Хамза Хакимзода Ниёзий - Литература - Рефераты

Хамза Хакимзода Ниёзий

Загружено в:

08.09.2022

Скачано:

0

Размер:

75 KB

Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий (1889—1929) Ўзбек халқининг тўнғич педагоги, шоир, адиб, драматург, композитор Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий 1889 йил 16 июлда Қўқон шаҳрида табиб оиласида туғилди. Ҳамза ўзининг ўқишга бўлган зўр иштиёқи туфайли 12 ёшидаёқ тўла хат-саводли бўлиб етишади. 1906 йилда мадрасага кириб ўқий бошлайди, Бироқ, мадраса таълими Ҳамзани қаноатлантирмайди. Шунга кўра у мустақил суратда Лутфий, Алишер Навоий, Гулханий, Муқимий, Фурқат асарларини ўқиб ўрганади. Ҳамза турмушда кўп қийинчиликларга дуч келади, илм-фанга ҳаваси зўр бўлса-да, кўнгилдагидек ўқий олмайди. Бу аҳволни кейинчалик эслаб, унга сабаб «Ота-она таассуби ва ҳукумат истибдоди, фақирлик» эканини кўрсатиб ўтади. 1909—1910 йилларда Наманган, Тошкент шаҳарларида ёлғиз, оғир аҳволда яшади. Шунга қарамай «Кўкалдош» мадрасасида ўқиди. Бироқ бу мадрасадаги таълим уни қаноатлантирмаганлиги, иқтисодий қийинчиликлар сабабли Ҳамза ўқишдан кетишга мажбур бўлди. У ўша оғир аҳволни тасвирлаб ёзган хотира хатида шундай дейди: Ҳамиша яхши юрдим, бовужуд отим ёмон бўлди, Шакардек сўзларим ота-онамга бир тикон бўлди, Кечиб фарзандидан, душманларга меҳрибон бўлди, Бошимда ота-онам, мен юрарман дарбадарликда, Юрай бир йўла энди ким қатор бепадарликда. Ҳамза ёзувчилик ишига 1905 йилдан, 16 ёшидан бошлаб киришган. Унинг шахсий архивида сақланган материаллар орасида 1905—1914 йиллар

мобайнида ёзилган 214 шеърининг рўйхати бор. Ҳамзанинг «Девон»ига 214 шеърдан 197 таси киритилган. Ҳамза 1911 йили Қўқоннинг Ҳожибек гузарида мактаб очиб, етим ва камбағал болаларни ўқитади, ўқувчилар учун «Енгил адабиёт», «Ўқиш китоби» ўқув қўлланмаларини яратади. Мактабда ўқиш-ўқитиш ишларига баъзи бир ўзгаришлар киритиб, қуруқ ёд олиш услубини йўқотишга ҳаракат қилди. Ўқувчиларни уриш ва сўкишни тақиқлади, синфдан ташқари тарбиявий машғулотларга кўп эътибор берди, она тили дарсига алоҳида аҳамият билан қараб, машғулотларга кўпроқ вақт ажратди. Ҳ.Ҳ.Ниёзий 20 йиллик ўқитувчилик фаолияти давомида ёшлар тарбияси масаласида амалий ва назарий жиҳатдан муҳим ғояларни олға сурди. Ҳамзанинг ижодиёти, ўқитувчилик фаолияти чор ҳукумати амалдорларини ташвишга солади. Улар Ҳамза мактабини «Хавфли, болаларни бузувчи, дин ва маърифатдан оздирувчи мактаб», деб қоралаб ёпиб ўзини таъқиб этадилар. Ҳамза 1913 йил февралда чет элларга кетади: Афғонистон, Ҳиндистон, Макка, Мадина, Шом (Сурия), Байрут, Истамбул, Одесса шаҳарларида бўлиб, 1914 йил бошларида Қўқонга қайтади. 1915 йили Марғилонда мактаб очади, муаллимлар тайёрлайдиган курс ташкил этади. Ҳàìçà ìàúðèôàòíè êåíã õàëқ îììàñèãà òàðқàòèø òàðàôäîðè ýäè. Êàìáàғàë áîëàëàðèíèíã ўқèøèíè äîèìèé òàúìèíëàø íèÿòèäà óëàðãà ìîäèé ёðäàì áåðèøиíи мақсад қилиб “Ёрдам жамияти” тузди. “Ёрдам жамияти” ўқитувчиларнинг ўзаро йиққан маблағлари асосида фаолиятини бошлади-ю, лекин кўп ўтмай подшо ҳукуматининг қаттиқ таъқибидан сўнг тарқатиб юборилди. Ҳамза Ҳакимзода 1915—1916 йилларда яратган “Оқ гул”, “Қизил гул”, “Пушти гул”, “Сариқ гул” каби ашулалар тўпламларида, “Миллий роман ёхуд янги саодат” қиссаси, “Заҳарли ҳаёт” каби драма асарларида меҳнаткаш халқни ўқишга, илм ўрганишга даъват этади:

Дема инсон балки ҳайвон, кофири мўмин эса, Жалил ғофиллик билан қилмоқ истаса инкор илм. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ким билурди одаму олам надур, ҳайвон нечук? Бўлмаса эрди агар инсонда бу асори илм, Қайси бир мавжуд боқсанг билмоққа кайфиятин, Лозим ўлгай топмоққа аввал ўқиб ахбор илм. Ҳамза 1918 йил Фарғона шаҳрига бориб ўқитувчилик ишини давом эттиради. Шунингдек, у Фарғонада театр санъатини яратишда катта ташаббус кўрсатади. Фарғонадаги ёш санъат ҳаваскорларини тўплаб, «Сайёр драм труппа» ташкил қилади. У шу йилнинг ўзидаёқ, ўзининг машҳур асари «Бой ила хизматчи», «Туҳматчилар жазоси», «Ким тўғри» каби пьесаларини ёзади. Бу пьесалар Ҳамзанинг режиссёрлигида саҳнага қўйилади ва катта муваффақиятга эришади. Ҳамза 1919 йилнинг бошларида Қўқондаги 1-боқимсиз болалар уйига мудир қилиб тайинланади. Турк фронтида ўзи тузган труппаси билан қатнашади. Ҳамза 1921 йилда Турк фронтидан ўқитувчиликка қайтади. Хоразмга бориб таълим-тарбия ишлари билан шуғулланади. 1922—1924 йилларда Қорақалпоғистонни Хўжайли туманидаги 1-болалар уйининг мудири ва ўқитувчиси бўлиб ишлайди. Ҳамза 1925 йилнинг кузида Фарғона уезди маорифи ихтиёрига юборилади. Бу ерда у халқ кучи билан янги мактаб биноси, клуб, кутубхона, чойхона қурдиради. 1926 йилда Ҳамзанинг бадиий ижодидаги муваффақиятларини ва жамоат ишидаги фаолиятини тақдирлаб, «Халқ шоири» деган фахрий унвони берилади ва умрбод шахсий нафақа тайинланди. Ҳамза бир қатор асарларида халқ маорифини демакратик асосда қайта қуриш, халқ маорифи тизимини яратиш ғояларини олға суради. Унинг фикрича, «Инсонни инсон қаторига қўшиш», инсонни камолатга етказиш,

инсонни олижаноб фазилатларга эга қилиб етиштириш тарбияга боғлиқдир. Юксак кучга эга бўлган тарбия, илм, одоб, ҳунар тарбиясини ўз ичига олган бир бутун жараён бўлиши керак. Демак, мактаб ёшларни илмли, одобли қилиб тарбиялаши ва ҳунарга ўргатиши керак, Ҳамза Ҳакимзода ҳунар ўргатишни кенг маънода тушунади. Ҳамза Ҳакимзода ўз педагогик қарашларида ҳар бир инсон жамият, табиат ва ҳайвонот дунёсидан хабардор бўлиши кераклиги ҳақида сўзлар экан. Бунинг учун илм-фанларни эгаллаш зарурлигини таъкидлайди. Ҳамза Ҳакимзода ақлий тарбия ҳақида сўз юритар экан, ақлий тарбия орқали табиат ва жамият қонунларини, табиат ҳодисаларини, улар ўртасидаги боғлиқликни билиш кераклигини айтади. Шоир ана шундай маълумотга эга бўлган ва жамият, халқ фаровонлиги учун хизмат қиладиган ёшларни етиштиришга даъват этади. Ҳамзанинг фикрича, болаларни шундай баркамол киши қилиб етиштириш учун ўқитувчининг ўзи чуқур билимга эга бўлган, қобилиятли ва юксак ахлоқий фазилатли бўлиши керак. Ҳамза Ҳакимзода таълим-тарбия ҳақида билдирган фикрларида болаларнинг соғлом бўлишига ҳам эътибор беради. У айниқса, таълим- тарбияда ота-оналарнинг муҳим ўрин тутишини таъкидлайди, боланинг гўзал ахлоқли бўлиб камол топиши учун оила муҳитида тарбиянинг тўғри йўлга қўйилиши зарурлигини айтади. Шоирнинг фикрича бола — одобнинг бошини ота-онадан олади, ўрганади, бунга жиддий эътибор берилмаса тарбия жуда қийин кечади ва ёмон оқибатларга олиб бориши аниқ эканлигини аниқ- равшан баён этади. Ҳамза Ҳакимзоданинг ахлоқий тарбия хусусидаги қарашларида ёшларни инсонпарварлик руҳида тарбиялаш ҳам алоҳида ўрин эгаллайди. Унинг фикрича, ёшлардаги инсонпарварлик кишиларнинг қадр-қимматини англаш, уни ҳурмат қилиш, инсоний ҳуқуқларини ҳимоя этиш, уларга ҳурмат билан муомала қилишдан иборат бўлиши керак.

Ёшларни инсонпарвалик руҳида тарбиялаш уларда ўзига яқин бўлган кишиларга, аввал ота-онасига самимий муҳаббат туйғусини ривожлантиришдан бошланиши керак. Шу туфайли ҳам, шоир ўз дарсликларига киритган бир қатор шеър ва ҳикояларида болаларни ўз ота- оналарига меҳрибон бўлишга, уларни қадрлашга ва ҳурмат қилишга чақиради. Ҳамза Ҳакимзода ўзининг «Бахил», «Саҳий», «Золим», «Раҳм», «Хиёнат», «Хоин», ва «Садоқат» ҳикояларида ёшларни садоқатли, кишиларга меҳрибон ва ғамхўр қилиб тарбиялаш, уларда бахиллик, золимлик, зўравонлик, хиёнат ва хоинликка нафрат туйғуларини тарбиялаш ғоясини илгари суради. «Эй болалар, — деб ёзади «Қироат китоби»да Ҳамза, — бахил деб ўзидаги бор нарсаларни муҳтожлардан аяган кишиларга айтилади. Бахил уч қисмдадир: буларнинг биринчиси бахил, иккинчиси хасис, учинчисига ... дейилур, улар ўзлари ҳам егани кўзлари қиймай, бировга ҳам бермай... 40— 50 йил нарса қилиб, бир кунда қанча жойга кўчириб, ўлар вақтида 10—15 кун илгари тилсиз, оёқсиз қолиб, нафаслари ичида ўлиб кетурлар. Айримлар борки, камол рашкликдан жонларидан кечиб, ўзларини ўлдирурлар». Ҳамза саҳийларни таърифлаб: «Саҳийлар, ўзлари ҳалол қилиб топади. Ўзлари ҳам ейди, бошқаларга ҳам беради. Биров илтимосини қайтармайди... кўприкларни тузатади, бева-бечораларга ош-нон, кийим-бош қилиб беради. Етим болаларни мактабларга бериб ўқитади, улар доим умум фойдаси тегадиган ишларни қилади. Умум фойдаси учун жонидан ҳам кечурлар», дейди. Ҳамза Ҳакимзода фикрича, болаларни, сабр-тоқатли, сабот ва матонатли қилиб тарбиялаш керак. Унинг фикрича: "Шитобнинг зидди— душмани — сабрдир. Сабр — чидамли, яъни ҳар ишда ... ошиқмаслик ... сабрли кишиларда пушаймон ва армон бўлмас ... сабр кишиларнинг юраги бўлиб, дунёдан бало келса-да, кўкрагига етмай йўқ бўлиб кетар. Сабрли кишилар ҳар ерда иззатлик, ҳар ким қаршисида ҳурмат ва обрўли бўлур.

Сабрли кишиларни ҳар ким севар ва чин кўнгилидан дўст тутар ... агар сабрга ўзини билиб ўргатиб олган киши сўнгра ... оғирлик писандига ҳам келмай қолур". Ҳамза сабрга берган таърифини шундай хулосалайди: «Сабрдин топгай улуғ мансаб киши, Бесабрдин бўлмагай ўнг ҳеч иши». Ҳамза Ҳакимзода ўз педагогик фаолиятида ва адабий ижодида хотин- қизларнинг илм олишига, жамият ишларида фаол иштирок этишларига жиддий эътибор берди. Ҳамза ўзининг характер хусусиятлари билан бошқалардан ажралиб турадиган шахс эди. У ғайратли, жасоратли, тиниб-тинчимайдиган ижодкор сифатида кўз олдимизда гавдаланади. Доимо нималарнидир яратиш ва ташкил қилиш, нималаргадир бош қўшиб, фаоллик кўрсатиш билан банд эди. У бир қарасангиз, мактаб очиб мазлум болаларни ўқитар, бир қарасангиз, труппалар тузиб, элга концерт ва спектакллар кўрсатар, яна бир қарасангиз, Туркистон фронти бўйлаб юриб, жангчилар хизматида бўлар, гўё, ҳаёт уни зарур нуқталарга чорлар, шоир эса «Лаббай», дея ўзининг санъаткорлик, бинобарин фуқаролик бурчини иккиланмасдан адо этарди. Ҳамза Ҳакимзода Шоҳимардонда бўлган вақтида ҳам ўз илғор фикрларини тарғиб қилади. Аммо у бу ерда жойлашган душманлар томонидан 1929 йил 18 мартда фожиали ҳалок қилинади. Ўзбек халқининг содиқ фарзанди Ҳамза Ҳакимзода ажойиб педагог, ёзувчи ва композитор сифатида ўз халқига сидқидил билан хизмат этди. У меҳнаткаш халқни маърифатли қилиш, ёш авлодларни ҳар томонлама билимли қилиб етказиш йўлига ҳаётини бағишлади. Умуман, Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий республикамизда педагогик фикрнинг ривожига салмоқли ҳисса қўшган моҳир педагог шоирдир.

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. «Ижобий ишларимизни охирига етказайлик». Т.: Ўзб, 1994 й. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон XXI аср бўсағасида: хавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Т.: Ўзбекистон, 1997 йил 3. Ибн Халмиқон ҳақида. Абу Наср Форобийнинг «Фозил одамлар шаҳри» китобидан олинди. Т. Абдулла Қодирий номидаги Хлақ мероси нашириёти, 4. Абу Наср Форобий. Рисолалар. Масъул муҳаррир Ўзбекистон респебликаси ФА ҳақиқий аъзоси М.М.Хайруллаев. Т. «ФАН», 1975. 5. www . ziyonet . uz

Похожие

Ҳамза Хакимзода Ниёзий

Хамза Ҳакимзода Ниёзий

XX аср ўзбек адабиёти тарихи.( Махмудхужа Бехбудий, А. Авлоний, Фитрат, Хамза Хакимзода Ниёзий)

Ҳамза Ҳақимзода Ниёзий 5

Ҳамза Ҳакимзода Ниёзий ижоди