Dog`iston adabiyoti - Литература - Рефераты

Dog`iston adabiyoti

Загружено в:

10.09.2022

Скачано:

0

Размер:

76 KB

Dog`iston adabiyoti Bu adabiyot qardosh Kavkaz va Kavkaz orti xalqlari adabiyoti oilasida shakllanib rivoj topdi. 2 mln. axolisi bor bu respublikada avarlar, darg`inlar, qo`miqlar, lezginlar, rusla rva boshqa xalqlar istiqomat qiladi. Miloddan avvalgi 1 ming yillar oxirida Dog`iston Kavkaz Albaniyasi, keyinroq Sosoniylar davlati tarkibiga kirgan, Arablar xujumiga uchragan. XIII asr boshida mo`g`ullar bosib olgan, 1813 yili Rossiyaga qo`shib olingan. Dog`iston hozir xududi jihatidan uncha katta bo`lmasa ham, Rossiya tarkibidagi eng ko`p tili mamlakat sanaladi. Bu yerda avar, andi, botlix, godoberiy, karatin, axvax, bagvalin, tindin, chamalin, didoy, xvarshin, ginux, bejitin, gunzib, darg`in, lak, tabasaran, agul, rutul, qaxur, kriz, budux, xinalug, archin, udin tillar bor. Dog`iston adabiyoti rus Kirill alifbosi asosidagi avar, darg`in, lak, lezgin, tabasaran tillarida yaratilgan. Sanab o`tilgan boshqa tillarning yozuvi shakllanmagan. Dog`iston adabiyotining yorqin vakili, zamonamizning eng atoqli so`z san`atkorlaridan biri – Rasul Hamzatov. U 1923 yilda Sada qishlog`ida xalq shoiri Hamzat Sadasa oilasida tug`ildi. U bir necha yil o`qituvchilik qildi. 1945-1950 yillarda Moskvada M. Gorkiy gomidagi Adabiyot institutida tahsil oldi. R.Hamzatovning ijodi 1937 yildan lirik she`rlar yozishdan boshlandi. U shu vaqtga qadar sovet kitobxonlariga “Haroratli ishq va kuydiruvchi g`azab”, “Mening Vatanim”, “Bizning tog`lar”, “Akam qissasi”, “Dog`iston bahori”, “Tug`ilgan yilim”, “Qalbim tog`lari” singari o`nlab she`riy to`plamlarni, shuningdek, “Tog` qizi” va ”Otam bilan suhbat” dostonlarini taqdim etdi. R.Hamzatov she`r va dostonlarining mavzusi xilma-xil. Ularda shoir hamyurtlarining Vatanga bo`lgan muhabbatini, Vatan dushmanlariga g`azab- nafratini hamda Dog`istondagi qaynoq va quvnoq hayotni zo`r ko`tarinki rus bilan tarannum etdi.

“Tug`ilgan yilim” va “Yuksak yulduzlar” to`plamlari uchun mamlakatning oliy mukofotlari bilan taqdirlandi. 1968 yilda R.Hamzatov yangi she`riy to`plamlardan tashqari falsafiy- publitsistik xarakterdagi “Mening Dog`istonim” nasriy asarini e`lon qildi. 1974 yili R.Hamzatovga Mehnat Qahramoni faxrli unvoni berildi. Iste`dodli tarjimon sifatida ham faoliyat ko`rsatgan shoir A.S.Pushkin, M.Y.Lermontov, V.V.Mayakovskiy, N.S.Tixonov asarlarini avar tiliga muvaffaqiyat bilan tarjima qildi. U katta jamoat arbobi va yosh adiblarni tarbiyalab yetishtiruvchi murabbiy sifatida Kavkaz xalqlari adabiyoti taraqqiyotiga munosib hissa qo`shib keldi. R.Hamzatovning ko`p asarlari, jumladan, “Yuksak yulduzlar” (M.Boboyev tarjimasida), “Mening Dog`istonim” (E.Vohidov tarjimasi) o`zbek tiliga tarjima qilingan, uning she`rlariga (“Turnalar”) qo`shiqlar bastalangan. Shoir ijodiga xos eng muhim xususiyat – unda hamisha sharqona donolikning barq urib turishi. Hayotdagi eng muprakkab, yetuk hodichsalar ham bu shoir o`ziga xos zukkolik bilan. Qiynalmasdan maroqli bir ravishda ifodda qilib bera oladi. Bu fazilat r.hamzatovning she`riyatigagina emas, balki prozasiga ham, umuman, butun ijodiga xos. Hamzatovday shoirni takrorlab bo`lmaydi. Unga taqlid qilib, asar yozish aslida sira mumkin emas. Chunki uning iste`dodi barmoq izi kabi o`ziga xos, qaytarilmasdir. R.Hamzatovning sakkizliklari adib she`riyatida bir mustaqil shakl boshlanishiga asos bo`ldi. To`g`ri adabiyotda uchlik, to`rtlik, beshlik, oltilik va hokazolar cheksiz ravishda uchrashi mumkin. Lekin sakkizlikning ko`pchilik tomonidan sevib qarshi olinishini R.Hamzatovning qudratli iste`dodi taqdim etdi. U milliylik va umuminsoniylikni nihoyatda zukkolik bilan uyg`unlashtirgan. Har bir she`riy misrasida tog`lik yurtdoshlariihaqida gap ochadi va dunyo xalqlariga murojaat qiladi. Muhimi, bu ikki jihat deklarativ, quruq bayonchilik bilan emas, balki nuktadonlik, zakiylik, kuchli badiiy vositalar orqali ko`rinadi. R.Hamzatov o`zbek adabiyotining doimiy do`stidir, – deydi A.Oripov. U bizning adabiyotimizni g`oyat sinchkovlik bilan kuzatib keldi.Ko`pchilik atoqli

adiblarimiz haqida R.Hamzatov iliq so`zlar aytdi. Men bir muhlis sifatida R.Hamzatovni zamonamizning ulug` shoirlaridan biri deb atashga jur`at etar edim. Ushbu darajaga shoirning ijodi to`la asos bo`la oladi. R.Hamzatovning o`zi shunday deydi: “Men avar shoiriman. Ammo men o`z qalbimda nafaqat Avariston, nafaqat Dog`iston, balki butun mamlakat, butun sayyoramiz, butun Yigirmanchi asr oldida qarzdorman. Boshqacha yashab bo`lmaydi” . “Mening Dog`istonim”dan ayrim misollar keltiramiz. 1. H. Sadasaning Moskva taassurotlari: “Maskov” deganing g`alati shahar ekan. Bu yerda odamlar olov yoqmaydi, ovqat pishirmaydi shekilli. Shuncha yurib devorga tappi yopayotgan bironta xotinni ko`rmadim. Birorta uydan tutun chiqqanini uchratmadim. Moskvaliklar tomda pichan quritmas ekan, Hayronman, sigirlarini nima bilan boqishadi. Bir bog` o`tin yo bir boylam xashak ko`tarib o`tgan qizni uchratganim yo`q. Biror marta na surnay, na nog`oraning ovozini eshitmadim. Qiziq, bu shaharda yigitlar to`y qilmasa, uylanmasa kerak. Bu g`alati shaharning ko`chalarida shuncha kezib birorta qo`y ko`rganim yo`q. Bu odamlar uyiga mehmon kelganda nima so`yarkin? Rostini aytsam, shaharing menga yoqmadi. O`zimning qadrdon ovulimga ketaman...” 2. Yozuvchining kallasiga kelgan xayol xotin kishining qorniga ilingan boladay. U albatta tug`ilishi kerak. Faqat fursat o`tishi, bola yetilishi kerak. Yozish azobi tug`ish to`lg`og`iga o`xshaydi. 3. Chiroyli xotinlar ko`pincha aqlsiz bo`ladi va, aksincha, aqli to`liq xotinlar xunuk bo`ladi. Lekin shunday baxtli ayollar ham borki, ularda ham husn mukammal, ham aql ravshan. Chinakam iqtidorli shoirlarning kitobini ana o`shanaqa ayollarga o`xshatish mumkin. 4. Adabiyot institutida bir avar yigitiga domlasi shunday savol beribdi: realizm bilan romantizmning farqi nima? Student bu haqda kitoblarda yozilgan gapni bilmas ekan shekilli, o`ylab turib shunday debdi:

– Burgutni burgut desa realizm bo`ladi, xo`rozni burgut desa romantizm bo`ladi. Domla rosa kulibdi va elatdoshimga zachyot qo`yib beribdi. 5. Adabiyot pandurga o`xshaydi, yozuvchilar esa bu pandurning torlari. Har bitta tor o`z sadosiga ega. Torlar qo`shilib ohang paydo qiladi. 6. Tillarni osmondagi yulduzlarga o`xshataman. Bu yulduzlarning hammasi qo`shilib bahaybat bir yulduz bo`lishini sira istamasdim. Osmonga bita quyosh, bitta oy yetadi. Yulduzlar o`z jilvasi bilan go`zal. Har bir insonning o`z yulduzi bo`lsin. Mening yulduzim – o`z ona tilim, avar tili. Tog`lik xotinlar bir birini judp qattiq qarg`aganda: ”Iloyim bolalaring ona tilidan judo bo`lsin, – deyishadi”. 7. “Tog` qizi” degan dostonimni yozayotgan kezlarim edi. Dostonda bir xotinning qarg`ishini ishlatadigan o`rni kelib qoldi.. Bir-ikkitasi menga uzoq bir ovulda yashaydigan xotinning daragini aytishdi. “Bu atrofda unga yetkazib qarg`aydigan Xotin zoti yo`q, – deyishdi. – Har qancha qarg`ish kerak bo`lsa o`shandan yozib olasan”. Bordim. Bahor payti edi. Hamma yoq ko`kalamzor, tabiatda ajoyib beg`uborlik. Bunday paytda qarg`ish emas, faqat shirin so`z eshitging keladi. Haligi xotinning uyini topib kirdim. Maqsadimni aytdim, ”Zo`r qarg`ish topib bering”, dedim. – Tilginang kesilsin seni! Dunyodan yaxshi ko`rganingning nomini bilmay o`t! Odam bolasi tilingga tushunmasin! Uzoqdan kelganda yurtiga salomsiz kirgur! Tishlarin to`kilib og`zingga shamol kirib hushtak chiqsin!.. Shag`alvachcha, dunyoda kulgu ko`rmagur! Men qanday qilib xursand bo`lmasam kulamanu, uyimdan o`lik chiqmasa yig`layman? Meni hech kim hafa qilmasa bekordan bekorga nega qarg`ar ekanman? Senga qarg`ish kerak bo`lsa jahlim chiqqanda kel. Tur, yo`qol, ko`zimga ko`rinma! Raxmat, opajon, – dedimu turib jo`nadim.

8. Men shunday yozayki, mening she`rlarim har bir ona uchun, har bir tog`lik uchun, har bir inson uchun ravshan va yuragiga yaqin bo`lsin. Men diqqatpazlik emas, quvonch tarqatsam deyman. Agar men tilni buzsam, yozganlarim quruq, sovuq, zerikarli bo`lsa, men uchun bundan dahshatli narsa yo`q. 9. Dog`istonlik yozuvchilar o`nta tilda asar yozib, to`qqizta tilda nashr etishadi. O`ningchi tilda yozadiganlar nima qilishadi? Bu qanday til bo`ldi? – deb so`rarsiz. O`ninchi tilda asar yozuvchilar o`z ona tilini unutgan, ammo boshqa xalqning tilini hali o`rganmagan yozuvchilar. Ular arosatda qolgan yozuvchilar. Mayli, boshqa tilda yoz, lekin, uni o`z tilingdan yaxshi bilsang yoz, o`z tilingda yoz, lekin uni boshqa hamma tillardan yaxshi bilsang yoz, qaysi tilda yozsang, mayli, yoz, lekin zinhor o`ninchi tilda yozma. Ha, men o`ninchi tilning dushmaniman. Til ming yillik ko`hna tarixga ega bo`lishi kerak. Shundagina u haqiqiy adabiyot yaratishga qodir bo`ladi. 10. Kunlarning birida ikki tog`lik bo`yinturuqqa yog`och kesib kelgani o`rmonga borishibdi. Birinchisi mo`ljaldagi daraxtni darrov topibdi-da, bo`yinturuqbop ikkita shoxni kesib qaytibdi. Ikkinchisi bu daraxtga qarasa, unisi yaxshiroq, unisiga qarasa narigisi yaxshiroq ko`rinib, kechgacha o`rmon kezibdi. Oxiri u ikkita yog`och kesib qaytibdi, lekin bu yog`ochlar dastlab uchraganidan ancha yomon ekan. Uyga qaytayotib ko`rsa, o`rtog`i allaqachon yerini haydab, uyiga kelayotgan emish. 11. Odamlar turli tillarda so`zlashishlari mumkin. Qaniydi qalblari bitta bo`lsa. Mening ba`zi do`stlarim kindik qoni to`kilgan qishloqlarini tashlab ketib, katta shaharlarda boshpana topganlar. Sirasini aytganda, buning yomon joyi yo`q. Polaponlar ham qanot yozguniga qadar o`zlarining uyalarida o`tirishadi, keyin uni tark etadilar. Ammo katta shaharlarda yashab, endi boshqa tilda kitob yozayotgan ba`zi do`stlarim haqida nima desam ekan? To`g`ri, bu ularning o`zlarining ishi.

Mening ularga aql bo`lish niyatim yo`q. Ammo men ularni bir qo`ltig`ida ikkita tarvuzni ko`tarib ketayotgan odamga o`xshatgim keladi. Men ular bilan gaplashib, shunga iqror bo`ldimki, ularning tili avar tili ham emas, rus tili ham. U menga hafsalasiz daraxt kesuvchilar ishlayotgan o`rmonga o`xshab ketadi. Ha, men shundaylarni ko`rganman. Ularning nazarida ona tili kichik va kambag`al, shuning uchun ular o`zlariga boshqa, boy va katta tilni qidirib ketishgan. Va oxiri nima bo`ldi deng? Avar xalq ertaklaridagi o`rmonga borib, bo`rinikiday dum o`stirib qaytaman deb, shoxidan ham ayrilgan echkiga o`xshab qolishdi. Yana ularni xonaki g`ozlarga o`xshataman: sho`ng`ishni va suzishni biladiyu – baliq emas, ba`zan ucha oladilar, ammo erkin qush ham emas, sayray ham oladilar, ammo baribir bulbul emas. Hech narsa ularning qo`lidan kelmaydi. SAKKIZLIK Shoshilmay yozdilar bobolar qadim Xanjarlar yuziga xanjarlar bilan. Men zo`rg`a qiynalib yozaman hadeb Uni qalam bilan, bo`sh sshzlar bilan. Jangga ot surdilar bobolar qadim Xayrlarishib sevgan yerlari bilan, Mening siyoh bilan zo`rg`a yozganim Toshga yozdi ular qonlari bilan.

Похожие

Romantizm adabiyoti

Turkman adabiyoti

Qozoq adabiyoti

Arman adabiyoti

Gruzin adabiyoti