Аҳмад Табибий ҳаёти ва ижоди (1869-1911 ЙИЛ) - Литература - Рефераты

Аҳмад Табибий ҳаёти ва ижоди (1869-1911 ЙИЛ)

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

75.5 KB

Аҳмад Табибий ҳаёти ва ижоди (1869-1911 ЙИЛ) Режа: 1. Аҳмад Табибий ижодига муносабат масаласи. 2. Табибийнинг ҳаёт йўли. 3. Табибий – тазкиранавис. 4. Табибий лирикаси. 5. «Вомиқ ва Узро» достони. 6. Т абибийнинг Хоразм адабий муҳитида тутган ўрни.

Табибийдек сермаҳсул ижодкорнинг ижодига бўлган эътибор ўз давридан бошланган. Замондоши Муҳаммад Юсуф Баёнийнинг “Шажараи Хоразмшоҳий” асарида , рус туркшуноси А.Н.Самайловичнинг тадқиқотларида 1 Аҳмад Табибий шахси ва ижодига оид маълумотлар бор . Му ҳ аммадамин ўғли Ҳасан муродқори Лафф а сийнинг “Хива шоир ва адабиётчиларининг таржимаи ҳоллари” номли тазкираси эса шоирнинг таржимаи ҳоли билан боғлиқ кўп қизиқарли маълумот ва лавҳаларнинг мавжудлиги билан диққатга сазовордир. Шоир ҳаёти ва ижодини илмий жиҳатдан ўрганиш 1945 йилдан бошланди . Бу йилда тузилган О . Шарафиддиновнинг “ Ўзбек адабиёти тарихи хрестоматияси ” ва Ра ҳ мат Мажидийнинг “ Ўзбек адабиёти ” китобида шоир ҳақида қисқача маълумот ва шеърларидан парчалар берилган . Кейинчалик М . Юнусов 2 , В . Мирзаев 3 , Ғ. Каримов 4 , Ю . Юнусов 5 нинг китобларида ҳам Табибийнинг адабий фаолиятига оид маълумотлар берилган . Умуман , Хоразм адабий муҳити билан боғлиқ манба ларда шоир билан боғлиқ тафсилотлар албатта берилган. 1968 йил Ф . Ғ анихўжаев Табибий ижодини чуқур ўрганиб “ Табибий ҳаёти ва ижоди ” мавзуида номзодлик диссертациясини ёқлади . Шу йили “ Танланган асарлар ”, 1978 йилда “ Аҳмад Табибий ” номли шоир ҳақидаги илмий монографиясини нашр эттирди . Шоирнинг исми Аҳмад , Табибий унинг тахаллусидир . Аҳмад Табибий 1869 йилда Хивада туғилди . Унинг отаси Али Муҳаммад асли афғонистонлик бўлиб , Хиванинг кўзга кўринган табиби саналган , кейинчалик атторлик билан ҳам шуғулланган . Муҳаммад Раҳимхон II нинг қайниси Отажон Тўра хизматида бўлган . Али Муҳаммад ўғли Аҳмадни ёшликдан мактаб ва мадрасада ўқитиб , форс тилини ўргатди . Аҳмад ўзининг ғайрати орқасидан тез фурсатда 1 А.Н.Самайлович. Мажмуатуш-шуарои пайрови Феруз. Китобда: Записки Восточного общества. 1909 том. XIX с 0199-0200 2 Юнусов М. Комил Хоразмий. Т., 1960. 37-38 бетлар . 3 Мирзаев В. Аваз Ўтар ўғли. Т., 1961. 14-бет 4 Каримов ғ. Ўзбек адабиёти тарихи. Т., 1955 67-бет 5 Ю.Юнусов. Аваз Тошкент, 1955 9-11-бетлар

саводли бўлиб етишди . Отасига шогирд тушиб , табиблик илмидан ҳам хабар топди . У тиб илмига жуда қизиққанлигидан замонасининг машҳур табиби , шоир Баёнийнинг акаси Яхшимуродбек ҳузурида узоқ вақт ишлаб , ундан илм ўрганди . Халқ ўртасида шуҳрати ортиб борди . Лаффасийнинг таърифича , “ Аҳмад паст бўйли , очиқ юзли , ширин тилли , нозик табиат , хушмуомала бир киши эди ” . Кўпинча Аваз билан бирга бўлар эди . У шахматга ғоят уста , бундан ташқари , музика санъатини ҳам яхши эгаллаган эди . Муҳаммад Раҳим II Аҳмадни саройга таклиф қилади . Хоразм адабий муҳитига раҳнамолик қилаётган Муҳаммад Раҳимхон соний – Ферузни Аҳмад Табибийга бўлган эътибори кучаяди ва уни саройга таклиф қилиш воқеаси ҳам ғайри табиий рўй беради . Маълумки , Феруз ҳар жума кунини адабиёт , шеърият куни қилиб белгилаган . Шу кунда у ҳамма назм аҳлини йиғиб адабий мушоира ўтказар ва истеъдодларни рағбатлантирар эди . Шундай давралардан бирида давра аҳлларидан бири « Фалон жойда Али исмли бир табибнинг Аҳмад деган навқирон ўғли бор . У ҳам шеърият шинавандаси, ҳатто дурустгина байтлар битмиш» деб қолади. Шу заҳотиёқ Феруз уни саройга чақиртиради. Қарасаки, энди мўйлаблари сабза урган, жуссалари кичкинагина бир бола. Унга ишонмайгина, ихлоссизгина бир байт айтиб, шунга ҳамоҳанг байт тузишни буюради. Шу пайтнинг ўзида Аҳмад кетма-кет 7 байт тузиб, яхшигина ғазал битади. Унинг бу истеъдодини кўрган шоҳ ва шоир Феруз уни дарҳол саройга таклиф қилади. Саройдаги маълум маънодаги адабий муҳит унинг ижодий баркамолида ўзига хос аҳамият касб этди. Кўп шоирлар, фузалолар билан танишди, улардан ўрганди. Шу жумладан, Табибий Аваз Ўтар билан яқин муносабатда бўлади. Улар шахс сифатида ҳам, шоир сифатида ҳам яқин муносабатда бўлганлар. Аваз Ўтар Табибийни ўзига устоз деб билган. Қуйидаги байт бундан далолат бериб туради: Не ғам эмди, Аваз назм илмида бўлсанг Табибийдек, Ки дерлар, кўрган эл назмингни устозингга салламно.

Баёнийнинг ҳам ун га ихлоси баланд эди : Табибийки дур шоири муҳтарам, Нетай онинг атворин айлаб рақам. Маорифда ўзни тутар кўп ариф, Мажолисда доғи ҳарифу тариф. Баёнийнинг юқоридаги таъриф ва тавсифи Табибий ўз даврининг ўқимишли, тараққийпарвар, фозил кишиларидан бўлганлигини кўрсатади. 1908 йилда рус олими А.Н.Самайлович Хивага қилган илмий саёҳатида Табибий билан кўришиб, у билан суҳбатда бўлади ва Табибий ҳақида дастлабки ёзма маълумотни берар экан, уни маърифатпарварлигини эътироф этади. Ўз замонасининг талантли шоири, маданий-адабий ҳаёт тарафдори Табибий умрининг охирги йилларида беором ҳаёт кечирди. Лаффасий ўз тазкирасида “Ферузнинг вафотидан кейин ҳеч бир фузало амалдор ва сипоҳийлар билан алоқа қилмаган”лигини айтади ва унинг вафоти йиллари ҳақида шундай маълумотлар беради: “Аҳмаджон Табибий Феруз - Мухаммад Раҳимхон вафотидан кейин анча муддатлар ўтмасдан жигар хасталигига мубтало бўлиб. . . қирқ икки ёшида, 1328 ҳижрий, 1910 йил октябр ойинда. . . фалаки золим жафокордин шиквалар қилиб, кўнгул мақсудиға етиша олмасдан бил дунёдин кўз юмиб, охират сафари қилиб жаннат бўстонида манзил қиладур” . Демак, шоир Табибий 1910 йилда 42 ёшида ўз юртида вафот этган. Биз Табибийнинг катта адабий меросига эгамиз. Табибий ўз назми билан назм аҳли ва халқ эътиборини қозонди. У қисқа умри давомида бешта девон яратди. Булар ўзбек тилидаги «Туҳфатус-султон», «Мунис-ул-ушшоқ» ва «Ҳайратул ошиқин» девонлари ҳамда форс-тожик тилидаги «Миръотул ишқ», «Маҳзарул-иштиёқ» номли девонлардир. Табибий Шарқ халқлари учун таниш бўлган «Вомиқ ва Узро»нинг ўзбекча шеърий вариантини

яратди. Таниқли озарбайжон шоири Муҳаммад Фузулийнинг «Ҳафт жом» номли асарини ўзбек тилига таржима қилди. Бундан ташқари «Етти равза» номли асарини, Хоразм шоирлари ҳақида маълумот берувчи «Мажмуатуш- шуаро» тазкирасини яратди. У жуда қашшоқликда умр кечирди. Шу боисдан муҳтожлик тўғрисидаги фикрлар унинг асарларида кўп учрайди. Масалан, шоир бир пўстинга муҳтожликдан шеър ёзишга мажбур бўлган эди : Адамдин то келиб қилдим, бу қишлоқхонани маскан, Киярга топмадим умрим ўтиб, мен бенаво пўстин. Совуқдин гаҳ қочиб кирсам ичига қалтираб қақшаб Танимга парвариш қилгай эди мисли ано пўстин. Табибий умрининг охирги йилларини оддий халқ қаторида қийинчилик билан ўтказди. Қатор Шарқ шоирлари сингари Табибий ҳам фалакдан норози бўлади. Уни жуда кўп масалаларда айблайди, хусусан, Табибийнинг фалакка берган таърифини ўқиймиз : Фалак золики андоқ бордурур бир турфа айёра Ки , ҳар ким жуфт анга бўлса, қилур албатта аввора дейди. Фалак кўҳна бўлганлиги учун уни зол дейишади. Аммо Табибий зол (кампир) дейиш билан унинг нафақат кўҳна ва қарилиги, балки унинг халқ қисса ва эртакларида учрайдиган маккор ва жодугар кампирлар сингари эканлигини ҳам таъкидламоқчи бўладилар. Ғазалда маккор фалакнинг қатор салбий хусусиятлари очилиб боради. У раҳмсиз, бешавқат, жаллод, чунки яхши-ёмон демасдан, аямасдан ҳамманинг бўйнига қилич солади. Шоҳни ҳам, гадони ҳам аяб ўтирмайди: Демак, яхши-ёмон токим гадоу шоҳ, чегарда энг

Бу янглиғ кўрмади ҳеч кимса жаллоди ситам қора. Шоир ўзи ёмон кўрган салбий характерда таърифлаши лозим бўлган фалакни қоралаш учун энг оҳорли белги ва сифатларни топади. Халқимизда азалдан ёмон одамнинг юзи қора дейиш, ёмонларнинг юзига қора суртиш, Андижонда эса бир сўз билан оддий қилиб, ёмон ёки муттаҳам аталиши мумкин бўлган одамни «юзи қора» дейиш одати бор. Қолаверса, Алишер Навоий ҳам нимани ёмон деб билса, ўша нарсани қора рангда тасвирлайди. Бунга мисоллар кўп. Ҳаммамиз ҳам ёмонлашни «қоралаш» деб атаймиз. Айнан мана шу маънода Табибий фалакни қора рангда тасвирлайди: Нечук умид этарсан меҳрибонлик расмин андоғким, Назар шаклига қилсанг холидур оқу юзи қора. Юзда х ол ҳам бўлиши оддий ҳ ол. Фалакнинг ҳам холи бор. Хол юзнинг рангидан яққол ажралиб туриши керак, деган тушунчага борган шоир фалакнинг қора юзида оқ холи ёки холлари борлигини билдириш билан, биринчидан, юзининг қоралигини тағин бир карра тасдиқламоқчи бўлди. Иккинчидан, шоир фалак деганда, тўғри маънода осмонни ифода этмоқчики, тундан осмон гумбази, қорамтир рангда, юлдузлар эса оқ рангда намоён бўладилар. Шоир дилозорликни, аччиқсуханликни ёмон кўради ва ўқувчиларга ҳам ширин сўзли бўлиш лозимлигини, “заҳарли” тил билан сўзловчиларни дўст- ёрлари ҳам, Худо ҳам ёқтирмаслигини ҳам қуйидаги шаклда баён этади: Ҳақойиш кўнглига аччиқ сўзинг нишин еткурмаким, Қабули марҳам этмас ҳеч бир важҳ ила бу ёра.

Шоирнинг бошқа бир қатор ғазаллари ҳам тарбиявий характердадир. Аввалги ғазалнинг асосий ғояси бошқа бир ғазалда мантиқан давом эттирилади. Дилозорлик Табибийнинг наздида энг ёмон иллат лардан биридир. Шоир дилозорни одам дегиси келмайди. Чунки улар энг муқаддас даргоҳ – одамнинг, мўминнинг қалбига озор беради: Агар одам эрсанг оғритма одам кўнглини зинҳор, Ки аҳли маърифат наздида Каъба қалби мўминдур. Табибий лирикасида ёр жамоли ошиқ изтироби, ҳижрон азоби, гоҳо умид ва висол онлари каби туйғулар умумлашмаси анъанавий ҳолда ифодаланади. У мумтоз шоирларимиз Жомий, Навоий, Бедил, Фузулий кабиларнинг ижодидан илҳомланади, уларга эргашиб ғазаллар ёзади. Чунончи, Навоийнинг Эй насими субҳ аҳволим дилоромимға айт, Зулфи сунбул, юзи гул, сарви гуландомимға айт байти билан бошланувчи ғазалининг вазни, қофияси, радифи ва умумий руҳиятига монанд ҳамоҳанг мисралар битади: Эй сабо, жону дилим дардини жононимға айт, Тийра шом ўлғанлиғимни моҳитабонимға айт. Мумтозлар ўгитидан суғорилган Табибий лирикаси юракни тўлқинлантирувчи ишқни, унинг ҳарорати ва ҳаяжонини дилдан ҳис қилади: Мен каби йўқдир жаҳонда бир асиру нотавон, Ким сариғ юз узра қон ёшим эрур доим равон,

Кўрса ҳалим йиғлағуси бегумон пиру жувон, Хотиримда ул санам ишқи ғами озоридур. Табибий девонларида ишқий ғазаллар қаторида ижтимоий ғазаллар ҳам талайгина. Унинг ишқий шеърларида ҳам ижтимоий оҳанг ва давр садолари янграйди. У ўз давридаги ҳаётдан кўнгли тўлмайди, “чархнинг жафолари”дан куюнади ва ўз замонасининг ижтимоий манзарасини шундай чизади: Оламга боқсанг, ҳосили бошдин-оёқ кулфат эрур Бир роҳатининг кейнида беҳадду сон меҳнат эрур. Табибий маърифатпарварлик ғоясини ҳам илгари суради. Халқни фаровонликка етакловчи, зулматдан қутқарувчи маърифат деб билган шоир илм “ғафлату жаҳл уйқусига ғарқ бўлғон шахсни” “файз” билан ҳаётини безайди дея илмни тарғиб қилади. Табибий умри нинг сўнгги йилларида “ Вомиқ ва Азро ” достонини яратди. Достон 386 бет, 81 бобни ташкил қилади. Достоннинг бош мавзуси - севги. Сабо мамлакатининг адолатли шоҳи Носир фарзанд кўриб, исмини Вомиқ қўяди. Вомиқ Маобид исмли мураббийнинг қўлида таълим олади ва улғайгач ўзи учун қурилган Шаҳрисабзда таҳсилни давом эттиради. Жобилсо шаҳри подшоҳининг қизи Азро сайр пайтида канизаклари билан Шаҳрисабзга келганида мутолаа қилиб ўтирган Вомиқни кўриб севиб қолади ва ўз суратини чиздириб, уни Шаҳрисабзга юборади. Расм отасининг қўлига тушади. У ўғлидан буни сир тутади. Отасининг вафотидан кейин Вомиқ расмни кўриб қолади ва у ҳам Азрога ошиқ бўлиб қолади. Хуллас, анчайин синовлар, тўсиқлардан кейин улар бир-бирига етишишади. Вомиқ Жабилсога шоҳ бўлади, ўғил кўради, унинг отини Носири соний деб қўяди. Достоннинг ўзига хослиги шундаки, асарда биргина Вомиқ ва Азронинггина эмас, Осаф ва Шакардухт, Наим ва Ҳавроларнинг ҳам ишқ йўлидаги ҳажр изтиробларию висол нашидалари тасвирланган.

Адабиётлар: 1. Аваз Ўтар ўғли. «Девон». Т, 1976 йил. 2. Ю.Юсупов «Аваз». Т, 1954 йил. 3. Ю.Юсупов «Хоразм шоирлари». Т, 1967 йил. 4. В.Мирзаев «Аваз Ўтар ўғли. Ҳаёти ва ижоди». Т, 1961 йил. 5. «Аваз». Сайланма. Т, 1984 йил. 6. «Айёмий». Сайланма. Т, 1984 йил. 7. Н.Қобулов, В.Мўминова, И.Ҳаққулов «Аваз ва унинг адабий муҳити». Т, 1987 йил. 8. Б.Қосимов «Излай-излай топганим…». Т, 1983 йил. 9. С.Сиёев «Аваз». Роман. Т, 1987 йил. 10. www . ziyonet . uz

Похожие

Аҳмад Табибий ижоди ва адабий мероси

Саид Аҳмад ижоди

Муқимийнинг ҳаёти ва ижоди

Сўфизода ҳаёти ва ижоди

Нозимахоним ҳаёти ва ижоди