Нозимахоним ҳаёти ва ижоди - Литература - Рефераты

Нозимахоним ҳаёти ва ижоди

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

67.5 KB

www.arxiv.uz Нозимахоним ҳаёти ва ижоди (1870 – 1924 ЙИЛ) Режа: 1. Нозимахонимнинг ижодига муносабат масаласи. 2. Шоиранинг ҳаёт йўли. 3. Нозимахоним – истеъдодли шоира. 4. Шоира ижодида ижтимоий қарашларнинг ифодаланиши. 5. Нозимахоним ижодиётида адолатпарварлик ғоялари. Адабиёт оламида шундай қалам соҳиблари ҳам борки, улар шоирликни даъво қилмайдилар, шеъриятни кўнгил иши деб биладилар. Ёзмишлари кўп бўлмаса-да саноқли шеърлари билан ҳам халқ қалбидан ўрин оладилар, адабиётимизнинг қайсидир томонини тўлдирадилар.

www.arxiv.uz Шоира Нозимахон и м ана шундай оз ва соз ёзган шоиралардан. Унинг бизгача етиб келган мавжуд шеърлари 20 тага боради. Бироқ шу бор-йўғи йигирма шеъри билан ҳам ўзбек адабиёти тарихида истеъдодли шоира сифатида ўрин олди. Шоира ҳақидаги маълумотлар ҳам кўп эмас. Унинг шеърлари ўша пайтдаги “Тараққий”, “Шуҳрат”,”Садои Туркистон”, “Иштирокион» газеталарида чоп этилган. Нозимахоним ҳаёти ва ижоди ҳақида илк бора адабиётшунос М.Зокиров маълумот берган. Олим шоиранинг вақтли матбуотларда чоп этилган шеърларини йиғиб, Нозимахоним шогирди оҳангузарлик Манзурабону Мажидова хотираларидан шоира ҳақидаги маълумотларни маълум тартибга солади. 1968 йилда чоп этилган “Тирик сатрлар” тўпламида ҳам шоира ҳаёти ва ижодидан лавҳалар берилган. 1977 йилда профессор Б.Қосимовнинг “Эрксевар шоира” деб номланган мақоласи шоира ҳаёти ва ижодига жиддий бир назар бўлди. 1980 йилда Т. Жалолов “Ўзбек шоиралари” китобида Нозимахоним ҳаёти ва ижоди учун алоҳида фасл ажратдики, бу шоира ижодини оммалаштиришдаги яхши бир хизмат бўлди. 1991 йилга келиб, адабиётшунос олим А. Жалолов “ХIХ аср охири ХХ аср бошларида ўзбек адабиёти” китобида Туркистонда яшаган илғор фикрли адиблар ижодиётини таҳлил қилар экан, Нозимахоним ижодиётини ҳам назардан четда қолдирмайди ва ўзининг муносиб баҳосини беради. 2002 йилда эса эътиборли олим Б.Қосимов “Миллий уйғониш” китобида шоира Нозимахоним ҳаёт йўли ва ижодий меросини қайтадан жиддий, атрофлича кузатиб, таҳлил қилади, шунингдек, шоиранинг истиқлол йўлидаги кураш фаолиятини яққол очиб беради, ижодини Ватан ва Миллат манфаати нуқтаи назаридан холис баҳолайди. Кўринадики, Нозимахоним ҳаёти ва ижоди адабиётшунослигимизда ҳар бир даврда ўзига хос эътибор билан кузатилди ва ўрганилди. Нозимахоним 1870 йилда Тошкентнинг Бешёғоч даҳасида зиёли оиласида туғилди. Унинг отаси Мулла Саид Аҳмад замонасининг зиёли,

www.arxiv.uz пешқадам кишиларидан бўлиб, қизининг келажаги ҳақида қайғуриб, мукаммал таълим ва тарбия олиши учун қўлидан келганча уринган. Саид Аҳмад ака қизини дастлаб эски мактабда, сўнгроқ маҳаллий хотин-қизлар учун очилган русча мактабда ўқитди. Хотин-қизларга паст назар билан қаралган, уларни ўқиш ва ўқитиш ишларини мутлақо кераксиз деб билган бу мураккаб замонда бўлажак шоиранинг отасини унга бўлган юқори эътибори ва орзу–умидлари бу кишининг ўз даврининг юксак савияли шахси бўлганлигини кўрсатади. Шоиранинг шогирди Манзурабону Мажидова ўз хотираларида Нозимахонимнинг рус тилида эркин гаплаша олгани, Оренбург ва Қозонда чиқиб турган матбуотни мунтазам кузатиб борганлиги ҳақида қуйидагиларни ҳикоя қилади: «Отинча аям ўрис тилида яхши гаплашар, ўқур ва ёзар эдилар. Ҳали ҳануз ёдимда, биз қачон уларни кўргани борсак, қизиқ- қизиқ расмли русча ҳикояларни ўқиб, таржима қилиб берар эдилар. У киши татар тилида ҳам яхши гаплашар, татарча газеталарни ўқиб туришларини айтиб, айниқса Уфада татар аёлларининг мактаб очиб ўқиб, театр ва картиналарга бемалол боришлари мумкин эканлигини, ҳатто саҳнада қўрқмай чиқиб ўйнашларини ҳавас билан сўзлаб берар эдилар. Биз у кишининг гапларига гоҳо ишониб, гоҳо ишонмай ичимизда «товба, товба» деб қўяр эдик». Бу хотира Нозимахоним ҳақидаги тасаввурларимизни тў л д иради, уни рус ва татар тилларини билувчи фозила аёл сифатида танитади. У фақат тилни билибгина қолмай, балки уларнинг матбуоти ва адабиётини ҳам кузатганлиги, унинг натижаси ўлароқ ижтимоий ҳодисаларни ва муаммоларни теран англаб, уларни ечимини-да топиб ўртага ташлаганлиги тарих учун ҳам, адабиёт учун ҳам жуда катта воқеа бўлди. Дарҳақиқат, Нозимахоним домла Б.Қосимов эътироф этганларидек, “ўз даврининг маданиятли, илғор қарашли аёли эди. Нозимахоним Оврупо адабиёти ва маданияти билан таниш, Оврупо эркпарварлик ғояларидан баҳраманд хотин-қизларимиздан” эканлиги ўша даврнинг нодир ҳодисасидир.

www.arxiv.uz Нозимахоним ўз ҳақ-ҳуқуқини таниган, оммавий чиқишларда уни ҳимоя қила олган сиёсатдон аёл даражасигача етди. Унинг 1904 йилда «Туркистон вилоятининг газети»да босилган «Инсонга қанча эрк даркор?», «Хотинлар ҳуқуқига оид», «Илм ва маориф борасида бир-икки сўз» каби мақолаларида зулм ва жаҳолат поймол этган ўзбек аёлининг миллий, инсоний ҳақ-ҳуқуқини талаб қилиб чиқди. Унинг мақолаларидан озодлик орзулари ҳамда истиқболга илинж нафаси уфуриб туради. Ҳа, Нозимахоним ўзининг турли кўлам ва мақомдаги мақолалари билан аёлларимиз орасидан етишиб чиққан биринчи журналист эди. Бу публицист аёл проф. Б.Қосимовнинг таъбири билан айтганда, “ўзбек аёлининг тутқун ва жамиятдаги роли ва ўрни масаласини” қўзғатади, аёлларни тақдири ва аччиқ қисматидан куюниб, уларнинг ҳақ-ҳуқуқини ҳимоя қилади. Шубҳасиз, унинг бу эрк ва озодлик руҳидаги мақолалари хотин-қизларни фикрий уйғотишга туртки бўлди. Бу зийрак шоиранинг келажак ҳақидаги фикрлари ва ўй-ҳаёллари шу қадар тиниқки, у саодатли ва бахтли кунларнинг манзарасини хаёлан кўз олдида гавдалантиради. Шоиранинг шахсий оилавий ҳаёти ва турмуш фаолияти ҳақида мавжуд манбаларда маълумотлар учрамайди. Бизгача етиб келган шеърларида ҳам оилавий ҳаётига оид тафсилотлар кўринмайди. Нозимахонимнинг туғилган ва вафот йиллари борасида илмий тадқиқотларда ҳар хилликлар бор. М.Зокиров шоиранинг туғилган йилини 1864 йил деб кўрстади. Вафот йилини Т.Жалолов 1920 йил деганлар. Б.Қосимов эса шоиранинг туғилган ва вафот йилларини 1870-1924 йиллар деб белгилайдилар. Биз ҳам Б.Қосимов тўхтамларида қоламиз. Нозимахоним – истеъдодли шоира, соҳир қалам соҳибаси. Тўғри, у бошқа шоирлар каби серқирра ва сермаҳсул ижод қилмади, бироқ шоира ижодининг асосини ташкил қилган ғазалларда унинг ғоявий ва бадиий усуллари, маҳорати яққол кўриниб туради. Нозимахоним шеъриятда фикрий муддаонинг бутунлиги, тасвирда субъектив ҳисларнинг жилвасини эмас, объектив ҳаётий воқеаларнинг мантиқий силсилавий ифодасини берадики,

www.arxiv.uz натижада ғазалда бутунлик, байтларнинг бир-бирига тасодифий эмас, балки мантиқий муносабатда боғланишини таъминлайди. Айниқса, унинг “Ҳасрат”, “Минг таассуф”, “Афсус”, “Эшон ойимлар таърифида”, “Аё маҳкумалар” каби ғазалларидаги ҳар бир байтлар фикран, руҳан, ҳам воқеан бир-бирига чамбарчарс боғланган. Бу эса улуғ Алишер Навоий гўзал намуналарини яратган мусалсал, яъни воқеалар тизимининг силсиласидан ҳосил бўлган ғазал анъанасини ўзига хос давом эттиришнинг бир кўринишидир. Адади жиҳатдан катта бўлмаган ижодида шоира ишқ туғёнларини эҳтирос ила куйлайди: Кўргузуб нозик жамолин масту-ҳайрон айлади, Ўзи гул сайриға кетти, бизни боғбон айлади. Нозимахоним шеърлари ранг-баранг, шоира руҳий дунёси эса самимий, кези келганда халқона: Кўзи сузук нигорим, Сўзи чучук нигорим. Ҳажрингда дарду ғамдин, Қаддим букук нигорим. Ҳижрони оташингдин Бағрим куюк нигорим. Жамиятни зийраклик билан мушоҳада қилган Нозимахоним замонасининг и жтимоий-сиёсий масалаларига акс садо беради : Кўринг, дўстлар, юз минг вой, айш-ишрат бир ёнда, Қашшоқ мазлум бошида қайғу-ҳасрат бир ёнда, Бойваччалар сўрсангиз, ҳар кун базму ишратда, Мазлум-йўқсул улар-чун қилур хизмат бир ёнда…

www.arxiv.uz Нозимахонимнинг мазкур шеъри бошдан оёқ табақакашликка қарши норози кайфият билан суғорилган бўлиб, унда шоира “юқори табақа - бойбаччалар” ҳамда “қуйи табақа - қашшоқ, мазлумлар”орасидаги жиддий фарқ, ҳаётий кечинмалардаги қарама-қаршиликларни зийраклик билан фаҳмлайди ва байтма-байт улар орасида келишиб бўлмас зиддиятларни очиб, “исён” кўтаради: Бир ёнда бой ойимлар ғарқдур кимхоб, атласға, Вале топмай парча бўз мазлум бадбахт бир ёнда ... Ё раб! Кечур , Нозима банданг қилур исёнлар, Найлай, миллат бошида дарду меҳнат ҳар ёнда . Равшан фикрли шоира Ватан ва Миллатнинг озодлик ҳақидаги орзуларини қалбан ҳис эта олади: Балқиб чиқди нур сочиб, инқилобнинг қуёши, Тинди, абад қуриди мазлумларнинг кўз ёши. Эру хотин ҳуқуқи эмди бўлуб баробар, Барча ишда тенг бўлур ҳам қариси, ҳам ёши... Нозимахоним аёл киши бўлишига қарамай жамиятдаги ҳаётга, рўй бераётган воқеа-ҳодисаларга бефарқ бўлмади, аксинча, тўғри тушуниб, тўғри баҳо берди. Зийрак шоира шеърларида ноҳақлик ва зулмдан норозилик кайфияти яққол сезилади: Қаён боқсам жаҳон мулки аро беморни кўрдим, Дили юз минг жароҳатдин фалак озорни кўрдим.

www.arxiv.uz Нозимахоним ижодидаги ғоят муҳим ижтимоий мавзудаги шеърлари яна - да кескин тус олиб, ўткир сиёсий сатира даражасига кўтарилади, унда давр ҳодисалари ҳажв тиғи билан фош этилади. Ўзбек адабиётида 1905 йил воқеаларини адабий манзарасини яратган, таъриф , тавсиф ва чуқур таҳлил этган шеърлар ичида Нозимахонимнинг «Афсус» шеъри ягона м у к аммал адабий асар бўлиб , унда Русия мустамлакачилиги воқеалари аниқ ифодасини топган. Нозимахоним ижоди бизгача тўлиқ етиб келмаган. Шоира ана шу йигирмага яқин шеърларида инсон ва жамият, Ватан ва Миллат тушунчаларини улуғ билиб, Туркистон манзарасини бекаму кўст чизиб бера олган. Айниқса, «Минг таассуф» сарлавҳали шеъри бу борада диққатга сазовордир: Минг таассуф, ажаб замон ўлди, Яхши ким эрса, ул ямон ўлди. Баъзилар мойили занон ўлди, Баъзи эл толиби жувон ўлди. Дилки, миллат ғамида қон ўлди, Эмди бул кун ишим фиғон ўлди… Орзулари сароб, умидлари пуч бўлган, “миллат ғамида қон ўлган” бу “дил” дунёни сув босса тўпиғига чиқмайдиган миллатдошларнинг самоварларда «қимор ўйнаб”, “маст ” бўлиб “эшак каби ҳанграб” умрни беҳуда, бесамар, бемазмун ўтказаётганларидан афсусланади: Ҳар маҳалла ичида тўрт самовар, Неча нодон чиқиб, қимор ўйнар. Баъзиси маст эшак каби ҳанграр, Ҳолимизни кқруб, кулар ағёр. Дилки, миллат ғамида ғон ўлди,

www.arxiv.uz Кори беҳудалар аён ўлди. Бу ҳали ҳаммаси эмас. Киборли бойлару ғаразгўй маддоҳларнинг кўрсатган “кароматлари”-чи?! Шоира булар ҳақида шундай ёзади: Қилди бойлар тарақлатиб тўйлар, Қози қарта қўюб, сўюб қўйлар. Буни мадҳ эттилар ғаразгўйлар. Тўй қилганлар фақирни кам ўйлар, Дилки, миллат ғамида қон ў л ди, Рангги рўйим куюб са мон ўлди... Бу якка шахснинг эмас, умумнинг фарёди. Тоборо жаҳолат гирдобига чўкиб бораётган юрт учун миллатпарвар қалбнинг фиғони. Нозимахоним ижодида хотин-қизлар озодлиги, уларнинг тенг ҳуқуқлиги мавзуи катта ўрин тутади. Аёлларни «бидъат уйқусидан» уйғонишга, уларни «илму урфон сари қўзғолишга» чорлайди. Бу жиҳатдан шоиранинг «Аё маҳкумалар» шеъри ғоят характерлидир: Аё маҳкумалар, айтай сиза дардим, қулоқ солинг, Бу панду сўзларим дуррин қулоғинга осиб олинг, Ҳама қўзғолди, сиз ҳам илму урфон сари қўзғолинг, Асрлар элтғон ул бидъат уйқусидин уйғонинг! Нозимахоним маърифатпарвар шоира сифатида ҳам ўша даврнинг кирдикорларини фош этади. Маълумки, у даврда халқнинг маълум қисми илм-маърифатдан узоқда, айрим сохта эшонлар ва эшон ойимлар бу ижтимоий имкониятдан фойдаланиб, бечора камбағал хотин-қизларга ўз зуғумини ўтказар, уларга ўз тузоқларини қўйиб, макру ҳийла йўли билан ҳам моддий, ҳам маънавий азоб берар эди. Ҳаётда рўй бераётган бундай

www.arxiv.uz воқеалардан ғазабланган шоира қаламининг ўткир тиғини уларга қаратди. «Эшон ойимлар таърифида» сарлавҳали шеъри ана шу кайфият маҳсули: Эшон ойим демангким, яхши саҳҳор эканлар, Назру ниёз кам бўлса, бадбин, қаҳҳор эканлар. Орқа қоқиб, куф-суфлаб, бебурд сўзларни сўзлаб, Нодон бечораларни ипсиз боғлор эканлар. Қуруб бидъат дўконин, жаҳр-зикр маконин, Десанг ёлғон эконин, тинмай қарғор эканлар ... Бу бутун умри давомида ижтимоий тенгсизликни қоралаб, хотин- қизлар озодлигини, илм-маърифатни куйлаган, хурофот ва бидъатларга ўт очган, «бойбаччалар», «эшон ойимлар»га нафрат ёғдирган Нозимахонимнинг борлиққа муносабати эди. Юқоридаги келтирилган шеърий парчалардан ҳам кўринадики, шоира ўзининг қисқа ижодида даврнинг фаол кишиси образини ярата олди. Шоира Нозимахоним ана шундай ғоявий ва бадиий жиҳатдан юксак шеъриятида ўзининг Миллат ва Ватан истиқболи йўлидаги фидоий инсон эканлигини кўрсата олди, ўзбек шеъриятидаги ўз ўрнини белгилади.

www.arxiv.uz Adabiyotlar: 1. Karimov.LA. Istiqlol vama`naviyat,-T.: O`zbekiston, 1994. 2. Karimov N va boshq. XX asr o`zbek adabiyoti tarixi. (darslik),-T.: O`qituvchi,1999. 3. Mirzayev S. XX asr o`zbek adabiyoti. - T.: Yangi asr avlodi, 2005. 4. www.pedagog.uz 5. http://tdpu.uz

Похожие

Муқимийнинг ҳаёти ва ижоди

Сўфизода ҳаёти ва ижоди

Тавалло ҳаёти ва ижоди (Тавалло хаёти ва ижоди)

Завқий ҳаёти ва ижоди ( Завкий хаёти ва ижоди )

Завқийнинг ҳаёти ва ижоди ( Завкийнинг хаёти ва ижоди )