Аҳмад Табибий ижоди ва адабий мероси - Литература - Рефераты

Аҳмад Табибий ижоди ва адабий мероси

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

71 KB

Аҳмад Табибий ижоди ва адабий мероси Режа : 1. А.Табибий ижодининг ўрганилиши; 2. А.Табибий яшаган адабий – ижтимоий муҳит; 3. А.Табибийнинг таржимаи ҳоли; 4. А.Табибийнинг лирикаси ва достони; 5. А.Табибийнинг адабий-бадиий мероси.

Аҳмад Табибий XIX асрнинг охири ва ХХ асрнинг бошларида Хивада яшаб, ижод этган сермаҳсул шоирлардан биридир. Табибий ҳақидаги дастлабки илмий маълумотни рус олими А.Н. Самойлович берган. Унинг 1908 йилда Хивага қилган илмий сафари ҳақида ёзган ахборотларидан бирида шоир Табибий ва унинг «Машмуатуш шуаро» тазкираси тўғрисида ҳам маълумот бор. А.Н.Самайлович ўз ахборотида тазкиранинг мазмуни ва мундарижасини қисқача характерлаб Феруз, Мирзо, Баёний, Шиносий, Хабибий, Хақирий каби шоирларнинг шеърларидан таржима қилиб келтиради. Шоирнинг замондоши Муҳаммадамин Лаффасий ёзиб қолдирган «Хива шоир ва адабиётчиларнинг таржимаихоллари» таскирасида Мунисдан бошлаб 65 шоир ва адибнинг таржимаи холи тадрижи холда берилган. Тазкирада Табибий таржимаи холи ва унинг замондошлари тўғрисида қизиқарли маълумотлар бор. Табибийнинг ҳаёти ва ижоди 1945 йилда тузилган «Ўзбек адабиёти тарихи хрестоматияси» га киритилган. Умуман ХХ аср адабиётшунослари, Раҳмат Мажидий, М.Юнусов, В.Мирзаев, Ю. Юсупов ва /.Каримовлар ўзларининг дарслик ва монографияларида Табибий ижодий мероси ҳақида қисқа-қисқа тўхталган бўлсалар, Ф. /анихўжаев А. Табибийнинг ҳаёти ва ижоди юзасидан номзодлик диссертациясини ёзиб, ҳимоя қилди ва 1978 йилда «Табибий» номи билан нашр қилдирди. Муаммо: Нима учун Аҳмад Табибий шеърларини ўрганишдан чўчиганлар? У қандай оилада тарбияланган? Табибий қандай ижтимоий муҳитда вояга етган? У мумтоз назмнинг қайси турларида ижод қилган? Сиз унинг шеърларидан намуна ўқиганмисиз? Сиз унинг ижоди ҳақида қандай тушунчадасиз? Аҳмад Табибий 1869 йилда Ҳива шахрида туғилди. Шоирнинг отаси Али Муҳаммад Хивадаги машхур табиблардан эди. Афғонистонлик бу ҳоним кейинчалик Хоразмга келиб турғун бўлиб қолган ва Муҳаммад Раҳимхон

Ферузнинг қайниси Отатойтўра хизматида бўлган. Шу билан бирга у атторлик билан рўзғор тебратган. Шоирнинг исми Аҳмад Табибий унинг адабий таҳалусидир. Али Муҳаммад ўғли Аҳмадни ёшликдан мактаб ва мадрасада ўқитиб, форс тилини ўрганади. Аҳмад ўзининг ғайрати туфайли тез орада саводли бўлиб етишади. Отасига шогирд тушиб табиблик илмида ҳам хабар топади. У тиб илмига жуда қизиққанидан замонасининг машҳур табиби, шоир Баёнийнинг акаси Яхшимуродбек хузурида узоқ вақт ишлаб, ундан илм ўрганади. Лафасийнинг таърифига, Аҳмад паст бўйли очиқ юзли, ширин тилли, нозик табиат, хушмомила бир киши эди, кўпинча шоир Аваз билан бирга бўлар эди. У шахмат ўйинига ғоят уста, бундан ташқари мусиқа санъатини ҳам яхши эгаллаган. Шоирнинг замондоши Ходимнинг ҳикоя қилишига, агар у соз ва танбурни қўлга олиб «наво» мақомини чалса, кишиларни мафтун қилиб қўяр эди. Аҳмад адабиёт ва санъатга меҳр қўйиб, мумтоз адабиётни, форс – тожик ва озарбайжон адабиётининг суҳбатида, турли адабий мажлисларда иштирок этиб тез орада шоирликда ҳам шуҳрат топади. Хон Феруз Аҳмаднинг билимдонлигини, шеъриятдаги маҳоратини кўргач, уни саройга таклиф қилади. Табибийнинг замон шароити билан келишмасликка иложи йўқ эди. У хон саройида табиб бўлиб хизмат қиларкан, ижодий иш- шоирликни ҳам давом эттирган. Табибий жуда кўп кишиларга ғамҳўрлик қилади, ёрдамини аямайди. У айниқса Аваз Ўтар ўғли билан яқин муносабатда бўлиб, унга илм, аҳлоқ ва шеърият бобида кўп нарса ўргатади. Аваз ҳам уни устоз деб билади: Не ғам эмди, Аваз, назм илмида бўлсанг Табибийдек, Ки дерлар, кўрган эл назмингни, устозингга салламно. Табибий саройда хизмат қилиб хурмат қозонган бўлса-да, ортиқча манфаат кўрмаган. У дўкон очиб беморларга дори – дармон сотиш билан рўзғор тебратган. Табибий Арабистон, Эрон, Афғонистон ва Хиндистондан келган савдогарлар билан улар тилида бемалол гаплашар, улардан дори -дармонлар билан бирга турли китоблар сотиб оларди. Ўрта ҳол турмуш кечирарди. Табибий умрининг охирларида оддий ҳалқ қаторида беором ҳаёт кечирганлиги ҳақида Лаффасий

тазкирасида ўқиймиз: «Аҳмаджон Табибий Ферузнинг вафотидан кейин ҳеч биронта фузало амалдор ва сипоҳийлар билан алоқа қилмади. У ўпка касалга чалиниб натижада шу касал билан қирқ икки ёшида 1910 йилда ҳасрат ва надомат билан дунёдан ўтди». Табибий ўз даврининг ўқимишли, тараққийпарвар кишиларидан эди. Хоразмнинг тарихчиси Баёний «Шажараи Хоразмшохий»сида Табибийни: Табибийкидур шоири муҳтарам, Найлай онинг атворин айлаб рақам, Маорифда бордир бағоят ориф, Мажлисда доғи ҳарифу зариф, Пур ойинадур сўзлари сарбасар, Румуз они аксидадур жилвагар, Сурар нуқта лутфила ул нуқтадон, Кўриб сўзларини дедим: «Алъамон!» - дея таърифлайди. Аҳмад Табибий ёшлик чоғидаёқ, ўз асарлари билан халқ орасида танилган шоир бўлса-да девон тузишга журъат этмаган. Унинг ёзган шеърлари пароканда ҳолда эди. Кунларнинг бирида Феруз хон Табибийга ўз шеърларини тўплаб девон тузишни буюради. Табибий ўзбекча ва тожикча шеърларини алоҳида-алоҳида девон ҳолига келтиради. Шоир бу ҳақда ўзининг «Мунисул ушшоқ» девонига ёзган «дебоча»сидаги ёзганини ўқиймиз: «Бу фақир қўлида жамъ бўлғон китобнинг сони беш девондир. Аларнинг учтаси туркий ва иккитаси тожикчадур. Биринчисини адолатли шоҳга ҳадя қилиш сабабидин «Тухфатус-султон» деб атадим, иккинчи девонға ошиқлар унсияти сабабидин «Мунисул-ушшоқ» номи берилди. Учинчисига фақат ишқ ҳолатларидин гапирилгани важҳидин «Миръотул-ишқ» деб ном -қўйдим. Тўртинчи девонға ошиқлар ўқиб ҳайрон бўлсинлар деб, «Ҳайратул- ошиқин» деб ном қўйилди. Бешинчиси бедиллар иштиёқи жилвагоҳи бўлғони сабабидин «Мазхарул-иштиёқ» деб аталди» - дейилади. Табибийнинг бутун адабий мероси, шоир умрининг сўнгги йиллари 1906- 1910 йиллар оралиғида кўчирилиб чоп этилган. Бунга қадар Табибийнинг лирик асарлари ўша даврда тузилган баёзларга киритилган. Улардан 12 таси ҳозиргача

сақланмоқда. Булардан ташқари фақат Табибий ғазалларини ўз ичига олган 8 та тўплам бизгача сақланган. Табибий девонларига мумтоз лирикамизнинг ғазал, мухаммас, мусаддас, мусаммал, мурабба, маснавий, қасида, рубоий каби жанрлари киритилган. Бундан кўринадики, шоир ўз сафлари ижодидан юзага чиққан ва адабий ҳаётда расм бўлиб қолган ҳамма жанрлардан унумли фойдалниб уни ривожлантирган. Табибий лирикасининг асосий мавзуларидан бири ишқ-муҳаббатдир. Шоирнинг ишқий шеърлари ўзининг мазмундорлиги, оҳангдорлиги, турли бўёқларга бойлиги ва шаклининг ҳар томонлама ранг-баранглиги билан диққатга сазовордир. Табибий лирикасининг мазмунини ёрга ҳақиқий муҳаббат, унга чексиз садоқат, ҳижрон билан курашиш,ҳар қандай азоб-уқубатларга бардош бериб, унинг васлига интилиш, унинг севгиси билан фахрланиш ғоялари ташкил этади. Табибийнинг ишқий ғазаллари орасида юрак ҳарорати ва тўлқини билан ишқни, унинг ҳаяжонларини, гўзалликни дилдан хис қилиб яратилган ғазаллар талайгина. Боғ аро то оразу зулфинг намоён айладинг, Сўлдириб гулнию сунбулни паришон айладинг, Сарв ила шамшод боттилар хижолат лойиға, Чун чаманда ноз ила қаддинг хиромон айладинг. Жоду кўз бирла боқиб гирён нигоҳи фитнасоз, Наргиси бечорани мабхуту ҳайрон айладинг. Очибон меҳри саҳар янглиқ биногўшингни ҳам, Оқибатдин субҳи маъзулу урён айладинг. Келтирилган мисолдан кўринадики, шоир бу ғазалда чиройли бир эпизод яратган. Боғ деганда киши кўз олдига ажойиб манзара келади. Унинг ўзига хос гўзаллиги бор: унда кўм-кўк дарахтлар, анвойи гуллар, зилол сувлар ва булбуллар бўлиши табиий. Лекин шоир тасвирлаётган маҳбуб шу қадар гўзалки, у боққа киргач, унинг хусну-латофати, одоб-ҳаёсини кўриб очилган гуллар хижолатга тушади, зулфига юзма-юз келган сунбул ақлдан озади, ёр қоматини кўрган сарв

дарахтлари изтиробга тушадилар. Ёр ўтли кўзлари атрофга шундай ибо билан қарайдики, уни кўрган наргис бу фазилатларга ҳайрон қолади. Табибий лирикасида ошиқлар кўпинча хурсандчиликдан кўра ўз мақсадларига – машуқаларига ета олмаслик хусусида чуқур ҳаяжон билан ҳасрат қиладилар. Бунинг чуқур ҳаётий илдизлари бор, албатта. Юқоридаги фикрларимизнинг тасдиғини шоирнинг мана бу мураббасида яққол ҳис қиламиз. Мен каби йўқдир жаҳонда бир асиру нотовон, Ким сариғ юз узра қон ёшим эрур доим равон, Кўрса ҳолим йиғлагуси бегумон қизу жувон, Хотиримда ул санам ишқи ғами озоридур. Табибий лирикасидаги бу каби қалб нидолари унинг фақат шахсий туйғусигина эмас, балки замон, давр садосининг реал акси ҳамдир. Шоир инсон севгисини қадрлаб уни шу даража кўкларга кўтарадики, унинг давосини хатто Луқмон-табобатнинг отаси бўлган шахс ҳам топа олмайди: Иложин айлай олмассен, Табибий, ишқ дардининг Табобат фанни илми ичра гар Луқмони давронсен. Бундай шеърлар Табибийнинг гўзаллик, муҳаббат, вафодорлик куйчиси эканлигини, пок севгининг олижаноб кечинмаларини самимий куйлаганини кўрсатади. Муаммо: Табибий лирикасида ўз даври ижтимоий – сиёсий тузуми, халқнинг турмуши қандай ёритилган? Табибий девонларида фақат ишқий ғазалларгина эмас, балки ижтимоий- фалсафий ғояларни ифода этувчи шуърлар ҳам кўп учрайди. Унинг қатор ғазал ва рубоийларида давр садоси ўз ифодасини топган. Маълумки, Табибий даврида халқ ниҳоятда оғир аҳволда яшар, маҳаллий феодаллар томонидан қаттиқ зуғум ўтказилар эди. Бу масала Табибий ва бошқа тараққийпарвар шоирлар ижодида акс этмай қолмади, албатта. Табибий ҳам ўзининг ана шу норозилигини ғазалларида

турли йўллар баён қилди. У шкоятнинг асосий мазмунини бошқа шоирлар каби фалак, баъзи бир жоҳил амалдорлар, бевафо ёр ва шунга ўхшаш нарсалар билан боғлади: Оламга боқсанг, ҳосили бошдин-оёқ кулфат эрур, Бир роҳатининг кейнида беҳаду сон меҳнат эрур. Бир ошиқи ким лаҳзаи топса висоли дилбарин, Доим ҳамул бечораға, сўнгра ғами фурқат эрур. Йўқтур жаҳонға эътимод ушбу жиҳатдин, эй кўнгул, Ким инқилоб этмак анга даврон аро одат эрур. Табибий ўзининг замон тўғрисидаги қарашларини дастлаб севги ҳақидаги ғазалларида ифода этади. Шу ўринда айтиш керакки, айрим адабиётшуносларимиз яқин ўтмишимизгача, ғазал жанрида фақат интим туйғулари куйланади, деган янглиш фикрида эдилар. /азал жанринг пайдо бўлган дастлабки даврлари учун бу фикр тўғри бўлса бўлгандир, бироқ ғазал жанрининг умумий мазмунини тўғри ифодалаш учун характерли эмас. А.Мирзаев, А.Ҳайитметов, /.Каримов сингари олимларимиз ўзларининг бу масалага бағишлаган илмий ишларида ғазал жанрининг барча хусусиятларини чуқур таҳлил қилиш асосида, ғазалда севги туйғулари билан бир қаторда жуда муҳим ҳаётий масалалар, фалсафий мушоҳадалар ҳам ўз ифодасини топиши мумкинлигини қайд қилиб ўтганлар. Уларнинг фикрларини тасдиқловчи мисраларни Табибий ғазалларидан ҳам кўплаб учратиш мумкин. Бу ерда биз бахри, радифи, қофияси, ўзининг бутун йўналиши билан муҳаббат масалаларига бағишланган, интим лирика, байт, мисраларда қисқартма тариқасида айтиладиган муҳим ижтимоий масалалар – жамият, ҳаёт, одоб-аҳлоқ тўғрисида баён қилинган фикрларга эътиборни қаратмоқчимиз: Мехри жамоли ҳажрида тун-кун чекиб оху фиғон, Бўлмиш Табибий бошиға бу даҳр зиндон ўзгача. Ёки

Кўнглумки зулмингдин хароб бўлғон ажаб кошонадур, Буғон они кўзунгдаги ул ғамзаи мастонадур. Келтирилган ҳар икки байтдан шоирнинг ўз даври ва ижтимоий тузумга нисбатан бўлган муносабати кўриниб турибди. Шундай қилиб, биз юқорида кўриб ўтган мисолларда Табибийнинг ғазалларида анъанавий мавзулар билан бирга ҳаётий масалалар анчагина ўринни эгаллаганини кўрдик. Маълумки, ўзбек адабиётида муҳаммас жанри жуда кенг тарқалиб муҳим роль ўйнаган. Муҳаммас асосан уч усулда яратилади. Шоир тўғридан-тўғри ҳар бири мисрадан иборат шеър-бешлик яратади. Бандларнинг сони чекланмайди. Шоир ўзининг бирон-бир ғазалини қўшиб муҳаммас яратади. Ёки шоир худди шу тарзда бошқа шоирларнинг ғазалларига муҳаммас боғлайди. Муҳаммас яратишда аввало шоир ўзининг дидига, фикр ва туйғусига яқин бўлган ғазалга муҳаммас боғлашга харакат қилади. Демак, муҳаммас боғлаш оддий иш эмас, балки шоирнинг дунёқараши, орзу-умиди билан бевосита боғланган бир ҳодиса ҳамдир. Ҳар бир даврнинг илғор шоирлари ўзларидан олдин ўтган тараққийпарвар шоирларнинг ғазалларига муҳаммас боғлаб, унинг илғор фикрларини тарғиб қилишга ҳаракат қилганлар. Муҳаммас боғлаш иккинчи томондан, жуда ҳам катта санъат, маҳорат ва билим талаб қиладиган ижоддир. Чунки муҳаммас боғлаётган шоир ғазалдаги ғоя, мақсад ва бадиий санъат намуналарини сақламоғи шарт. Шунинг учун муҳаммас мушоира характерига ҳам эга. Зотан Навоий, Жомий, Саъдий каби улуғ санъаткорлар ғазалларидаги фикр ва ғояларни шулар даражасида ифодалаш ёҳуд ривожлантириш учун катта маҳорат, кучли билам зарурким, бунга ҳар қандай ижодкор ҳам мушарраф бўла олмайди. Лекин Табибийнинг бу соҳада билими, маҳорати чакана эмаслиги маълум бўлди. Унинг девонларидаги муҳаммаслар жами 518 та бўлса, шундан йигирмадан ортиғроғи Навоий ғазалларига боғланган муҳаммаслардир.

Табибий лирик меросида ғазаллар билан бир қаторда рубоий, қитъа, туюқдан иборат тўртликлар ҳам муҳим ўрин тутади. Ҳар бири қисқа, лекин маълум сюжетга, чуқур ғоявий мазмунга, юксак бадиийликка эга бўлган асарлари билан шоир бу жанрларнинг ҳам тараққиётига катта ҳисса қўшган: Сиз билан мажлисда ичдик то қимиз, Даҳр аро ушшоқ ҳайлин тоқимиз. Васлингиз маҳсулимиз айланг яна, Ким онинг субҳи масо муштоқимиз. Бу туюқда кетма-кет сўз ўйинлари бор. Биринчи мисрадаги то қомиз ичгунимизгача, иккинчи мисрадаги тоқимиз-ёлғизмиз, туртинчи мисрадаги «муштоқлик» маъноларида кетмоқда. Табибий девонларида, шунингдек қасида ва маснавийлар ҳам анчагина. Аммо аксарият қасидалари ўз даври адабиёти учун характерли бўлган хукмдорларни мақташга қаратилгандир. Табибий Огаҳий сингари ғазалларнинг тузилишига, композициясига алоҳида эътибор берган. Унинг ғазаллари кўп мавзули эмас. Шоир асосан бир мавзуни олади ва шу мавзу билан боғлиқ фикр, туйғу, ҳисни реал равишда кенг ёритади. /азалдаги ҳар бир мисра ўзаро узвий боғланган бўлиб, улар ҳодиса, ҳис, туйғунинг мантиқий ривожи сифатида бир-бирини тўлдириб боради. Табибий ўз лирикасида арузнинг жуда кўп ва ҳилма-хил баҳрларидан фойдаланган. Айниқса, унда ҳазаж, рамал ва ражаз баҳрлари кўпроқ учрайди. Хазажи мусаммани солим (Мафойилун мафойилун мафойилун мафойилун ) V - - - V - - - V - - - V - - - Фалак золе ки андоқ бор дурур бир тур фа сайёра, Ки ҳар ким жуфт анга бўлса қилур, албат та, аввора. Рамали мусаммани мақсур.

Фоилотун Фоилотун Фоилотун Фоилотун V - - - V - - - V - - - V - - - Кўзларинг ҳиж рон қоронғу шомида бе дор Жавир тиғи дин Табибий дек дилинг аф кор эди Ҳазажи мусаддаси маҳсуф (Мафоийлун мафоийлун фаулун V - - - V - - - V - - Ул ойдин то ки ишқ ичра жудомен, Туганмас дар ду ғамга муб таломен. Ражази мусаммани матвийи маҳбуи Муфтаилун мафоилун муфтаилун мафоилун - V V - V - V - - V V - V - V – Гарчи ул ой вафоси йўқ, бўлмаса бўл масун нетай Юз ситаму жафоси йўқ бўлмаса бул масун нетай Маълумки, вазн, қофия, ҳам назмда жуда зарур ва муҳим омилдир. Улар мазмунга кучли таъсир этиб уни ёритишга хизмат қилади. Бу жиҳатдан қараганимизда табибий шеърларидаги қофия билан радиф ҳам пухта ва моҳирона ишлаган, у мисраларга узвий равишда боғланиб кетади. Ишқингда мен девона,эй зебо санам,зебо санам, Олам аро афсона, эй зебо санам,зебо санам, Ишқингда бўлғач ошно ҳуши хираддин бўлмушам, Субҳу масо бегона, эй зебо санам, зебо санам.

Бу ғазалда «девона», «афсона», «бегона» сўзлари қофия, «зебо санам» сўз бирикмаси эса радифдир. Бу ерда ифода воситаси сифатида ҳар бир қофиядаги маънони кучайтирувчи товушлар жуда усталик билан берилган. Табибий лирикасида кўплаб адабий-лафзий санъатлар қўлланилганини кўрамиз. Жумладан у такрор санъатини маъно кучайтиришга ҳам хизмат қилдирган: Кимки олим бирла суҳбат тутса ул Порсдур, порсодур, порсо. Жоҳилу нодонға ёр ўлғон киши, Норасодур, норосодур, норосо. Ёки: Эй Табибий кўр ўзинг фазл аҳлидин Камтарину, камтарину, камтарин. Хуллас, Табибий ҳаётсевар шоир сифатида табиат гўзалликлари, дўстлик, севги васадоқатни улуғлаш, илм-маърифатни, тарғиб қилиб, келажакка ишонч руҳдаги ғояларни, этироф этиши унинг ижодини Муқимий, Фурқатлар ижоди билан ҳамоҳанг эканлигидан далолатдир.

АДАБИЁТЛАР 1. Каримов /. Ўзбек адабиёти тарихи. 3-нашр.Т.1987 йил. 2. /анихўжаев Ф. Табибий Т. 1978 й. 3. Ўзбек адабиёти. IV томлик. IV том. I китоб. Т. 1960 й. 4. Ўзбек адабиёти. IV томликка илова. V том. II китоб.Т. 1968й. 5. www . wikipedia . org 6. www . arxiv . uz 7. www.pedagog.uz

Похожие

Аҳмад Табибий ҳаёти ва ижоди (1869-1911 ЙИЛ)

Фурқат ҳаёти, ижоди ва адабий мероси

Саид Аҳмад ижоди

Баёний ҳаёти, ижоди ва адабий мерос

Муҳаммад Юсуф баёний ҳаёти ва ижоди