Ватаннинг иштиёқин тортарам ғурбат ғами бирлан, Туруб эрдим қутулмай ғуссау ранжу инолардин байтида эса шоирнинг Ватанга бўлган муҳаббати ва ғурбат аламлари сезилиб туради. Фурқат лирикаси доирасидаги ҳажм ва мазмун жиҳатдан катта асарлардан бири «Сайдинг қўябер, сайёд» мусаддасидир. Асарда муаллифнинг чинакам инсоний туйғулари намоён бўлади. Мусаддас эркин ҳаёт ҳақида жўшқин қўшиқ, ҳақиқий эркинлик мадҳиясидир. Юқорида эътироф этганимиздек, шоирнинг “Туркистон вилояти газети” да чоп этилиб борган “Хўқандлик шоир Зокиржон Фурқатнинг аҳволоти – ўзи ёзғони” деб номланган мемуари Фурқатнинг бутун ҳаёти ва ижодий фаолияти ҳақида аниқ ва ишончли маълумот берувчи муҳим манба бўлиб хизмат қилади. Асар ҳар жиҳатдан – илмий, тарихий, бадиий қимматга эга. Негаки, асарда фақат шоирнинг таржимаи ҳоли ҳақида маълумотларгина эмас, балки Туркистоннинг ХIХ аср иккинчи ярмидаги сиёсий, ижтимоий ва маданий ҳаёти билан боғлиқ воқеаларнинг тафсилоти ҳам реал лавҳаларда берилган. Фурқатнинг “Қавоиди Чин ва умуроти сиёсий” асари эса тарбиявий жиҳатдан катта аҳамиятга эга. Асарда оила ва унинг мустаҳкамлигини таъминлашда эру хотиннинг ҳуқуқ ва бурчлари, ака-укалар муносабати, дўстлик ва қўни-қўшничилик одоблари ҳақида ибратли мулоҳазалар баён қилинган.

Мутахассисларнинг аниқлашича, бизгача Фурқатнинг учта элшунослик йўналишидаги (“Тўй хусусида”, “Аза хусусида”, “Гап хусусида”) ва битта адабиётшунослик йўналишидаги (“Илми шеърнинг қоидаи авзонини баёни”) илмий асари етиб келган. Бу тўрт илмий асар Фурқатнинг илмий фаолияти ҳақида муайян тасаввур бера олади Фурқат – илк ўзбек журналисти. Унинг дастлабки журналистлик фаолияти “ Туркистон вилояти газети ” да бошланди. Илк мақоласи Тошкентдаги рус гимназиясидан олган таассуротлари асосида ёзилган. Кейинчалик эса Хориждан – Истанбул, Ҳиндистон, Қашқар дан йўллаган хабар ва мақолаларида бу мамлакатларнинг ижтимоий-сиёсий, маданий ҳаёти ҳақидаги муҳим масалаларни кўтариб чиқади. Шунингдек, шоирнинг “Ёқуббек марҳумнинг қўлига тушган Қашқар вилоятининг аҳволоти хусусида”, “Қашқар вилоятидаги сартия халқларининг зиндагонлик аҳволотлари хусусида”, “Хўқандлик Зокиржон Фурқатнинг “Пейсаи ахбор” ном Ҳиндистон газетидин нақл қилиб ёзган хабари” каби мақолалари унинг журналист сифатидаги юксак салоҳиятини ҳис этиш имконини беради. Булардан ташқари, «Саргузаштнома»да айтилишича, шоир бир неча асарни туркий тилга таржима қилган. «Ҳаммоми хаёл» асарини шеърий йўлда, «Чор дарвеш»ни форсчадан насрий шаклда, «Нуҳ манзар» номли асарни эркин таржима қилган. Кўринадики, Фурқат серқирра ижод соҳиби. Унинг шеърияти, насри, публицистикаси ва таржималари ўзбек адабиёти, маданиятининг хазинасидан муносиб жой олган.

АДАБИЁТЛАР 1. Каримов Ғ. Ўзбек адабиёти тарихи. Ўқув қўлланма. 3-китоб. Т. 1987 йил. 2. Фурқат. Танланган асарлар. II томлик. I - II том. Т. 1960 йил. 3. Қосимов Б. Юнусов Ш. ва бошқалар. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти. Т. 2004 йил. 4. www.ziyouz.com 5. www.pedagog.uz 6. www.arxiv.uz

Похожие

Тавалло ҳаёти ва ижоди (Тавалло хаёти ва ижоди)

Завқий ҳаёти ва ижоди ( Завкий хаёти ва ижоди )

Завқийнинг ҳаёти ва ижоди ( Завкийнинг хаёти ва ижоди )

Фурқат ҳаёти, ижоди ва адабий мероси

Муҳйи Ҳўқандийнинг ҳаёти ва ижоди (Мухйи Хукандийнинг хаёти ва ижоди)