Баёний ҳаёти, ижоди ва адабий мерос - Литература - Рефераты

Баёний ҳаёти, ижоди ва адабий мерос

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

53.5 KB

Баёний ҳаёти, ижоди ва адабий мерос Режа : 1. Баёний яшаган оилавий ва адабий муҳит; 2. Баёний ижодининг ўрганилиши; 3. Баёний тарихчи олим ва таржимон; 4. Баёнийнинг адабий илмий мероси.

Муҳаммад Юсуф Баёний 1858 йили Хива хонларидан бири 1804-1806 йиллари хонлик қилган Элтузархоннинг ўғли Бобожонбек Оллоберди тўра оиласида туғилган. У ёшлигидан сарой муҳитидаги мактаб ва мадрасада замонасининг забардаст олим муаллимларидан сабоқ олиб улғаяди. Мунис ва Огаҳийлар таъсирида дунёқараши шаклланади. Алишер Навоий, Фузулий, Бедиллар шеъриятини меҳр билан мутоала қилиш билан бирга араб ва форс тилларини ҳам қунт билан ўрганади. Саройда тез-тез бўлиб турадиган Навоийхонлик, Фузулийхонлик сингари шеърхонликларнинг ёш муҳлии сифатида доим иштирокчиси бўлар эди. Унга айниқса, Огаҳий ижоди ёқар эди. Унинг ғазалларига ташаббулар қилиш билан шеърият оламига кириб келган Муҳаммад Юсуф, ўзи билган ҳақиқатни мисраларга туширишини ижодий усул сифатида қабул қилган. Эҳтимол таҳаллус танлашига ҳам ўзидаги манашу хусусият сабаб бўлгандир. Илмга чанқоқ Муҳаммад-Юсуф хонлик маъмуриятида хизмат қилишдан кўра адабиёт ва илм билан шуғулланишини устун қўяди. Мунис ва огаҳийни устоз бўлиб , уларнининг ишларини давом эттиришни маъқул қўяди . Унинг дастлабки шеърларини хива адабий муҳити ва умуман Хоразимлик адабиёт иҳлосмандлари интиқ кутиб оладилар. Ўша даврда Хоразмда тартиб берилган тазкира ва баёзларнинг аксариятига Баёнийнинг шеърлари киритилган.Баёнийнинг шеърий маҳорати ва илмий салоҳияти ҳақида шоир Аҳмад Табибий бундай деб ёзади ; « Баёнийки бор шоири ҳуш баён, Сўз ичра қилур дурри гавхар айон. Бу асли хон хонадонидин эрур , Сўзи руҳи эл жисмига жон эрур. Муҳаммад Юсуфбек номи анинг , Хусул айламак илм коми анинг»

Баёнийнинг адабий меросини илмий тадқиқ қилиш асосан 1958 йилда нашр этилган Ўз.Р.Ф.А. нинг «Аспирантлар тўплами» даги: М.Йўлдашевнинг «Хоразм тарихидан қимматли манба» ва +.Мунировнин «Байний» сарлавҳли мақолалари билан бошланган. 1960 йили нашр қилинган Ўз.Р.Ф.А.нинг «Ўзбек адабиёти» IV томлигининг IV -. I -китобида Баёний адабий меросидан намуналар берилган. Шунингдек ўша йили нашр этилган +.Мунировнинг «Мунис,Огаҳий ва Баёнийнинг тарихий асарлари» манографиясида хам Баёнийнинг адабий мероси ҳақида маълумот берилган. Муҳаммадюсуф Баёний 1858 йили Хивада Бобожонбек оиласида туғилган. Бобожонбек 1804 йили 06 йилларда Хива хони бўлган Элтўзархонинг ўғли эди. Муҳаммадюсуф эса Элтўзархонинг набираси эди. Муҳаммюсуф ёшлигидан илмга чанқоқ эди. Унинг болалиги эзгуликка даъват этувчи олиму фозиллар даврасида ўтади. Шунинг учун у диний ва дунёвий илимлар кенг ва чуқур ўрганади, ихлос қўяди хонлик ишларига аралашмайди. У ўз замонасининг машхур шоири, тарихчи олими, мусиқашуноси, хаттоти ва таржимони бўлиб етишади. Араб, форс тилларини яхши билган, табобат илмини пухта ўрганган олим сифатида донг таратади. У сулс, куфий, райхоний, шикаста хатларини яхши ўзлаштирган, танбур чертиш ва ғижжак чалишда ҳам моҳир бўлган. У ўзига Баёний тахалусини танлаган. Баёнийнинг бир девони, Хоразм тарихига оид икки тарихий асари ва таржималари бизгача сақланган. Баёний ўз даврининг атоқли шоирларидан бўлиб, мумтоз шеъриятимизнинг дейарли ҳамма турларида ижод қилган. «Девони Баёний»га кирган ғазалларида ишқ-мухаббатни куйлаш, дунёвий мухаббатни улуғлаш билан бирга, жабрстамдан норозилик кайфиятини ҳам ифодалайди. Баёнийнинг тарихий-мемуар асари «Шажараи Хоразмшохий» дир. У бу асари билан Хоразм тарихини ёритган Мунис, Огахийлар бошлаган шунинг давомчиси сифатида кўринади. Асарда Ёфасдан +ўнғирот шўъбасигача ўтган мўғил хонлари ва Абдулғозихон, Элтўзархон, Мухаммад Иноқ, Авазбий, Муҳаммад Раҳим I Оллоқулихон, Рахимҳуш, Муҳаммад Амин, Абдулла, +утлуқмурод, Саидмуҳаммад, Муҳаммад Раҳим Феруз, ва Асфаидиёрхон даври ифода этилган.

Баёний оригинал тарихий асарлар ёзиш билан бир қаторда кўпгина тарихий асарларни турли тиллардан ўзбек тилига таржима қилган. У Мавлоно Дарвеш Аҳмад томонидан 1681 йили араб тилида ёзилган умумий тарихга оид «Саҳоифул акбор» номли асарни ўзбек тилига таржима қилган. Асар муқаддимасида Баёнийнинг ўзи қуйидаги маълумотларни келтиради. «Ўқувчиларга маълум бўлсинки «Сақоифул аҳбор» китоби Араб Ажам, Турк, Рум, Рус, Фаранг, Хинд, Арман ва умуман ҳамма мамлакатларда бўлган тарихий воқеаларни ўз ичига олувчи бир асардир» Шунингдек Баёний А. Навоий мухитида яшаган шоир ва тарихчи Мухаммад ал Хиравий-Биноийнинг 1512 йили ёзилган «Шайбонинома» асарини ҳам форсчадан ўзбек тилига таржима қилган. Асар муқаддимасида шоир таржимон Баёний ниҳоятда камтарлик билан битган қитъада: Бу номага ким Баёний урди қаламин, Юз минг ташвиш била этди рақамин. Ким кўрса хатосин этгай албатта саҳиҳ, Зинҳор дариғ қилмагай карамин. Баёнийнинг ўз қўли билан ёзилган бу китоб, жуда қимматли нусҳадир. Китоб мутаржимнинг дастхатида эканлигини яна ўша муқаддимадаги «Фақир, ҳақир мутаржим-Баёнийнинг хотирига андоғ хутур этадирким, Шайбонийхон Хоразмни олиб, андин сўнг қайтиб, Бухорога боргандир. Анинг тафсили бу нусҳада саҳват қолибдур, ё буким бурунги нусҳада ушбу ердин бир неча варақ тушиб, йўқ бўлган экан» - дея оригиналга ўз муносабатини билдиради. Баёний Абу Жаъфар Муҳаммад томонидан араб тилида ёзилган IX асргача бўлган Хуросон ва Мавароуннаҳрнинг умумий тарихига оид «Тарихи Табарий» номли асарни Балъамий томонидан форсчалаштирилган нусҳасидан ўзбек тилига таржима қилган. Бу ҳақда таржиманинг аввалида ўқиймиз «Маълум бўлсинки, мен Муҳаммадюсуф Баёний бу асарни 1311 (1893-94) йили тожик тилидан ўзбек тилига таржима этдим. Бу асар тўрт жилддан иборат». Абу Жаъфар Жарир ат-Таборийнинг араб тилида ёзилган умумий тарихга оид насрий асари «Тарихи Таборий»ни юксак маҳорат билан ўзбек тилига таржима

қилади. Шунингдек, Атоуллоҳ ибн Фазлуллоҳ Ҳусайнийнинг «Равзатул-аҳбоб» асарининг ўзбекча таржимасини таҳрир қилди. Мана бундай тўртта йирик таржима асарларини пайдо бўлишида Хива хони Ферузнинг роли катта, чунки уларнинг аксари хоннинг амри ва раҳнамолигида дунёга келган. Шу билан боғлиқ бир воқеа. Хива хони Феруз Ҳилолий, Оқупа ва кўҳна Урганч сафарларидан пойтахтга қайтиши «Хевақ аҳолилари» учун байрамдай бўлди, бутун хиваликлар «хон истиқболига» чиқдилар ва улар қаторида Баёний ҳам бор эди. Баёний хон учун иккита совға тайёрлайди, бири подшоҳ Феруз буйруғини адо этиб, «Тарихи Таборий» таржимасини тамомлайди, иккинчиси сафардан қайтиш шарафига ғазал битади. Бу ҳақда шоирнинг ўзи шундай дейди: «Фақирға китоби «Тарихи Таборий»ни форсий тилидин турк тилига таржима этмак хизматин буюриб эрдилар. Бу сабабдин рикоби ҳумоюнда кета олмай амри олийлари била қолиб эрдим. Ман ҳам истиқболлариға чиқиб дуо қилдим. Чун ғоят шон-шавкату шиквайи ҳашмат била келиб шаҳарга кириб келиб тахти давлатда қарор тутдилар, мунинг сўнгғи куни бир ғазалниким таҳнияти (қутлаш) қудумлари учун битиб эрдим, ҳазратларига ул ғазални берилди. Ул ғазал будур: Сафардин қайтибон нусрат била шоҳи жаҳон келди. Ҳамоно элни жонсиз танларга тоза жон келди... Адолатни ш и ор айлаб, фасод аҳлини хор айлаб, Карамлар ошкор айлаб шаҳи гети с итон келди...» Эртасига Баёний «қаю шоҳким , шоҳлар шоҳи» бўлган Феруз ҳазратларига қасида битади ва унга топширади. Қасидада шундай сатрлар бор: Эрур исми шоҳи Муҳаммад Раҳим, Баҳодир абулфатҳи соҳибқирон. Раият замонида эмин бўлуб, Эрур барча эл лутфидин шодмон.

Баёний – серқирра ва сермаҳсул ижодкор. У Хоразм шажаравий тарихнавислиги давомчиси, янада аниқроғи, Хоразм тарихи ва адабиётчилигига оид воқеаликларнинг хотиранависи. Таржима асарлари билан бирга Абулғози Баҳодирхон, Мунис, Огаҳийлар анъанасини давом эттирди. «Хоразм тарихи», «Шажараи Хоразмшоҳий» каби асарлари орқали воҳа тарихи тўғрисида қимматли маълумотлар ёзиб қолдирди. «Шажараи Хоразмшоҳий»нинг икки нусхаси мавжуд бўлиб, уларнинг бири 1913 йилда кўчирилган, ҳажми 517 варақ, иккинчиси, 1914 йилда кўчирилган бўлиб, 508 варақдан ташкил тоган. Мазкур асарда Абдулғозихон қаламга олган даврдан тортиб Мунис ва Огаҳийлар битган давр, шунингдек, 1873 йилдан 1914 йилгача бўлган даврнинг тарихий воқеалари атрофлича ёритилган. У хонлар тарихини битди. Асар тарихий жиҳатдангина эмас, балки бадиий жиҳатдан ҳам аҳамиятлидир. Чунки асар жуда содда, халқона тилда битилган, ёзишда муаллиф тушунилиши қийин бўлган сўзлардан қочади. Мазкур асар тарихий жиҳатдан жуда қимматлидир, у Хоразм хонлиги тарихини, умуман, Ўзбекистон тарихининг бир бўлагини ўрганишда катта аҳамиятга эга бўлган манба бўлиб хизмат қилади. Муаллиф бу асарда Хоразм хонлигини Чор Россияси томонидан босиб олиниши воқеаларига муфассал тўхталган эди. Шаҳарлардаги талон-тарожликлар, аҳолининг қирғинга учраганлиги, халқнинг моддий ва маънавий жиҳатдан топталганлиги, Чор генералларининг ваҳшиёна сиёсати – буларнинг ҳаммаси Баёний томонидан чуқур таассуф билан тасвирланади. Булардан ташқари, асарда ерга бўлган эгалик ва солиқ билан боғлиқ масалалар ҳам кенг баён этилган. Маълумки, Хева хонлигида Муҳаммад Раҳимхон Феруз даврида мамлакат равнақи, илм-фан, маориф ва маданият ишларига катта эътибор берилган. Хоннинг ўзи тез-тез Хевадаги “Араб Муҳаммадхон”, “Муҳаммадаминхон” каби мадрасаларда бўлиб, бу ердаги ўқиш-ўқитиш ишларини назорат қилиб борар, муллаваччаларга хазина ҳисобидан моддий ёрдам қилиб турар эди. Баёний булар ҳақида «Шажараи Хоразмшоҳий»да батафсил маълумотлар берган: «Маълум бўлсинкум, хон ҳазратлари Муҳаммадраҳимхон бағоят муштифиқу фуқаро ва

бағоят хайрдўст киши эдилар. Кўп мадрасалар ва масжидлар бино қилдилар. Ул ҳазрат уламони кўп дўст тутар эдилар ва шеърияти ғорронинг (ёрқин, жўшқин) ривожига сайр этар эдилар ва бағоят раиятпарвар шафқатгустар ва одилу бозил киши эдилар ва намози панжогонани (беш вақт намозни) қазо этган эмасдурлар». Кўринадики, муаллиф мазкур асарда Хоразмнинг ижтимоий ҳаёти билан бир қаторда адабий-маданий ҳаётини ҳам кенг тафсил этади. Баёнийнинг иккинчи тарихий асари «Тарихи Хоразм» деб номланиб, муаллиф дастлабки бобларда олдинги асардаги баъзи воқеаларнинг бошқача услубда баён этган. Унинг ҳажми 16 бобдан иборат бўлган. Аммо бизгача унинг 8 боби етиб келган. Баёний бу асарини Хоразм инқилобидан кейин ёзган. Муаллиф бу «кенгчилик замонда» энди хонлардан қўрқмай, уларга хушомад қилмасдан айта олмаган гапларини бемалол ёзганлигини эслатган. Шундай қилиб, Муҳаммад Юсуф Баёний ўзининг ҳаётбахш шеърлари, жаҳоншумул тарихий асарлари билан ўзбек адабиётшунослиги ва ўзбек тарихшунослигига улкан ҳисса қўшди. Бу билан Баёний XIX аср охири XX аср бошлари ўзбек адабиётининг етук намоёндаси сифатида ўзига хос муносиб из қолдирди.

АДАБИЁТЛАР 1. Ўз.Р.Ф.А. Ўзбек адабиёти. IV томлик. IV том. Т. 1960 й. 2. Муниров +. Мунис, Огаҳий ва Баёнийнинг тарихий асарлари. Т. 1960 й. 3. Ўз.С.Э. 2-жилд. Т.1972 йил. 24-бет. 4. WWW . PEDAGOG.UZ 5. WWW . TDPU.UZ

Похожие

Муҳаммад Юсуф баёний ҳаёти ва ижоди

Фурқат ҳаёти, ижоди ва адабий мероси

Муқимийнинг ҳаёти ва ижоди

Сўфизода ҳаёти ва ижоди

Нозимахоним ҳаёти ва ижоди