Муқимийнинг ҳаёти ва ижоди - Литература - Рефераты

Муқимийнинг ҳаёти ва ижоди

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

61 KB

МУ Қ ИМИЙ ИЖОДИЙ ФАОЛИЯТИ ВА АДАБИЙ МУ Ҳ ИТИ РЕЖА : 1. Му қ имий ижодий меросининг ў рганилиши; 2. Му қ имийнинг болалик ва ў смирлик йиллари; 3. Му қ имий толиби илм; 4. Му қ имий ижодининг бурилиш даври; 5. Му қ имий лирикаси;

Му қ имий ҳ аёт ва қ тидаё қ унинг ижодий фаолиятига б ў лган турли муносабатлар, Му қ имий атрофидаги фикрлар кураши унинг вафотидан с ў нг янада кучаяди, турли тарихий шароитларда турлича шаклда давом этади. Чунки шоир Му қ имийнинг шеърлари сиё ҳ и қ уримасдан ҳ офизлар томонидан қў ши қ қ илиниб хал қ орасига ёйилиб кетар эди. Унинг асарларини ў з ичига олган қў лёзма баёзлар асосан ХIХасрнинг 80 йилларининг бошларига т ўғ ри келади. Шулардан бири 1881 йилда китобат қ илинган (Ш.и.ф.№1307) баёз б ў либ, унда Му қ имийнинг « ў лмасун» радифли бир лирик шеъри киритилган. 1883 йилда китобат қ илинган бош қ а бир баёзда (Ш.и.ф.№1821)Му қ имийнинг йигирмага я қ ин шеърлари жойлаштирилган. Бундан кейин тузилган баёзлардан эса Му қ имий асарлари борган сайин к ў про қ учрайди. Бу фактлар Му қ имийнинг 80-йиллар бошидаё қ , шоир сифатида кенг шу ҳ рат қ озонганини к ў рсатади. 1907 йилда, Николай Остроумов Тошкентда «Девони Му қ имий» номли т ў плам нашр эттирди. Т ў пламининг охирига Н. Остроумов томонидан ёзилган ма қ ола ҳ ам илова қ илинган б ў либ, бу ма қ олада муаллиф шоирнинг таржимаи холи ҳ а қ ида маълумот беради, унинг ша ҳ сияти ва ижодий фаолияти ба ҳ олайди. Н. Остроумов Му қ имийнинг «умрини қ аландарона ў тказмо қ ни лозим» топиб, таркидунё қ илган, дарвишлик тари қ атини қ абул этганг киши, деб тал қ ин қ илади. Остроумов ў з тафсифномасининг охирида Му қ имий кундузлари дин а қ ллари хизматида б ў лар ва мадраса хужрасида ў тирар, кечалари эса қ уръон ўқ иш ва шеър ёзиш билан шу ғ улланар эди, деб к ў рсатади. Шундай қ илиб, Остроумов Му қ имийни бу дунёдан воз кечган таркидунё қ илган диндор бир шахс деб таъкидлайди. 1910 йилда Тошкентда Порцев литогрфиясида «Девони Му қ имий маа ҳ ажвиёт» номи билан Му қ имий асарларнинг т ў плами нашр қ илинди. 1912 йилда яна Тошкентда Орифжонов типолитографиясида Му қ имий асарларининг

иккинчи т ў плами нашр қ илинди. Бу ҳ ар икки т ў пламда ҳ ам Му қ имий ижодий қ иёфасини ёритишда Остроумов ну қ таи назари давом эттирилган. Му қ имий ҳ аёти ва ижодини ў рганиш масаласига тааллу қ ли бу фактлар шуни к ў рсатадики, рус бос қ инчиларининг олимлари Му қ имий ижодини со ҳ талаштириб, бузиб ў зларини унинг ижодини хомийси қ илиб к ў рсатишга уринганликлари к ў риниб туради. Бу билан улар Му қ имийни ў з одамларига айлантирмо қ чи ва унинг ҳ ал қ ў ртасидаги обр ў сидан ў з манфаатлари й ў лида фойдаланмо қ чи б ў лганликлари билиниб туради. Уларнинг бундай қ оби қ ниятларига қ арши ў ларо қ ў збек ҳ ал қ и айни қ са тара ққ ийпарвар зиёлилари Му қ имийни ў зининг севикли ва қ адрдон шоири сифатида хурмат қ илиб келди, унинг шеърларини к ў з қ орачи ғ идай асради, севиб ёдлади, энг яхши к ў рган куйларига солиб, тараннум этди. (Юбилейлар ҳ а қ ида, о ғ заки). 1938 йилда республикамизда Му қ имийнинг вафотига 35 йил т ў лиши муносабати билан ў тказилган хотирлаш юбилей даврида шоир ҳ аёти ва ижодини ў рганиш сохасида кескин бурилиш р ў й берди. Юбилейга тайёргарлик даврида Му қ имий асарларини т ў плаш, ў рганиш, нашр этиш устида қ из ғ ин ва самарали иш олиб борилди, газета ва журналларда к ў плаб ма қ олалар босилди. Бу ма қ олалар ичида /офур /улом ва Ҳ амид Олимжон, Сотти Ҳ усайнларнинг ма қ олалари эътиборга моликдир. Му қ имийнинг адабий меросини т ў плаш ва нашр қ илиш со ҳ асида шоир /офур /улом томонидан тузилиб, 1938 йилда Тошкентда нашр этилган «Му қ имий баёзи» номли т ў плам катта а ҳ амиятига эга б ў лди. «Баёз»да шоирнинг 800 мисрадан иборат 27 шеъри берилган б ў либ, улар жанр турига қ араб жойлаштирилган ва уларга зарурий изо ҳ лар, лу ғ атлар берилган. Баёзнинг бош қ исмида кичик с ў з боши ҳ ам берилган б ў либ, унда шоир ижодини энг му ҳ им томонлари тафсифланган.

Му қ имий ижодини ў рганиш масалалари ХХ аср адабиётшунослигининг а ҳ воли ва тара ққ иёти билан чамбарчас бо ғ ли қ ҳ олда давом этди, унинг кейинги йилларда эришган юру қ ларига асосланилган ҳ олда ёритилди. Кейинги йилларда Му қ имий ижодига ба ғ ишлаб чи қ арилган китоблар: Х.Ё қ убовнинг « Ў збек демократ шоири Му қ имий» (1953 й), А.Олимжоновнинг «Му ҳ аммад Амин Му қ имий» (1953 й), Ҳ .Зариповнинг «Му ҳ аммад Амин Му қ имий» (1955 й), Ҳ .Раззо қ овнинг «Му қ имий ва Зав қ ий» (1955 й) номли китоблари ҳ амда «Му қ имий ва Фур қ ат» (1958 й) номли ма қ олалар т ў плами, Му қ имий «Танланган асарлар» ининг (1958 й) рус ва ў збек тилларидаги нашри, Му қ имийнинг икки асарлар т ў плами (1960) бунга я ққ ол мисол б ў ла олади. 1970 йилда /офур /улом номидаги бадий адабиёт нашрётида «Му қ имий Ҳ аёти ва ижоди» номида биринчи мартаба монография нашр этилди. Шубхасиз, бу асарлар ва шу каби бир қ атор ишлар адабиётшунослигимизнинг кейинги даврларда эришган жиддий юту қ ларидир. Айни замонда Х I Х- ХХ асрлардаги адабий ҳ аётимизни, бу даврда яшаб ижод этган йирик шоирлар фаоилятини шу жумладан ато қ ли шоир Му қ имий ҳ аёти ва фаолиятини чу қ ур илмий асосда ў рганиш ҳ амон ў збек адабиётшунослигининг му ҳ им вазифаларидан бири б ў либ келмо қ да. Му ҳ аммад Аминх ў жа 1850 йилда + ўқ он ша ҳ рида ту ғ илган. Унинг отаси Мирзах ў жа асли Тошкентлик б ў либ, 1835-36 йилларда ў з отаси Мирфозил билан + ўқ онга к ў чиб келган. Улар + ўқ ондаги Беквачча ма ҳ алласидан ҳ овли-жой қ илиб, шу ерда ў рнашиб қ олганлар. Мирзах ў жа + ўқ онда Бибиойша исмли қ изга уйланган. Бибиойшани отаси Саидолим Нодиршо ҳ ўғ ли б ў либ, улар ҳ ам Мирзах ў жалар сингари Х ў жанддан к ў чиб келган ва + ўқ онда тур ғ ун б ў либ қ олганлардан эди. Мирзах ў жа билан Бибиойша беш фарзанд т ў рт қ из ва бир ўғ ил к ў рган эди.

Му ҳ аммад Аминх ў жа мактаб ёшига етгач, уни ў з ма ҳ алласидаги мактабдор домлага бердилар. Мактаб боланинг саводини чи қ арди, унинг бадиий зав қ ини эса ойиласи уй ғ отади. Чунки унинг онаси Бибиойша замонасининг зийрак, ўқ имишли ва бадиий зав қ и юксак аёлларидан б ў лган. У ў з эртаклари, қў ши қ лари билан йи ғ инларга файз дугоналари қ албида зав қ -шав қ уй ғ отиб, ша ҳ ар аёллари орасида катта обр ў қ озонган. Бибиойшанинг дугоналари уни эркалаб Ойшабиби Хуморбиби деб аташар эдилар. Бибиойшадаги бу маънавий ҳ ислат, шуб ҳ асиз, ўғ ли Му ҳ аммад Аминх ў жа га ҳ ам таъсир этган ва унда жуда эрта эстетик зав қ уй ғ онишига сабаб б ў лган. Му ҳ аммад Аминх ў жа мактабни битиргач, ўқ ишни шоира Нодирабегим бино қ илган «Мо ҳ ларойим» мадрасасида давом эттирган. Му ҳ аммад Аминх ў жа илми толиблик йилларида ў зига Му қ имий (тур ғ ун) та ҳ аллусини олиб, шеър маш қ и билан шу ғ уллана бошлаган. Му қ имийнинг бир таърих жанрида ёзган шеъри борки, унда фикримизни тасди қ ловчи маълумотлар бор. Му қ имий, тахминан, 1872-73 йилларда + ўқ он мадрасасини битиргач, ўқ ишини давом эттириш учун ў з даврининг илмий маркази ҳ исобланган Бухорога боради. Му қ имий бир неча йил давомида Бухорода б ў лиши унинг маънавий такомилида сезиларли из қ олдирди. Айни қ са, шоирнинг форс–тожик тилинимукаммал ў рганиб, у тилда бадиий юксак шеърлар ёзишида Бухоро му ҳ итининг таъсири кучли б ў лди. Му қ имий + ўқ он ва Бухоро мадрасаларида узо қ муддат давом этган ўқ иш даврида ижодий иш билан шу ғ улланиб, талайгина шеърлар ёзган. Му қ имийнинг мадрасаларда ўқ иш даври 1865 йиллардан 1876 йилларгача давом этади. Узо қ муддат мадрасаларда риёзат чекиб илм ҳ азиналарини эгаллаб, «хатми кутуб» қ илган мулло, з ў р чидам ва қ аноат билан ў з истеъдодини камолотга эриштириш й ў лида ме ҳ нат қ илган шоир, 1876 йилда Бухородан + ўқ онга қ айтиб келади. Одатда, «Бухорои шариф» да «хатми кутуб» қ илган муллалар тантана билан кутиб олинар эди. Лекин

Му қ имийнинг + ўқ онга қ айтиб келиши ҳ еч кимни қ изи қ тирмади. Бир оз ва қ т ў тгач, шоир + ўқ ондаги ер қ урилиш махкамасидан иш топиб, оз ва қ т ишлади. Б ў лмади. О қ чар паромида паттачилик қ илди. Б ў лмади. Махкамаларда хизмат қ илиш шоирга турмуш билан бевосита танишиши имконини берди. Бу эса унинг ижодида катта ў згаришлар р ў й беришига замин ҳ озирлади. Ҳ аётий фактлар, турмуш таассуротлари, хал қ нинг аянчили ҳ аёти, ў з бошидан кечираётган фожиалари шоир ижодида чу қ урро қ из қ олдира бошлади. Шоир ҳ амма жойда қ ашшо қ ликни, кулфатни, азоб-у қ убатли турмушни к ў рди. Ҳ аётнинг бундай аянчли манзаралари шоирни ў йлашга, турмуш ходисалари ҳ а қ ида жиддий муло ҳ азалар юритишига мажбур этди. Натижада шоир ў з ижодига ва адабиётга, адабиётнинг вазифаси, шоирлик бурчи каби масалаларга ў згача ёндаша бошлади, ҳ аёт ҳ а қ идаги тушунчаси кенгайиб, уларни бош қ ача ба ҳ олашга мажбур б ў лди. Шундай қ илиб, Му қ имий ҳ аётининг 1876 йилдан кейинги йилларини шоир бурилиш даври, янги ижодий ну қ таи назарга ў тиш даври, деб ҳ исоблаш т ўғ ри б ў лади. Бу даврда Му қ имий илгари, ў з фаолиятининг илк даврида й ў л қў йган ёт адабиётнинг баъзи бир таъсирларидан қ утилади ва мумтоз адабиётнинг энг яхши анъаналарини ў зига сингдириб олган етук шоир сифатида уни бойитиб, ривожлантириб боради. Му қ имий ер қ урилиши махкамасидаги мирзаликни қ андай сабаблар билан тарк этган б ў лса, худди шундай сабаблар билан О қ жар паромидаги паттачиликдан ҳ ам воз кечди. Тирикчилик ишлари шу та қ лидда муваффа қ иятсизликка учрагандан с ў нг, 70-йилларнинг охирларида, Му қ имий бутун борли ғ и билан ижодий ишга ш ў н ғ ийди. Му қ имий лирикасининг асосини му ҳ аббат мавзуси ташкил этади. Бу мавзу фа қ ат мумтоз адабиётимиздагина эмас, балки жа ҳ он адабиётида ҳ ам жуда к ў п ишланган ва унда қ анчадан- қ анча шо ҳ асарлар яратилган. Му қ имий ў з лирикасида кенг маънодаги му ҳ аббатни Олло ҳ га б ў лган иш қ ни, му ҳ аббат алангасида куйган инсонни

куйлаган. Бу инсон истаклари, армонлари, курашлари, кечинмалари, севинч ва аламлари шоир шеърларининг туб мо ҳ иятини ташкил этади. Маълум маънода Му қ имий лирикасини инсон ру ҳ иятининг қ омуси деб аташ мумкин. Му қ имий с ў зидан б ў йи му ҳ аббат келгай, эй а ҳ боб, Тараннум қ илса ма ҳ филларда ҳ офизларни хушхони. Му қ имий яратган лирик қ а ҳ рамон чинакам ҳ аётий қ а ҳ рамон б ў либ, шоир назмиётининг чу қ ур ҳ аётийлик ҳ усусиятидан далолат беради. Му қ имий лирикаси ў зининг мана шу ғ оявий хусусиятлари билан хал қ оммасининг ру ҳ иятига жуда я қ ин эди. Шоир лирикасининг хал қ ў ртасида кенг шухрат қ озонишининг ва севилиб куйлашининг сири ҳ ам ана шундадир. Муаммо: Лириканинг бирон-бир жанри шоирга жуда ё қ ади. У шоирнинг имкониятларини т ў ла очишга хизмат қ илади. Му қ имийнинг мана шундай ё қ тирган жанри қ айси? Адабиётимиз тарихида Му қ имий мураббаъ жанрининг устаси эканлиги билан ҳ ам машхурдир. Му қ имий шеъриятнинг бу жанрида жуда к ў п чиройли намуналар яратган. Му қ имий мураббаълари, унинг к ў пчилик ғ азал ва му ҳ аммаслари каби, ў збек хал қ куйларига мослаб ёзилган. Улар ў зининг содда ифодаларида чу қ ур мазмунни англатиши, равонлиги, асосан, хал қ қ албидаги нозик туй ғ уларни тараннум этганлиги учун хал қ ҳ аётига сингиб кетган. Бизга Му қ имийнинг 12 та мураббаъси маълум б ў либ, улар ў зининг ғ оявий ва бадиий хусусиятлари билан ало ҳ ида ди ққ атга сазовордир. Мураббаъларнинг деярли ҳ аммаси иш қ ий мавзуда ёзилган. Лекин бу таниш мавзу мураббаъларда шу қ адар усталик, шу қ адар ма ҳ орат билан ишлаганки, натижада м ў ъжизакор санъат асари юзага келган. Мана шоирнинг мазмунан тугал бену қ сон мураббаъларидан намуна: Энди сандек, жано, жанон қ айдадур,

К ў риб гул юзингни бо ғ да бандадур. Са қ лай иш қ инг токи жоним тандадур, Ў зим ҳ ар жойдаман к ў нглум сандадур. Ме ҳ ринг ў ти ного ҳ тушди жонларга, Парвойим й ўқ зарра хону монларга, Лола янгли ғ т ў либ ба ғ рим қ онларга, Ў зим ҳ ар жойдаман к ў нглум сандадур. Эртаю кеч фикру зикрим ҳ аёлинг, Бир с ў рмадинг: «Налар кечди а ҳ волинг?», Эсларимга тушиб ширин ма қ олинг, Ў зим ҳ ар жойдаман к ў нглум сандадур. Во қ иф эрмас киши сенингаслингдин, Токим десам пари сенинг наслингдин, Во дири ғ о, жудо б ў лдим васлингдин, Ў зим ҳ ар жойдаман к ў нглум сандадур. Й ўқ сан каби мало ҳ атлик ягона, К ў рганмукан мисолингни замона, Б ў либ хал қ ичида мундо ғ афсона, Ў зим ҳ ар жойдаман к ў нглум сандадур. Юзларингдин хижил мо ҳ и тобонлар, Рафторингга шайдо жумла ёронлар, +олиб ҳ ар дам ў з ишимга ҳ айронлар, Ў зим ҳ ар жойдаман к ў нглум сандадур. Султонсан, барча х ў блар надиминг, Дойим эрдим дуог ў йи, қ адаминг, Бовужуди с ў рмай ў ттинг Му қ иминг, Ў зим ҳ ар жойдаман к ў нглум сандадур.

К ў риниб турибдики, унда му ҳ абат кечинмалари тасвирланади. Лекин шоирнинг ма ҳ орати шундаки, кичик хажмдаги шеърда му ҳ аббатнинг бутун бир саргузашти ва таърихи: му ҳ аббатнинг ту ғ илиши, кечинмалари, алам- хасратлари, шодликлари ва унинг та қ дири к ў рсатилган. Шеърнинг ани қ му қ аддимаси ва хотимаси бор. Шунингдек, ундаги ру ҳ ий холатлар ривожидаги ички бо ғ ланиш, тадрижий ва манти қ ий харакат ҳ ам мавжуд. Мураббаъ бандлари ў зининг ғ оявий вазифасига батамом мувофи қ дир. Мураббаъ мазмунан ва шаклан мукаммал б ў либ, ўқ увчида оши қ саргузашти ҳ а қ ида т ў ли қ таассурот қ олдиради. Умуман Му қ имий шеър ёзганда унинг жарангдорлигини, муси қ ийлигини таъмин этадиган вазн, қ офия, радиф масалаларига катта эътибор беради. У аруз вазнининг деярли барча ба ҳ рларидан т ў ла хабардор б ў лган. У к ў про қ арузнинг ҳ азат, рамол, ражаз ба ҳ рларидаги вазн турларидан фойдаланган.

АДАБИЁТЛАР 1. Kаrimоv G`АZАL. O`zbеk аdаbiyoti tаriхi. T., 1975. 2. YOqubоv Х. Хаlqpаrvаr shоir. T., 1949. 3. YAqubоv Х. O`zbеk dеmоkrаtik shоiri Muqimiy. T., 1953. 4. Оlimjоnоv А. Muhаmmаd аmin muqimiy. T., 1953. 5. Аbdug`оfurоv А. Erk vа ezgulik kuychilаri. T., 1979. 6. Vоhidоv Х. Furqаt vа Muqimiyning ijtimоiy siyosiy qаrаshlаri. T., 1959. 7. Оrzibеkоv R. Lirikаdа kichik jаnrdа. T. 1974.

Похожие

Сўфизода ҳаёти ва ижоди

Нозимахоним ҳаёти ва ижоди

Тавалло ҳаёти ва ижоди (Тавалло хаёти ва ижоди)

Завқий ҳаёти ва ижоди ( Завкий хаёти ва ижоди )

Завқийнинг ҳаёти ва ижоди ( Завкийнинг хаёти ва ижоди )