Саид Аҳмад ижоди - Литература - Рефераты

Саид Аҳмад ижоди

Загружено в:

09.09.2022

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Саид Аҳмад ижоди Р е ж а: 1. Ўзбек насри ва драматургияси ривожида Саид Аҳмад ижодининг ўрни. 2. Саид Аҳмаднинг ҳаёт йўли. 3. Саид Аҳмад ижодий йўлининг машқлар ва изланишлар босқичи. 4. Саид Аҳмаднинг “лирик” ҳикоялари. 5. Саид Аҳмаднинг ҳажвий ҳикоялари. 6. Саид Аҳмад романлари ва хотиралари. 7. Саид Аҳмад комедиялари. 8. Танқид ва адабиётшуносликда Саид Аҳмад ижодининг ўрганилиши.

САИД АҲМАД (1920 йилда туғилган) Саид Аҳмад ўзининг ранг-баранг ҳикоялари, публицистик мақолалари, реалистик қиссаю романлари, хушчақчақ комедиялари билан ҳозирги замон ўзбек адабиётида муносиб ўрин эгаллайди. У, айниқса, сатира ва юмор устаси сифатида машҳур. Саид Аҳмад Ҳусанхўжаев 1920 йилда Тошкент шаҳрида туғилди. У Низомий номидаги Тошкент Давлат педагогика олий илмгоҳида таълим олди (1938-1941). У адабиётимизга аввало журналист-очеркчи сифатида кириб келди. Адибнинг униб- ўсишида матбуот муҳим роль ўйнади. У “Ёш ленинчи”, “Қизил Ўзбекистон” газеталарида, “Муштум”, “Шарқ юлдузи” журналларида, Ўзбекистон радио комитетида хизмат қилди. Саид Аҳмад аввало ҳикоянавис сифатида танилди. 1940 йилда унинг биринчи ҳикоялар тўплами – “Тортиқ” юзага келди. Кўплаб ҳикояларни ўз ичига олган бу тўпламни Саид Аҳмад “машқ” дейди. Лекин ёшларнинг устози бўлмиш Абдулла Қаҳҳор буни қаттиқ танқид остига олади. У: “Саид Аҳмад қўлига тамбур олибми, қулоғини бурашига, парда босишига, чертишига қараганда тузук бир машқ чала оладиганга ўхшайди, лекин ҳали машқ чалгани йўқ. “Тортиқ”даги ҳамма ҳикоялар шуни кўрсатади” – дейди. Шунингдек, Абдулла Қаҳҳор ёзувчининг ўз ёзганига масъулиятсизлик билан ёндошгани, ҳикояда ҳеч қандай мазмун- мақсад йўқлигини, ҳикояларнинг “бемаъни”, “сўз бўтқаси” бўлиб қолганини таъкидлайди. Қисқаси, ёш ижодкорнинг адабиётга кириб келиши мана шундай бошланди. Бу даврларда у яна “Қадрдон

далалар” қиссасини ёзади. Мана шулар ёзувчи ижодининг биринчи босқичи маҳсуллари ҳисобланади (30-йиллар охири-40-йиллар боши). Саид Аҳмад ижодий йўлининг иккинчи босқичи 1956 йиллардан бошланади. Ёзувчи бу даврда бир қатор ҳикоялар яратди. Уларни мазмунига кўра икки гуруҳга ажратиш мумкин. Биринчи гуруҳ ҳикояларда (“Кўклам чечаклари”, “Кўклам тароналари”, “Хазина”, “Иқбол чироқлари”) лиризм кучлидир. Буларда ёзувчи ишчилар ҳаётида учровчи турли воқеаларни, асосан урушнинг одамлар туриш-турмушида, қалбида қолдирган аччиқ изларини акс эттирар экан, ўқувчи эмоцияларини қўзқатиб юборади. Жумладан, “Турналар“ ҳикоясидаги Собир отанинг бошидан кечирганлари, фарзанд доғи туғдирган азобу изтироблари, урушдан жабр кўрган бутун кишилар, ота-оналарнинг, айниқса, дилидаги битмас яраси эди. “Кўклам чечаклари” ҳикоясида ҳам Саид Аҳмад уруш туфайли тўшакка михланиб қолган беморнинг ўй-хаёллари (ахир у эркак эди, аёли қийналиб пул топаётган бир пайтда тўшакка михланиб, шипга тикилиб ётишни алсо хоҳламасди), унинг хотини қалбидаги аёлларга хос ҳис- туйғуларнинг жўшқинлиги, баҳорийлиги, шу билан бирга ўз оиласига вафодорлигини ифодалаб, китобхон қалбига осонликча йўл топа олади. Иккинчи гуруҳ ҳикояларда ҳажвий руҳ асосий ўринга чиқади. “Чўл бургути”, “Чўл шамоллари” туркум ҳикоялари, “Ҳиндча ўйин”, “Кучукча”, “Колбаса қори”, “Ўрик домла” каби асарлари шулар жумласидандир. Бу ҳикоялардаги халқимизга хос сўз

ўйинлари, аския ва муболағалар асар тилини ниҳоятда жозибадор қилади. Ёзувчининг “Бегона”, “Ханка ва Танка”, “Менинг дўстим Бобоев” каби ҳажвий ҳикояларида ҳаётда учраб турувчи манманлик, иғвогарлик, кўзбўямачилик сингари иллатлар усталик билан фош этилади. Саид Аҳмад кичик ҳажвий асарлари билан ўзбек радио ва телевидениесида қувноқ миниатюралар театрига асос солди. 1964 йилда яратилган “Уфқ” романи ёзувчи ижодий йўлидаги иккинчи босқичнинг энг катта ютуғи бўлди. Бу роман трилогия бўлиб “Қирқ беш кун”, “Ҳижрон кунларида”, “Уфқ бўсағасида” номли қисмлардан иборат. Унда ижодкор қишлоқ кишиларининг уруш йилларида фронт орқасида кўрсатган меҳнат қаҳрамонликлари, ўзбек халқига хос бағри кенглик ва ориятлилик, фидойилик ва меҳнатсеварлик каби фазилатларни акс эттирган. Роман шунчалик муваффақиятли чиқдики, бир пайтлар ёш ёзувчини қаттиқ танқид қилган Абдулла Қаҳҳор 1965 йили ўзининг “Илҳом ва маҳорат самараси” номли мақоласида асарни қуйидагича ижобий баҳолади: “Саид Аҳмад бундан кўп йиллар муқаддам қўлига танбурини олиб чертганида қўли келишганини кўриб, яхши созанда бўлиб, яхши-яхши машқлар чалишини орзу қилган эдик. Шу орзу ушалиб келаётибди. “Уфқ” унинг илҳом ва маҳорат билан чалган машқидир”. Саид Аҳмад ижодий йўлидаги учинчи босқич унинг ижодкор сифатидаги етуклик давридир. Бу айниқса унинг 1988 йилда яратган “Жимжитлик” романида яққол кўринди. Асарда турғунлик даври иллатлари жамиятнинг заиф томонлари, раҳбарларнинг ўз

обрўларини суиистеъмол қилишлари, бу йўлдаги адолатсизлигу порахўрликлар фош этилади. “Жимжитлик” романи турғунлик йилларини кенгроқ ва кўптомонлама қамраб олганлиги, умумий руҳини очиб беришга қаратилганлиги билан ажралиб туради. Асосий эътиборини давр моҳиятини очишга қаратгани учун ҳам муаллиф романига “Жимжитлик” деган рамзий ном қўйган. Романнинг асосий воқеалари 80-йилларнинг бошларида Қашқадарё воҳасидаги қишлоқларда содир бўлади. Худди шу даврда асар қаҳрамонларидан Толибжон қарийб йигирма йиллик жудоликдан сўнг она қишлоғига қайтади ва унинг қучоғида хотиржам яшамоқчи бўлади. Толибжон қандай одам? У нега жимжитлик қидириб қолди? Бу саволларга жавоб қайтариш учун муаллиф Толибжоннинг қишлоғида қандай кишилар яшашини, уларнинг маънавий илдизлари қаерларга бориб тақалишини турли хилдаги чекинишлар ва афсоналар воситасида кўз ўнгимизда намоён қилади. У Кийиксовди момо тўғрисидаги афсона ёрдамида қишлоқ кишиларининг тарихий илдизларини гўё асрлар қаъридан қазиб чиқаргандек ва бизга кўрсатгандек бўлади. Афсонага кўра қадим замонларда бир кампир халқини вабодан қутқаришга ҳаракат қилган. Ўзаро жангларда халқ қирилиб кетгач, у кийикларни парваришлаб, одамлару ҳайвонларнинг покиза меҳру муҳаббатига сазовор бўлган ҳамда Кийиксовди момо номини олган. Афсона билан танишиб, биз Толибжоннинг покиза қалбли инсонпарвар кишилар авлодидан эканлигини англаймиз. Агар афсона романнинг асосий воқеаларига узвийроқ боғланганда ва унинг Толибжон руҳига таъсири яхшироқ очилганда, биз қаҳрамоннинг қишлоққа

келгандаги маънавий ҳолатини аниқроқ тасаввур қилган бўлардик. Қандай бўлмасин, афсона ёрдамида Толибжоннинг палаги тоза инсон эканлигига ишора қилгач, ёзувчи бизни бунга ишонтиришга ва қаҳрамоннинг жимжитлик излаши сабабларини бадиий таҳлил этишга интилади. Шунинг учун у Толибжоннинг қарийб йигирма йиллик ҳаётини чекинишлар воситасида гўё тасаввур кўзгусидан ўтказади. Кўзгуга тикилар эканмиз, гўё кўз ўнгимиздан турғунлик даврининг даҳшатлари, иллатлари бирма-бир ўтгандек бўлади. Ойнаи жаҳонда гўё Толибжон дастлаб аспирантурани тугатган, билимли обком ходими сифатида намоён бўлади ва катта йиғинда жумҳурият раҳбари Шавкат Раҳимов олдида ҳаётимиздаги ҳамда унинг фаолиятидаги нуқсонларни танқид қилиб нутқ сўзлайди. Ҳақиқатни айтгани учун у узоқ муддатга чет элга ишга жўнатиб юборилади. У ерда Толибжон хотинидан, ўғлидан жудо бўлади. Ўзи эса касаллик чангалидан зўрға қутулиб қолади. Шу тариқа романда турғунлик йилларидаги иллатларнинг бош сабабларидан бири ҳақиқатнинг бўғилиши эканлиги тўғрисидаги ғоя илгари сурилади ва у воқеаларнинг кейинги ривожи ёрдамида далиллана боради. Улар давомида, аввало, Толибжоннинг кўплаб инсоний фазилатлари очилади. Хусусан, Шавкат Раҳимовга муносабатида Толибжоннинг тўғрисўзлиги, Жайрона билан яқинлигида самимий инсоний туйғулар эгаси эканлиги, янги чарх ясашида ақлининг теранлиги, китобларини қишлоққа ва йиққан пулларини қариндошларига беришида беқиёс саховати, ота- онасидан ажраган Азизбекни кўриб эзилишларида ўта нозик қалби яққол англашилади. Ёзувчи қаҳрамонини мутлақо бенуқсон қилиб

тасвирламайди. Кўплаб юксак фазилатларига қарамай, Толибжон ҳақиқатгўйлиги туфайли қаршисидан чиққан ғовлар олдида гўё довдираб қолади ва ноҳақликларга қарши қандай курашишни билмайди. Буни Жайрона очиқдан-очиқ унинг юзига айтади: - Толибжон ака, - дейди Жайрона, - сиз курашга ярамайдиган, иродаси бўш одам экансиз... Сиз бир марта бош кўтариб ерпарчин бўлдингиз. Иккинчи бош кўтаришга юрагингиз дов бермай қўйди. Тақдирга тан бериб, ўзга юртларда сарсон бўлиб юрибсиз. Зўравонликка қарши бош кўтаришга ожизлик қилиб қолгансиз... Мен сизга қойил эмасман. Эркак одам олов бўлиб яшаши керак. Бутун иродасини, кучини, ақлини ўзининг ҳақ эканлигини исбот қилишга сарфлаши керак. Романнинг ғоявий фалсафасидан аён бўлишича, худди мана шундай ожизлик, ҳақсизликларга қаршилик кўрсата олмаслик, яъни одамларнинг курашга ноқобил қилиб қўйилганлиги турғунлик иллатларининг илдиз отишига йўл очган жиддий сабаблардан ҳисобланади. Романда одамларни курашга ожиз қилиб қўйган, ҳақиқатнинг аёвсиз бўқилишига сабаб бўлган омиллар жуда кенг таҳлил қилинган. Бунинг учун ёзувчи Мирвали ва Шавкат Раҳимов образларини кенг кўламли ойнаи жаҳон кўзгусида намоён қилган. Мирвали қаршимизда худди Толибжон билан ёнма-ён тургандек, унинг сингари яхши ишларга ҳам қодирдек, лекин моҳиятан бутунлай унинг акси, зиди бўлган бир қиёфада гавдаланади. Ёзувчи совхоз директори Мирвалини гўё Толибжон билан параллел равишда ва ўзаро муқояса қилган ҳолда тасвирлаб бергандек

кўринади. Натижада, тасвирдан Толибжондан фарқли ҳолда, Мирвали инсоний қиёфасини бутунлай йўқотган, шафқатсизликда, ёвузликда шайтонга дарс берадиган, жирканч бир маҳлуқ қиёфасида кўринади. Буни далилловчи воқеалар романда жуда кўп. Чунончи, Мирвали Бодомгул, Седона каби аёлларни йўлдан уриб, оилаларининг ёстиғини қуритган, бойлигидан ва сирларидан хабардор бўлгани учун Асқарали ва Расулбекни ўз қўли билан ўлдирган; манман деган генерални доғда қолдирган; зўрлик билан отини тортиб олиб, Эрали чавандозни жинни қилиб қўйган... Ниҳоят, Мирвали ўз сирларидан огоҳ бўлган Жайронани йўқотишга уриниб, Толибжоннинг ўлимига сабабчи бўлади. Роман фалсафасидан аён бўлишича, бундай даҳшатларнинг илдизлари турғунлик йилларидаги жамиятга раҳбарликда мавжуд бўлган иллатларга бориб тақалади. Уларнинг мужассами сифатида романда Шавкат Раҳимов ва “ўзбек пахтакорларининг отаси” қиёфалари чизилади. Бу чизгиларда биз Шавкат Раҳимовнинг деярли ҳар доим Мирвалини қўллаб-қувватлаб турганлигини, ўзбошимчаликларини билгани ҳолда ёвузликлар сари бошлаганини, катта унвонлар олиб берганлигини равшан кўрамиз. Айниқса, Толибжонни оломон ичида таниб, Шавкат Раҳимовнинг уни қишлоқдан бадарға қилишга фатво бериши китобхонни ларзага солади ва ҳақиқатнинг асл бўғувчилари кимлар эканлигини аниқ тасаввур қилишига имкон туғдиради. Роман ғоявий фалсафасидан англашилишича, жамиятдаги иллатларнинг илдизлари раҳбарликнинг энг юқори, яъни марказий қатламларига бориб тақалади, чунки Шавкат Раҳимовнинг қинғир

ишларини, ҳақсизликларини, қўшиб ёзишларини энг олий раҳбар, яъни “ўзбек пахтакорларининг отаси” моҳир дирижёрдек ўз таёқчаси билан бошқариб, йўналтириб туради. Бунга ҳайрон бўлган Жайрона: “Биз қайси мамлакатда яшаяпмиз? Кимга ишонса бўлади? Кимга ишониш керак? Бу маразлардан қачон қутуламиз?” – деган саволлар оловида қоврилади. Муаллиф фалсафасига кўра бундай ҳолнинг абадий давом этиши мумкин эмас, чунки Саид Аҳмад кўп марта қайд қилганидек, инсон тобутга қараб эмас, бешикка қараб яшайди. Шунингдек, у оёқ остига қараб эмас, балки олис уфқларни кўзлаб олға интилади. Роман қаҳрамони Толибжон ҳам оқибатда “бу нотинч ХХ асрда жимжитлик қидириш... телбалик эканига” иқрор бўлади. Турғунлик чексиз давом эта олмаслигининг сабабларидан бири шундаки, бизнинг жамиятимизда ҳақиқат, адолат ва эзгулик учун курашчиларни бутунлай йўқотиб бўлмайди. Уларнинг ёрқин тимсоли сифатида романда Жайрона сиймоси нур сочиб туради. Унинг сиймоси шунинг учун нурлики, Жайронанинг боши “тошларга урилиб ёрилмаган, ҳеч кимга эгилмаган”, машаққатли ҳаётига эса сира “нопоклик аралашмаган”. Жайрона сиймосини нурлантирган бу фазилатларни муаллиф кўплаб жуда қизиқарли воқеаларда рўёбга чиқаради. Чунончи, ўзга юртларда ўлим билан олишиб ётган Толибжонни Жайрона ечинтириб-кийинтиришдан, ювинтиришдан тортинмайди; Мирвалининг тоғлар орасидаги яширин уясидан уни фош қиладиган ҳужжатларни олиб, йўл топиб қочишга муваффақ бўлади. Энг муҳими, Жайрона ўзининг кўпқиррали билимларига, дунё кезиб, орттирган тажрибаларига

ишониб, ҳеч нарсадан ҳайиқмайди ва ҳақиқат учун кураш йўлидан асло чекинмайди. Танқидчиликда унинг айрим хатти-ҳаракатлари, айниқса, Мирвалининг қароргоҳидан қочиши жуда ҳам ишонарли чиқмаганлиги қайд қилинди. Тўғри, айрим ишонилиши қийин ўринлар бўлиши мумкин. Лекин шуни тан олиш зарурки, ёзувчи Жайронанинг деярли ҳар бир хатти-ҳаракатини имкон борича мукаммал далиллаб боришга интилган. Балки шунинг учундир, романда Жайрона тимсолида ҳозирги ўзбек аёлининг ёрқин, жозибадор, самимиятга тўлиқ ва курашчан қиёфаси гавдаланган. Мана шундай қаҳрамонларнинг хатти-ҳаракатлари натижа бера бошлаганлиги ва роман охиридаги қатор воқеалар, хусусан, “ўзбек пахтакорлари отаси”нинг ўлими, Шавкат Раҳимовнинг талвасага тушиши ва Мирвалининг тубсиз жарликка қулаши турғунликнинг умри тугаб бораётганидан далолат беради. Шу тариқа романда турғунлик жамиятимиз тарихида ўткинчи ҳодиса эканлиги, халқимиз унинг иллатларидан покланиб, адолатли ҳаёт томон йўл олиши муқаррарлиги ҳақидаги ғоя анча ишонарли ифодаланган. Баъзи кам-кўстлари бўлмаганда, роман адабиётимизда яна ҳам каттароқ ҳодиса даражасига кўтарилиши мумкин эди. Бундай нуқсонлардан бири асарда қаҳрамонларнинг руҳий олами ҳамма ерда ҳам бир хилда теран очилмаганлигидир. Фикримизнинг далили сифатида Толибжоннинг руҳий олами таҳлилини эслаш кифоя. Толибжон Мирвалининг ўзбошимчалигидан, қинғир ишларидан, ёвузлигидан норози бўлиб, кўп марта унинг олдига боради, лекин ҳар гал ҳам деярли ҳеч нарса деёлмайди, жиддийроқ ҳаракат ҳам қила олмайди. Худди

шунингдек, ўсмир Азизбек ўз ёшига тўғри келмайдиган кўп нарсалардан хабардор бўлади ва худди катта кишилардек фикр юритади. Айниқса, унинг онасининг нопок ишлари тўғрисидаги гаплари ғайритабиий туюлади. Ùîçèðãè ùîëäà ùàì Ñàèä Àùìàäíèíã “Æèìæèòëèê” ðîìàíè æàìèÿòèìèçäàãè òóðғóíëèêíèíã ìîùèÿòèíè âà óíäàí қîëãàí ñàðқèòëàðäàí õàëқèìèçíèíã ïîêëàíèø æàðà¸íèíè àí÷à êåíã, қèçèқàðëè ùàìäà òàúñèð÷àí òàðçäà ¸ðèòãàí àñàðëàðäàí ùèñîáëàíàäè. Ñàèä Àùìàä øóíèíãäåê, “Êåëèíëàð қûçғîëîíè”, “Ôàðìîíáèáè àðàçëàäè”, “Êó¸â” êàáè êîìåäèÿëàðè áèëàí ùàì øóùðàò қîçîíäè. Ижодкор таржима ишлари билан фаол шуғулланган. У Б.Полевой, А.Мусатов, О.Гончар асарларини ўзбек тилига таржима қилган. Саид Аҳмаднинг ҳаётдаги яна бир ютуғи шундаки, тақдир унга Саида Зуннуновадек бир ижодкор аёлни умр йўлдоши қилди. Ёзувчи қатағонга учраган йилларда Саида опага кўп жабр-зулмлар, ситамлар ўтказилган бўлса-да, у ўз умр йўлдошига садоқатли бўлиб қолди. Шу сабабли ҳам бу аёл буюк эҳтиром соҳибасидир. Саид Аҳмад ўзининг қувноқ, оромбахш ҳикоялари ва салмоқли романлари билан ўзбек прозаси ривожланишига катта ҳисса қўшиб келаётган илғор ёзувчидир.

А д а б и ё т л а р Саид Аҳмад асарлари : 1. Сайланма. Уч томлик. Т., Ғафур Ғулом номидаги нашриёт. 1980- 1981. 2. Жимжитлик. Т., Ғафур Ғулом номидаги нашриёт, 1989.

Саид Аҳмад ижоди ҳақида : 3. Абдулла Қаҳҳор. Асарлар. Беш жилдлик. Бешинчи жилд. Ҳақ сўзнинг кучи. Т., Ғафур Ғулом номидаги нашриёт, 1989. 4. Норматов У. Саид Аҳмад. Т., Ғафур Ғулом номидаги нашриёт, 1971. 5. Ғафуров И. Прозанинг шоири. Т., Ғафур Ғулом номидаги нашриёт, 1981. 6. www.o’zbek adabiyoti.com 7 . www.ziyouz.com 8. www.wiki.arxiv.uz/saidahmad

Похожие

Аҳмад Табибий ижоди ва адабий мероси

Аҳмад Табибий ҳаёти ва ижоди (1869-1911 ЙИЛ)

Аҳмад Яссавий 5

Махтумқули ижоди (Махтумкули ижоди)

Махтумқули ижоди