Фурқат ҳаёти, ижоди ва адабий мероси - Литература - Рефераты

Фурқат ҳаёти, ижоди ва адабий мероси

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

55 KB

Фурқат ҳаёти, ижоди ва адабий мероси РЕЖА : 1. Фурқат асарларининг ўрганилиши; 2. Фурқатнинг ҳаёти ва ижодий фаолияти; 3. Фурқат лирикаси; 4. Фурқат – санъаткор шоир; 5. Фурқат адабий меросининг аҳамияти.

Фурқат ўзбек демократик адабиётининг машҳур намоёндаларидан бири бўлиб, ўзбек миллий уйғониш даври адабиётида маърифатпарварлик йўналишининг энг жўшқин куйчиси сифатида ижод қилди. Фурқатнинг адабиётимиз тарихидаги ўрни ва қиммати ҳам шу билан белгиланади. Фурқат ижодига қизиқиш ва уни ўрганиш шоир ҳаёлигидаёқ бошлаган. Бу ҳол Фурқат асарларини тўплаш ва уларни нашр этишда кўринади. Литографияда 1913 йилда «Баёз маъ ҳажвиёт мавлоно Муқимий маъ мавлоно Фурқат» дан ташқари, шоир асарларининг талайгина қисми ўша давр вақтли матбуотида, яъни 1970 йилдан чиқа бошлаган «Туркистон вилоятининг газетида» да шоирнинг кўплаб асарлари босилган. Фурқат ижодини ўрганишга рус шарқшуноси академик А.Самойлович ҳам қизиқиб Петербургда чиқадиган «Записки Восточного отделения русского археологического обшества» тўпламининг 19-томида 1909 йили, «Ўрта Осиёдаги туркий адабиёт материаллари» сарлавҳали мақоласида Фурқатнинг Истамбулдан ёзган мактубнинг асл нусҳасини шоирнинг тошкентлик дўсти мулла Камолиддиндан олганини айтади ва шу муносабат билан Фурқат ҳақида қатор ноёб маълумотларини ёзади. Фурқатнинг ҳаёти ва ижодини оммавий тарзда ўрганиш ХХ асрнинг 30- йилларида Хомид Расулнинг «Гулистон» журналидаги мақолалари ҳамда мактаб дарслик ва хрестоматияларида нашр этилган асарлари асосида бошланди. Унинг ижодини атрофлича ўрганиш, оммалаштириш ва истеъдодли маърифатпарвар- демократ шоир сифатида баҳолаш соҳасида 1959 йилда шоир туғилган куннинг 100 йиллиги муносабати билан ўтказилган юбилей алоҳида аҳамиятга эга бўлди. Зокиржон Ҳолмуҳаммад ўғли Фурқат 1859 йилнинг 1-мартида Қўқон шаҳрининг Ғишткўприк даҳасидаги Эски Бешариқ маҳалласида ушшоқ тижоратчи Мулло Ҳолмуҳаммад оиласида туғилган. Эски усул мактабида хат-саводини чиқаргач, 1870 йили Жомъ масжид мадрасасида ўқишни давом эттиради. Бу ҳақда у ўзининг 1891 йили ёзган «Саргузаштнома» сида батафсил тўхталган. Зеҳнли Зокиржон мадрасада ўқитиладиган билимларни тез ва осон ўзлаштиради, айниқса араб грамматикаси, мантиқ, фалсафа ва адабиётга оид билимларни иштиёқ билан

ўрганади. Кечалари Ҳофиз, Бедил, Жомий, Фузулий ва Навоий асарларини ўқийди. Бироқ Зокиржоннинг мадрасадаги ўқиши узоққа чўзилмади. 1876 йили босқинчи хукмдорлар «Жомъ» мадрасасини бекитдилар. Зокиржон севимли машғулоти бадиий асар ўқишни мустақил давом эттиради. «Фаркат» таҳаллуси билан шеърлар машқ қилиб туради. Отасининг тижорат ишларига ёрдамлашади. 1878 йилда, янги Марғилонга, тоғаси ёнига борди ва у ерда бир неча йил савдо ишлари билан банд бўлди. Шоирнинг «Саргузаштнома»да берган маълумотига кўра, у кўпгина ҳаётий ҳодисалар билан, жумладан «Туркистон вилоятининг газети» билан шу ерда танишган экан. Шоирнинг 80-йиллар бошларида Қўқонга ота – онасининг олдига қайтади. Уйланади. Фарзандлик бўлади. Қизғин ижодий иш билан банд бўлади. Машҳур «Чор дарвеш» қисасини форсчадан таржима қилади. Шарқда машҳур бўлган дидактик сюжетлардан фойдаланиб «Ҳаммоми ҳаёл», «Нуҳ манзар» асарини ёзади. Бу асарлар ҳозирча топилгани йўқ. Бироқ жуфти ҳалолининг фожиали вафотидан кейин тоғасининг қистови билан яна янги Марғилонга бориб тижорат ишлари билан машғул бўлади. Қисқа вақтдан кейин фарзандининг вафотини эшитади. Мана шу пайтда таҳаллусини ўзгартириб Фурқат яъни айрилиқ таҳаллусини қабул қилади. Бу давр шоирнинг ҳаётидагина эмас ижодида ҳам туб бурилиш ясайди. Унинг ижодида демократик ғояларининг туғилиши ва шаклланиши кўзга ташланади. Фурқат 1889 йили саёҳат қилиш мақсадида Марғилондан чиқиб Қўқон орқали Ҳўжандга келади. Бу ердаги дўсти Асирий хонадонида сўнгра мадраса хужрасида беш ойча яшаб, ўша йили июнь ойида Тошкентга келади. Дўсти хожи Аъзам ёрдами билан Кўкалдош мадарасаси хужрасига жойлашади ва бу ерда икки йилча яшайди. Фурқат Тошкентда рус маданияти, илм-фани билан яқиндан танишади. Н.П.Остроумов, В.П.Наливкинлар билан учрашиб ўлка тарихи ва этнографияси хусусида кўп суҳбатлар қилади. Айни пайтда «Илм хосияти», «Акт мажлиси хусусида», «Нағма базми хусусида» ва уч бўлимдан иборат «Виставка хусусида» туркум шеърларни, «Суворов» маснавийси ва бошқа асарларини яратади ва улар «Туркистон вилоятининг газети»да эълон қилинади. Ўзи ҳам

С.Абдуғаффоров тавсияси билан «Туркистон вилоятининг газети» таҳририятида таржимон вазифасида хизмат қилади. Фурқат 1891 йил май ойида чет эл сафарига чиқиб, Самарқанд, Бухоро, Когон орқали Марв, Ашхабод, Боку, Ботуми тарафи билан Истамбулга келади. У ердан ноябр-декабр ойларида Юнон мамлакати Искандарияни ва Мисрни кўриб, 1892 йил бошларида Булғария ва Грецияга борган, сентябрда эса Бомбейга етиб борган. 1893 йилнинг 20 мартигача шу ерда яшайди. Кейин Кашмир орқали Тибетга ўтади. Сўнгра Хужанд орқали Ёркентга 1893 йил августида етиб боради ва ўша ерда умрининг охиригача яшайди. Фурқат Ёркентда Раънохон исмли аёлга уйланиб, Нозимжон, Хакимжон, Нодиржон исмли ўғиллари бўлган. Фурқат Ёркентда машҳур табиб бўлган. У 1909 йилнинг кузида вафот этади. Уни Ёркентнинг Дангдар маҳалласидаги қабристонга дафн қилганлар. Муаммо: Фурқат ўқиган мадрасани нима учун беркитиб қўйдилар? Шоир янги Марғилонда нималарни кўрди, унинг руҳиятида қандай ўзгаришлар содир бўлди? Шоир нима учун таҳаллусини ўзгартирди? Фурқат нима учун сермашаққат сафарга чиқди? Фурқат мумтоз поэзиямизнинг йирик намоёндаларидан биридир. Унинг адабий меросини катта қисми лирикадан иборатдир. Шоир мумтоз поэзиянинг мавжуд шеърий шаклллари: ғазал, муҳаммас, мусаддас, маснавий, таржиъбанд каби жанрларда такрорланмас гўзал асарлар намуналарини яратганлар. Фурқат лирикасида инсоний кечинмалар ҳаётий, хаққоний тасвирланади. Баҳор айёмида гул гашт этарга бир чаман бўлса, Қилурга шархи хол, аҳли муҳаббат икки тан бўлса, Булут қатра фишону, рухадоза сабзалар хандон, Ариғларнинг лабида сабзакори бир чаман бўлса.

Ул қаро кўз кўзларига сурма бежо тортадур, Балки андик дахр эл ортуқча ғавғо тортадур, Қошлари остида гўё икки фаттон кўзлари, Икки хинду баччадурким, ёндошиб ё тортадур. Фурқат лирикада ажойиб ўхшатишлар оргинал истиора, мажозлар ва ҳарактерли ташбиҳлар кўп учрайди. Тили жонли, жозибали масалан «Кашмирда» шеърида ажойиб мажоз ва истиоралар яратган: Айтдим: «Эй жон офати, зулфингга бўлмишман асир», Айтдим: «Бу савдони қўй, умринг ўтар занжирда!» «Нуқта лаб устида бежодир»,-дедим, айди кулиб: «Сахв қилмиши котиби қудрат, магар тақрирда». Шоир ёр лабида хол борлигини англатмоқчи бўлиб, уни нуқтага ўхшатади. Шунинг учун араб алифбосида «Лаб» сўзининг ёзилишидан фойдаланиб, сўз ўйини ясайди. Шоир ёрга хитобан «Лаб» сўзида нуқта хол пастида бўлғучи эди, сенинг лабингда нуқтанинг лаби устида туриши бежодур, деб ҳазил қилади. Ёр эса ўз жавобида ундан ҳам шўхроқ мавзуни ифода этади: вужудим яратилаётганда худо қилиб нуқтани юқорига қўйиб қўйган. Фурқат маснавийлари – достонлари. Бизгача Фурқатнинг уч достони «Сувора ҳақида» назми тақриз достони, тарихий биографик ҳарактерга эга бўлса, «Юнон мулкида бир афсона» достони ярми афсонавий тусдаги саргузаштни баён қилувчи романтик достондир. «Бир мажаро» достони эса шоир яшаган давр ҳаётидан олинган бўлиб, ҳаётий – танқидий ҳарактердадир. «Сувора ҳақида» бу достонда Фурқат рус саркардаси, рус қуролли кучларининг ифтихори А.В.Суворов тимсолини яратган. Маснавий йўлидаги бу назмий асар 1890 йилда Тошкентда ёзилган бўлиб, у 172 мисрадан иборат.

Асарнинг ёзилишига сабаб бўлган воқеа 1890 йилнинг 5 октябрида Тошкентдаги Колизесда яъни рус театрида драматург Н.Куликовнинг «Суворов қишлоқда, Миланда ва яхши аёллар орасида» номли драматик асарини саҳнада кўрган. Фурқат ундан қаттиқ таъсирланганидан ва унинг мазмунини шеърий шаклда баён этиб, «Суворов ҳақида» асарини яратган. Достонда рус саркардаси А.В.Суворов ҳаётининг сўнгги йиллларига оид лавҳалар акс эттирилган. Екатерина II тахтининг вориси Павел I билан Суворов ўртасида чиққан низо натижасида Суворовнинг сургун қилиниши, Наполен Бонапарт босқинчиликларига қарши бошланган уруш муносабати билан Суворовнинг яна лашкарбоши қилиб тайинланиши, унинг бошчилигида рус аскарлари Италияда Алп тоғларида жанг қилиши, душманни енгиши ва тантана билан Милан шаҳрига кириб келиши каби тарихий воқеалар достон мазмунини ташкил қилади. Юнон мулкида бир афсона. Маснавий йўлида ёзилган бу достон арузнинг хазаж бахрида ёзилган. Достонда шоир чет элларга қилган ҳаётий даврида Юнонистонда бир аёл оғзидан эшитган ҳикоясини назмда баён қилади. Достоннинг бош қисмида Юнонистон саёҳатидан олган таассуроти ҳақида қисқача тўхталган. Аёл ҳикоясини баён этишга киришади. Мени(нг) аслим эрур аҳли Итолё, Истиқоматгоҳим эрди шаҳри Румо. Аёл саргузаштлари ажойиб воқеаларини, эгзотик лавҳаларини ўз ичига олган ва романтик бўёқлар услубида баён қилган. Қизнинг бетоб бўлиб, докторлар маслаҳати билан дарё лабида қаср бино қилишни ва бу қасрда қизнинг даволаниши: бу қизнинг саёҳатга чиқиши ва дарёга ғарқ бўлиши, унинг балиқчи тўрига илиниб қутқарилиши, қиз ҳушига келгандан кейин ўз асли насабини билдириши, балиқчининг қизни Румога олиб келиб, унинг ўз ота-оналари билан

таништириши достон воқеасининг асосий лавҳаларини ташкил этади. Достоннинг ниҳоясида таъкидланишича, бир ўлимдан қолган қиз қолган умрини саёҳатда ўтказишга жазм қилган. У Италиядан чиқиб, Юнонистонга келади, бунда бир мунча вақт яшаб, Францияга ундан кейин Россияга боришни мўлжаллайди. Фурқатнинг насрий мероси. Фурқат биринчи ўзбек журналистидир. Унинг Тошкентда «Туркистон вилоятининг газети» таҳририятида ишлагани маълум. Фурқат бу даврда ва бундан кейин чет элларда саёҳат қилиб юрган кезларида Ёркентда яшаган вақтларида ҳам ўз шеърлари, хабарлари ва публицистик мақоларини газета таҳририятига юбориб турган. Маълумки Фурқат 1891 йилда Тошкентда ўзининг бошидан кечирганларини ёзади. Бу асар «Туркистон вилоятининг газети» да 1891 йилнинг январь– июнь сонларида босилган. Автобиографик ҳарактердаги бу меъмуар асар «Хўжандлик шоир Зокиржон Фурқатнинг аҳволоти, ўзи ёзғони» сарлавҳаси остида босилган. Бу асарнинг қиммати шундаки, Фурқат бу манбада ўз тўғрисида баён қилиш билан бирга, муҳити, машҳур замондошлари, ўша даврда юз берган муҳим тарихий воқеалар тўғрисида ҳам маълумот беради. Фурқатнинг ўша замон мактабларидаги ўқитиш ва тарбия усули ҳақидаги маълумотлари Тошкент маданий муҳити, рус маданиятининг турли тармоқлари – газета, босмахона, театр, гимназия сингарилари ҳақида маълумот берилади. Ажойиб маърифатпарвар шоир Фурқат илмий иш билан ҳам шуғулланган. Айниқса Ёркентда табобат-медицина, хайъат – астрономия илмлари билан жиддий шуғулланган. Шоирнинг ижодий мероси ичида унинг мазкур илмларида чуқур хабардор бўлганини кўрсатувчи фактлар бор. Фурқатнинг этнографик, тарих, шеърият соҳаларида ҳам асар ёзгани маълум. Фурқат ижодий мероси орасида тўртта илмий асар учрайди. Уларнинг учтаси «Тўй тавсифи», «Гап таърифида» ва «Аза тавсифи» асарлари этнографик руҳда бўлиб, «Илми ашъорининг қоидаи авзони» асари эса аруз вазнининг қонун қоидалари баёнидан иборатдир. Фурқат ўз даврининг илғор намоёндаси сифатида маънавий ва адабий ҳаётнинг биринчи саҳифасида туриб ижод қилди.

АДАБИЁТЛАР 1. Каримов Ғ. Ўзбек адабиёти тарихи. Ўқув қўлланма. 3-китоб. Т. 1987 йил. 2. Фурқат. Танланган асарлар. II томлик. I - II том. Т. 1960 йил. 3. Қосимов Б. Юнусов Ш. ва бошқалар. Миллий уйғониш даври ўзбек адабиёти. Т. 2004 йил. 4. www.ziyouz.com 5. www.pedagog.uz 6. www.arxiv.uz

Похожие

Зокиржон Фурқат ҳаёти ва ижоди (Фуркат хаёти ва ижоди)

Аҳмад Табибий ижоди ва адабий мероси

Баёний ҳаёти, ижоди ва адабий мерос

Фурқат ижоди

Муқимийнинг ҳаёти ва ижоди